Tarih

BERGAMA BELLETEN - 14

Bergama Eylul 2005

Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR

Kocaeli Universitesi Oğretim Uyesi

BERGAMA KÜLTÜR VE SANAT VAKFI

BERGAMA FOUNDATION FOR CULTURE AND ARTS

BERGAMA BELLETEN - 14

Bergama Kultur ve Sanat Vakfı'nın bir kultur hizmetidir.

Yılda bir kez yayınlanır.

Sahibi : BERKSAV Bergama Kultur ve Sanat Vakfı

Erol HAMAMCIOĞLU

Genel Yayın Yonetmeni : Dt. A.Gurbuz BAĞANA

Sorumlu Yazı Đsleri Md. : Mustafa DURMAZ

Yayın Kurulu : Dt. A.Gurbuz BAĞANA

Mustafa DURMAZ Av. Mete

MORAL Necati KARACOBAN

Yonetim ve Yazısma Adresi : Ataturk Bulvarı No.54

35700 Bergama /ĐZMĐR

http://www.berksav.org e-mail:

berksav@berksav.org

Dizgi : Berna AVDAN

Sayfa Tasarım : Huseyin CAĞDAS

Baskı : Cağdas Matbaacılık - Bergama

Tel: 0 232 633 15 15 Faks: 632 83 34

ISSN: 1303- 1708

ISBN: 975-95865-3-3

İÇİNDEKİLER

- Bergama Haritası .............................................................................................................. 12

- Đlkcağ Hellenistik Donemde Anadolunun Yukselen Gunesi Bergama Siyasi,

Kulturel, Đktisadi, Tarihi.................................................................................................... 13

- Bergama Tarihi Hellenistik Kultur Oncesi Prehistorik ArkhaikKlasik Kultur Evreleri................ 14

- Batı Anadolu - Mysia Bergama'nın Đlk Halk Toplulukları..................................................... 21

- Bergama ve Cevresi Tarihine Mitolojik Bir Yolculuk ............................................................ 30

- Tarih Oncesi Cağlarda Bergama ve Cevresinde Ana Tanrıca Kibele Kultu Merkezleri

Perperene ve Haylazlar Kayası ......................................................................................... 36

- Bergama Krallığının Kurulusu............................................................................................ 42

- Bergama Devletinin Kralları............................................................................................... 42

- Philetairos Donemi............................................................................................................ 43

- Eumenes I ........................................................................................................................ 44

-Attalos I ........................................................................................................................... 46

-Eumenes II ....................................................................................................................... 49

-Attalos II .......................................................................................................................... 52

-Attalos III ...................................................................................................................... 54

- Aristonikosun Roma ile Mucadelesi ve Bergama Krallığının Roma Hakimiyetine Katılması..55

- Mithridates Ayaklanmasında Bergama'nın Tutumu............................................................. 57

- Bergama Tarihinde Galat Mucadeleleri ve Galatlann Tarihi................................................... 65

- Bergamalılar ile Galatlann Mucadeleleri Baslıyor................................................................. 71

- Roma'nın Bergama Krallığına Karsı Đki Yuzlu Siyasetini Uygulamaya Baslaması ................... 77

- Bergama Devleti'nin Đktisadi Hayatı ve Genel Ozellikleri ...................................................... 81

- Bergama'da Ziraat............................................................................................................. 87

- Bergama'da Hayvancılık ................................................................................................... 88

- Bergama'da Sanayi ........................................................................................................... 89

- Bergama'da Ormancılık ve Madencilik............................................................................... 91

- Bergama Devletinin Para Politikası .................................................................................... 95

- Bergama Devletinin Deniz Ticaretindeki Yeri ve Onemi........................................................ 99

- Hellenistik Kulturun Ozellikleri Bergama'daki Temsilcileri .................................................... 103

- Hellenistik Doneme Damgasını Vuran Bergama Heykel Sanatını Hazırlayan Unsurlar

ve Gelisimi........................................................................................................................ 113

- Bergama Heykel Sanatının Sanat Tarihine Etkileri............................................................... 117

- Bergama'daki Eserleri Ortaya Cıkaran Arkeolojik Kazıların Baslaması................................... 126

- Bergama Krallığı Hellenistik Donem Eserleri Athena, Polias, Nikephoros Mabedi .................. 128

- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ......................................... 131

- Demeter Kutsal Alanı ........................................................................................................ 135

- Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ....................................................... 139

- Buyuk Sunak (Zeus Sunağı).............................................................................................. 143

- Arsenal............................................................................................................................. 147

- Bergama Kutuphanesi ....................................................................................................... 147

- Asklepion......................................................................................................................... 150

- Mitolojide Asklepios.......................................................................................................... 153

- Sağlık Tanrısı Asklepion'un Adına Yapılan Hastane ........................................................... 156

- Yılanlı Tas Sutun .............................................................................................................. 157

- Sembolu Olustururan Figurler............................................................................................ 158

- Akropoldeki Asklepios Tapınağı ........................................................................................................162

- Asklepion'daki Kazılar ...................................................................................................... 162

- Asklepion ve Cevresindeki Bergama Krallık Devri Yapılan ................................................... 163

-Kutsal Yol......................................................................................................................... 164

-Anıtsal Kapı ..................................................................................................................... 165

- Kutuphane........................................................................................................................ 165

- Zeus Asklepios Tapınağı.................................................................................................... 165

-Stoalar ............................................................................................................................. 167

- Genel Tuvalet (Latrinler) .....................................................................................................................168

- Uyku Odaları, Sifalı Kaynak ve Kuyular............................................................................ 169

- Hellenistik Devir'e ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapınakları............................... 170

- Yeraltı Gecidi..................................................................................................................... 171

- Asklepion'da Sağaltım Yontemleri ..................................................................................... 172

- Hastaların Tedavi Gorduğu Klinik......................................................................................177

- Akropoldeki Eserler........................................................................................................... 178

- Yukarı Akropol ................................................................................................................. 178

-Heroon............................................................................................................................. 178

- Akropol Kapısı.................................................................................................................. 179

- Saray Girisi ve II. Eumenes'in Sarayı ................................................................................. 180

- Lattalos Sarayı............................................................................................ 181

- Onemli Kisilere Ait Konutlar ....................................................................... 181

- Kıslalar ve Komuta Kulesi .......................................................................... 181

-Askeri Depolar ........................................................................................... 182

- Hera Kutsal Alanı ve Yukrı Gymnasion.............................................................................. 182

- Gymnasion, Asağı ve Orta Teraslar ................................................................................... 184

-Asağı Sehir....................................................................................................................... 184

- Bergama Sehir Yasası........................................................................................................ 185

- Bergama'da Roma Donemi................................................................................................ 193

- Bergama'da Roma Donemi Eserleri, Roma Doneminde Asklepionda Yapılan Đlaveler............. 198

- Asklepion'daki Tiyatro ...................................................................................................... 200

- Bergama Traian Mabedi .................................................................................................... 201

- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ......................................... 203

- Roma Doneminde Krallık Donemi Yapılarına Yapılan Đlaveler............................................... 205

- Tiyatro ve Tiyatro Terası ................................................................................................... 206

-Sehir Kazısı ...................................................................................................................... 207

-Anfitiyatro........................................................................................................................ 212

-Su Yollan ......................................................................................................................... 213

- Bergama'da Bizans Donemi.............................................................................................. 214

- Bergama'da Bizans Hristiyanlık Donemi Mimari Eserleri...................................................... 217

- Kızılavlu Kilisesi ................................................................................................................ 219

- Diğer Kiliseler ................................................................................................................... 223

- Agoradaki Kilise................................................................................................................ 223

- Athena Mabedinin Yanındaki Kilise ................................................................................... 224

- Attalos'un Evi Onundeki Kilise .......................................................................................... 225

- Tiyatro Terasındaki Kilise.................................................................................................. 225

- Parmak Batıran'daki Kilise................................................................................................. 226

- Zeus - Asklepios Kilisesi.................................................................................................... 227

- Bergama Surları................................................................................................................ 227

- Bizans Donemi Keramikleri ............................................................................................... 228

- Yağ Kandilleri ................................................................................................................... 231

- Bergama Muzesi ............................................................................................................... 235

- Bibliyografya.................................................................................................................... 237

Değerli Belleten Okuyucuları,

Uzerinde yasadığımız topraklar uzerinde kurulmus olan

bir cok uygarlığa ev sahipliği yapan Bergama, bu

topraklarda yasayan toplulukların kulturel birikimlerinin

en buyuk tanığı olarak, insanlık tarihi icin yuksek

uygarlıkların olusumuna ve gelisimine katkı sağlamıstır.

Bergama Krallığı sadece Anadolu topraklarında

yasanmıs tarihi bir surec olarak kalmayıp, antik donem

medeniyetlerini, sağlık, tıp, sehir mimarlığı ve sehir

yasaları, kutuphanesi, yazılı kulturun en onemli parcası Parsomeni icat edip,

insanlığa armağan etmesi v.b bir cok konuda etkileyip,bu kulturleri beslemistir.

Bergama, dunya medeniyet tarihinde ilklerin merkezi olmasıyla dunyadaki

yerini almıs, bircok uluslararası yayınların, kitap ve makalelerin kaynağı

olmustur. Bizler de Bergama Kultur ve Sanat Vakfı olarak bu satırlara

sığdıramayacağımız Bergama'mızın tarihini, dunyadaki onemini korumak, gelecek

kusaklara aktarmak ve ısık tutmak amacıyla, bu yılki sayımızda Bergama'da

Krallık donemleri konusunu ele aldık.

Kurulusundan gunumuze 16 yıllık kucumsenmeyecek gecmisiyle Bergama

'daki sanatsal ve kulturel oğelere sahip cıkmak, gelismesine ve kalıcılığına katkıda

bulunmak amacıyla, bir bayrak yarısı olarak ele aldığımız gorevleri yerine

getirmenin onurunu ve mutluluğunu paylasıyorum.

Vakfımızın kurulusu sırasında yola cıktığımız, basta kurucu uyelerimiz olmak

uzere, vakfımızın gelisimine maddi ve manevi katkılarını esirgemeyen Dr.Hasan

Ergul ve esi Meliha Ergul'u bu vesileyle saygı ile anarken, Vakfımızın gecmis

donem yonetim kurulu baskanları Sayın Gurbuz Bagana'ya, Sayın Mustafa

Pulcu'ya, Sayın Nihat Ozcoban'a, Sayın Sami Altan'a, Sayın Cahit Uzken'e, Sayın

Yakup Kasarcıoğlu'na,

"Bergama Krallık Kultu" adlı eseri buyuk bir arastırma ve incelemeyle hazırlayan

ve kaleme alan Sayın Yuksel Gungor Beyefendiye, duzenlemelerde ve fotoğraf

secimlerinde buyuk katkısı olan arastırmacı yazar Sayın Necati Karacoban'a, Vakıf

Yonetim Kurulu uyelerimiz Sayın Macit Gonlugur'e, Sayın Yakup Kasarcıoğlu'na,

Sayın Sami Altan'a, Sayın Aksit Tedik'e, Sayın Mustafa Durmaz'a, Sayın Đdris

Yavuzyılmaz'a yayın kurulu uyeleri, Sayın Gurbuz Bağana, Sayın Mustafa

Durmaz'a, Sayın Mete Moral'a, Sayın Necati Karacoban'a ve Sayın Berna Avdan'a

katkılarından dolayı tesekkur ederim.

Saygılarımla

Erol HAMAMCIOĞLU

Bergama Kultur ve Sanat Vakfı

Yonetim Kurulu Baskanı

ONSOZ

Tanrıların babası Zeus’un kanat gerdiğ, Kııaklıve zekayıtemsil eden

tanrıa Athena’nı koruduğ Bergama kenti; Bergama Akropolu, Sağı TanrııAsklepios’un kultu icinde, inci gibi serpilen sehrin uzerinde olusturduğ medeniyet

ve abidevi sanat eserleriyle islenmis, bir pılanta tac gibi : Đsanlı tarihinde yerini

unutulmazlar arasıda yazdımıtı.

Hititlerden once BatıAnadolu’da, Mysia ve Bergama,yani Luwi halkıı

dili ve kulturu daha sonraki donemlerde bu bolge insanlarıı dilinin ve kulturunun

olusmasıa genis olcude katkıa bulunan ıı insanlarıı. Đkender’in olumunden

sonra, Đkender’in komutanlarıtarafıdan parcalanan Đparatorlukla birlikte buyuk

bir sarsıtıgeciren Hellenistik Kultur, ordo ab chao “karanlıtan duzene / kaosdan

duzene, karanlıtan gelen ıı; es anlamlıı Lux et tenebris” Bergama Krallığıile

tarihsel surecindeki en son noktaya ulasarak, en mukemmel orneklerini Uygarlı

Tarihine armağn etmistir. Antik dunyanı en buyuk medeniyetini yasadığıa

inanıan Helen dunyasıı kalbi olan Atina sehri Agorasıa Pergamon KralıII.

Attalos’un comertliğ ile yapıan 116 m. uzunluğ ve her kat arasıda yirmi bir

dukkanıbulunan buyuk bir salondan olusan bir Stoa Pergamon’ı bir armağnı”

olarak tanılayan; R.E. Wycherley, “Antik Cağa Kentler Nası Kuruldu, S.104-

105.” isimli eserinde Atina sehrine armağn edilen bu Stoa,dııda “Buyuk

coğnluğ Pergamonlu olan Hellenistik Cağmimarlarıdik eğmli yerlerde

calııken, karsıastılarızorluklardan esinlenip stoaya ozenli bir alt yapısağayarak yaratıııta ileri gittiler.” diyerek Bergama’nı Hellenistik Donemin

her alandaki gelismesine, sunduğ katkıar icin secilen sadece bir ornektir.

Isığıtasıan eller değsse de,tasıan ıı asla sonmez. Bergama’dan yayıan

bu ıı, kendi gecmisinin izlerini surerek koklerini arayan Đsanoğu icin,

olusturulan “Medeniyet Tarihi” icinde - bunca yıılara karsıdirenmis olarak-

…Yine Bergama’dan medeniyet ve uygarlı tarihini hic sonmeden aydılatacaktı.

Bu calıma : Tarih icinde buyuk bir uygarlı ve medeniyet kurup yasatan

tum Bergama insanlarıa .

Bu medeniyeti arastıarak gun ıığıa cıaran emeğ gecmis tum bilim

adamlarıa . Bu calımanı bir kitap haline gelmesini sağayan Bergama Kultur ve

Sanat Vakfı’nı tuzel kisiliğnde, Bergama’yısevenlere ve ayrıa bugun aramıda

olmayan, benim hayatı da ise her zaman onemli bir yeri olmus olan Sevgili

Babam Abdullah Gungor’un aziz hatıasıa armağn edilen bu eserin; bir

“SEVGĐBUKETĐ” olmasıdileklerimle.

Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR

Kocaeli Universitesi Oğetim Uyesi

BERKSAV VAKFINA VE BELLETEN OKURLARINA

TESEKKUR

1874 yılında Heroon’la YukarıAgora arasıdaki sahada yol acııcalımalarıda unlu Zeus Sunağıa ait parcaları ortaya cıarımıtı. Carl Humann

tarafıdan 1878 yııdan itibaren baslamı olan. kazıar gunumuze kadar periyodik

surmustur. Yaklası 130 yıdı aralılarla surmus olan bu kazıarda, “ortaya

cıarıan belgelerin ıığıda” uygarlı tarihini, aydılatmaya devam etmektedir.

Bergama Kultur ve Sanat Vakfıolarak; bu topraklardan filizlenen Đsanlı

Tarihi icinde kilometre taslarıolarak ortaya cıan kultur ve uygarlıları gecmisten,

gunumuze ve gunumuzden, geleceğ aktarmayıilkeleri arasıda hedeflediğni

yapmı olduğ yayılarda gorebiliriz. Vakfı kurulusundan itibaren 15 yı gibi sure

icinde bu ıığıtasıan eller değsmis olsa da, ıığı nuru bizleri daha cok feyiz

almaya yonlendirmektedir. Đtanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi Tarih

Bolumunde oğenciliğmden itibaren baslayan Bergama Tarihi ve Kulturune olan

ilgim, mesleğ basladığı ve halen akademisyen olarak surdurduğm surec icinde,

arastımaya dayalıkazandığı bilgi birikimini “BERKSAV” catııaltıda siz cok

kımetli Belleten okuyucularıile paylasmak istedim .

Bana bu konuda kucak acı destekleyen; Yonetim Kurulu Baskanı Sn.

Erol Hamamcığu’na, Genel Yayı Yonetmeni ve Yayı Kurulu Uyesi : Sn. Dt.

A. Gurbuz Bağna, Yayı Kurulu Uyeleri : Sn. Av. Mete Moral, Sn. Mustafa

Durmaz, Sn. Necati Karacoban’a, yayı kurulu uyeliğ dııda Sn, Necati

Karacoban Bey’n eğtimci kisiliğnden kaynaklanan paylasıcıığıı bir parcasıolarak Bergama’da Asklepion ve cevresinde yaptığıı incelemelerdeki

rehberliğne ayrıa resim ve diğr materyallerde kendi ozel arsivinden sunduğ

katkıarıa, kıaca eserin bası asamasıa gelisinde ozverili desteğne, sukran

duygularııayrıa sunarken, dizgide ise :Sn. Berna Avdan hanıefendiye ve

vakfı kurulusundan itibaren emeğ gecmis olan butun kurucu uyelerine

tesekkurlerimi sunarı. Bugunlere ulasamayan,vakfa her turlu hizmeti gecmis olan

Dr. Hasan Ergul Bey ve esi Meliha Ergul hanıefendinin de, aziz hatıalarıa

sukranlarıısunarı.

Burada Bergama’yıve siz değrli Berksav uyeleri ile tanımama vesile

olan, sizlerle aramıda bir kopru vazifesi kuran,Bergama’ya geldiğmde değrli

zamanlarııbizlere ayıan, Bergama’nı, tarihi dokusunu bizlere bizzat gezdirerek,

Bergama sevgimizi,onun bu yuce sahsıda pekistiren, her zaman dostluğnu

bizlerden esirgemeyen, Syn. Av. Fuat Atesoğu Beyefendi, ağbeyimize de, en

icten saygıve sevgilerimi arz ederim.

Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR

Kocaeli Universitesi Oğetim Uyesi

ĐLKCAĞ HELLENĐSTĐK DONEMDE ANADOLUNUN

YUKSELEN GUNESĐ BERGAMA

SĐYASĐ KULTUREL ĐKTĐSADĐ TARĐHĐ

GĐRĐS

Đnsan belleği sığdır. Coğunlukla sadece guncel haberler, maclar ve

kacınılması olanaksız gunluk sorunlarla ilgilenir. Diğer konular pek umrunda

değildir. Đcinde bulunduğumuz bilgi cağı, bilgiyi insanın burnunun dibine kadar

getirmistir; ama tutumlar yine değismemistir. Erıch Von Daenıken’ı “Im Namen

Von Zeus( Zeus Adıa) eserinde belirttiğ gibi, “Đsanlar oteden beri onyargıarııoksayı dururlar, belli bir ideoloji veya oğetiyi koyun gibi izlerler, hele gecmisi

dusunmek icin kendilerini hic zorlamazlar. Onlara gore gecmis nasısa

değsmeyecektir. Oysa bilen kisinin elinde geleceğ tahmin etmek icin bilgiler

mevcuttur. Bu bilgiler birey icin olduğ kadar, toplum icinde gereklidir. Belki de

basıı bu yuzden, dusunme yonunu değstirsin diye yuvarlaktı. Lakin beyni bos

kisiye yararıolmaz bunun; cunku hicbir sey bilmeyen, her seye inanmak

zorundadı.”

Tarihin her doneminde dunya kulturlerine acıan bir kapıgorevi ustlenmis

Anadolu, 16.yuzyıdan itibaren gezginlerin dikkatini cekmistir. Anadolu’daki eski

eski Yunan ve Roma devri kalıtıarıısaptamak amacıla “Society of Dilettanti”

nin parasal desteğ ile 1764’te cesitli arastıma gezileri duzenlendi. 19.yuzyıdan

itibaren ozellikle fizik ve kimya metotları elektrik, ıı, atomun yapıı hucrelerin

yapııgibi normalde anlasıamayacak fenomenleri cozmeye basladı “Derin olanı

arastııması” psikoanalitik alanda da kendisini gosterdi. Arkeolog Rustem Aslan’ı

“ Anadolu’nun arkeolojik macerası” isimli makalesinde belirttiğ gibi “O doneme

kadar bilinmeyen uygarlılar aranmaya baslandı kaybolmus kulturlerin pesine

hummalıbir tutkuyla dusuldu. Charles Texier’in Hitit baskenti Hattusa’yıbulduğ,

W. Hamilton’ı Alacahoyuk’e dikkat cektiğ, Halikarnassos Mausolleion’unda,

Priene’de, Milet ve Didyma’da, Bergama’da” ilk kazıarda basladı Bunu takip

eden donemde ise Anadolu her taraftan kulturel yağalanmaya devam etti. 1874’te

Đk Asar-ıAtika Nizamnamesi ve onu takip eden yılarda 1884 yııda hazılanan

yeni Asar-ıAtika Nizamnameleri bu yağalamayıdurduramadı

Anadolu kazıarıda onemli bir yeri olan Pergamon (Bergama ) Alman

muhendis Carl Humann’ı Zeus Sunağı’nı parcalarııbulmasıile 1878 yııdan

itibaren, iki dunya savasıdııda gunumuzde de devam eden bu kazıyaklası

133 yılıtı. 1878 yııda Akropolde baslayan kazıile dunya harikalarıdan sayıan

Zeus Sunağı’nı muhtesem kabartmalarıortaya cımıtı.

Bergama Krallığı hukum surduğ Hellenistik Donem icerisinde, yerli

halkı kabiliyetli ve Anadolu cocuklarıolan krallarıı kudretli idaresi ile

medeniyet ve kultur alanıda bir gunes gibi doğu. Anadolu topraklarıda doğn

bu gunes, sadece Anadolu’yu aydılatmakla kalmayı, dunya insanlı ve kultur

tarihine de ıı tutmustur.

Bergama’yıideal bir merkez yapmak icin buyuk hamleler gerceklestiren ve

butun nufuzlarııkullanan krallar, dunyanı onde gelen bilim adamlarıı

yazarlarıı sanatcıarııBergama topraklarıda ağılayı; tapıaklar, saraylar,

tiyatrolar, agoralar, jimnazyumlar, Asklepion ve kutuphane gibi yapıar insa

ettirdiler. Hellenistik cağa on plana cımı olan Đkenderiye ve Suriye’nin

kuvvetli bir rakibi oldular.

Parsomenin icadıve 200 bin tomarlı kutuphane ile mimarlı eserleri,

Bergama’nı sanat kudreti ve fikir kuvvetiyle, Elen kulturunun kurtarıııolan

Bergama kadar hicbir yer, guzel sanat eserlerini veren dehayıgosterebilecek kadar

ustun bir dereceye erisememistir.

Bergama’nı siyaset, kultur ve sanat alanıdaki bu onlenemeyen yukselisi

komsularıSelevkoslar, Makedonyalıar, Bitinyalıar ve Galyalıar; Bergama

ordusunun kudreti ve uyguladığısiyasetin guveni icinde talihlerini denediler ve

asımaz bir kale olan Akropol onlerinde eriyip gittiler. Bergama tarihi icindeki

Galyalıar –Anadolu’da Galatlar -- olarak anıan bu kavim ile olan mucadeleleri,

satı aralarıdaki ayrıtıarda gorulebileceğ gibi, o donemin bilinen dunya

tarihinde yadsıamayacak sekilde barbarlığ dayalı yakı yıan, yağacıgucunu

ilk ve tek olarak Bergama’nı ustun gucunun durdurabilmis olduğnu gorebiliriz.

Yine bu eserde Bergama-Roma iliskilerinde Bergama’nı sadı bir

muttefiklik anlayııyanıda, kadim dostluğna karsıı, Roma’nı iki yuzlu

siyaset anlayıııda goruyoruz. Kartaca savaslarıdan sonra ozellikle, Eumenes

II., doneminde Roma’nı bu siyasetinin Bergama tarihinde bariz bir sekilde gozler

onune serildiğni gormekteyiz.

Bergama Krallığıı kurulus asamasıda Buyuk Đkender’in

Komutanlarıdan Lysimachos’un, Bergama’nı stratejik durumunu onemli bulup,

sarp tepe uzerindeki Bergama kalesini bir ust haline getirip, -Bergama krallarıı

ve Attaloslar soyunun baslangıııolusturacak olan - Philotairos’u bu kalenin

muhafııyaparak Đkender’in hazinesinden elinde bulunan 9.000 talentlik servetini

bu kalede Philotairos idaresine vermesinin; Bergama Krallığı’nı kurulup, hıla

gelisiminde onemli olduğ bir cok tarihcinin benimsediğ ortak noktalardan biridir.

Bu onemli ortak noktanı dııda, yapıan arastımalar sonucu arkeolojik kazıarda

ortaya cıarımı kitabelerdeki,yazılarda gorulduğ gibi Bergama’nı uyguladığıiktisadi hayatıcanlandımak amaclıtedbirleri “Bergama’da Đtisadi Hayat” baslığıaltıda ne kadar onemli olduğnu gormekteyiz.

BERGAMANIN TARĐHĐ HELLENĐSTĐK KULTUR ONCESĐ

PREHĐSTORĐK ARKHAĐK KLASĐK KULTUR EVRELERĐ

Prehistorik -Neolithik- Kultur : Ege’de buyuk bir sahaya yayımıtı. Daha

once olusan Paleolithik kultur ise Anadolu’da M.O. 10.000- 5.000 yılarıarasıda

olduğ sanımaktadı. Bu doneme ait eserler, ust paleolithik kultur eserleri olarak

Isparta’da bulunmustur. Prehistorik kultur ise Anadolu’da M.O. 5.000- 2.500

yılarıarasıda “Tas ve Maden” donemine ait eserlerden olusur.

Arkhaik Kulturde daha cok geometrik motiflerin susleme unsuru olarak on

plana cıtığısusleme unsurudur. Bu donem kendi icinde “erken-olgun ve gec

arkhaik” seklinde donemlere ayrıı. Ege bolgesinde M.O.900- 480 yıarııkapsar.

Klasik kultur ise; M.O. V. yuzyıdan, Đkender’in Anadolu’yu istilasıolan

M.O.333 yııa kadar devam eden kulturel donemi kapsamaktadı.

Kulturel donemlere ait bu kıa tanı ve tarihsel kronolojik bilgiler ıığıda

Bergama’ya ait bu donemlerin izlerini arastıalı. Bergama’nı da icinde

bulunduğ bolge olan Ege’de Truva, Babakoy, Yortan ile Bergama Prehistorik

kulturun belli baslımerkezleridir.

Bergama kale ve cevresindeki

yorede bulunan kaya olukları tas

baltalar ve topraktan yapımı canak

ve comlekler Prehistorik kulturu

aydılatan eserlerdir.Elde edilen bu

bulgular bize Bergama’nı tarihini

M.O. 5000-3000 yılarıa

dayandımaktadı. Anadolu’da

tarihin eski donemlerinden itibaren

buraya yerlesmede etkili olan

Bergama’dan gecen Kaikos

(Bakıcay) nehri havzasıuzerinde

kurulmus olmasıı. Yapıan

incelemeler sonucunda Bakıcay

havzasıı dolma (aluvyon) bir yapıozelliğ tasıığıJeoloji uzmanlarıca

belirlenmistir. Đkcağa Bakıcay’ ı Bergama yakııdan Ege Denizi’ne

dokulduğ, denizin dolmasıile Dikili yakııdan denize aktığı daha sonrada

Boğzasar cayıı onunu tıamasıuzerine Bakıcay’ı Candarlı’ya yoneldiğ tezi,

Prof.Dr. W. Dorpfeld’in kazıevinde bulunan deftere cizdiğ krokide de

gosterilmektedir. Ayrıa Dorpferd’i Kaikos, Strabon ve Ovid’in miladı baslarıda

yazdılarıeserlerinde “nehir yatağııdeğstirdiğni” ortaya koymalarıda krokiyi

cizerken etkilemistir.

Bakıcay’ı bu yer değstirme isini miladı baslarıda tamamlamı

olduğnu, o zamandan kalma koprulerin temelleri anlatmaktadı.

Đinci yuzyıa ait Candarlıyolundaki Bakıcay-Kazı Pasa koprusu bunu

kanılamaktadı.

Ege Denizi’ne dokulen dort buyuk akarsudan Maiandros (Buyuk Menderes),

Kaystros (Kucuk Menderes), Hermos (Gediz) ve Kaikos (Bakıcay)’un aktığıtopraklar uzerinde, verimli araziler sayesinde tarihin ilk donemlerinden itibaren

insanları buralara yerlesmesini hazılamıtı.

Bergama-Selinos Cayıı, sağkenarıdaki kayalılardan, bugune kadar kalan oda

ve mezar izleri gorulmektedir. Bergama’nı Kozak yolu uzerinde bulunan

Kapukaya Koyu yakııdaki kayalarda insan eliyle yontulmus yerler bugun dahi

gorulebilir. Yapılan incelemede Prof. Dr. Schazmann bir notunda buranın tapınak

olduğuna değinmistir.

Bergama-Dikili yolunda zırhlı tepe uzerinde taslarla cevrilmis, tas kapakla

ortulmus mezar ve kayanın oyulması ile meydana getirilmis tavanı catılı iki mezar

yeri prehistorik kulturun onemli izleridir. Bergama icin bu doneme ait diğer

kalıntılar ise; Bergama Kalesinin yamaclarında oyuk taslar, islenmis kayalar, …

Tekke koy, Kurfalı Alacalar, Karahıılı… gibi yerlerdeki kaya yontularıı.

Kalarga tepesi

Prehistorik doneme ait olan tas duvarlar ise; Bergama Kalesi, Gumus ova,

Mamurd Kale (Kıı Karaderesi), Değrmentepe (Kalarga Yanı de sade bir

sekilde arasıa camur koyularak yapıan temeller bulunmustur. Bu donemin diğr

ozelliklerini tasıan eserler arasıdaki tas baltalar da, Bergama Akropolunun buyuk

kapııda kazıyapııken bulunmus olan iki kucuk baltadı. Bu baltalardan biri

zeytin renginde sert tastan yapımıtı. Diğr balta ise, bıak yuzu gibi yontulmus

olup cakmak-Sileks- tasıdandı. Bu baltalar-yontma tas- kulturunun

eserleridir.Yund dağı doğ eteklerinde ve Kasıcıile MusacalıKoyleri arasıda

bulunan Gumus ova deresi sol sahili uzerinde kucuk tepede Topoğaf Dr. Berlet

tarafıdan yapıan calımalar sıasıda, canak-comlek parcalarıla yesil-nefrittastan

yapımı bir balta bulunmustur. 25 cm. uzunluğ, 3 cm. kalılığıolan bu

balta ,cilalıtas devrine aittir. Bu baltanı bir ucu sivri olup, diğr ucunun 10 cm.

genisliğnde keskin bir yuzu vardı.

Bergama’nı ilkcağııaydılatan diğr eserler arasıda Değrmentepe’de bulunan

canak-comlekler, Yortan kulturune bağanmakta olup M.O. III. Bin yıı birinci

yarııa uzanmaktadı.(ayrıtııbilgi icin bkz. Athenische Mitteilungen 35,1919,

s.394.)

Bakıcay havzasıda bulunan Yortan-BostancıKoyunde 1900-1901 yılarıda

yapıan kazıa, yuz kadar mezar acımı olup pek cok miktarda topraktan ve az

miktarda da olsa madenden yapımı olan prohistorik doneme ait kultur esyasıbulunmustur. Bu eserlerle Değrmen tepedekilerin aynıkultur esyasıolduğ

gorulmustur. 1908 yııda Prof.Dr. Dorfeld, Hepding ve Schazmann tarafıdan,

Değrmen tepede yapıan diğr bir kazıa ise ortaya cıarıan toprak eserlerin coğ

siyah, pek azıkahve rengidir. Vazoları dııcilalıı. Bazıarıda susler vardı.

Uzerlerinde cııtıarıbulunan kucuk delikler bir yere asabilmek icindir. Yine bu

deliklerle kapaktaki delikler, kapağıcomleğ sııa bağamaya yaramaktadı.

Prof.Dr. Schazmann, bu toprak islerin her hangi birinin dıarıan gelme olmayı,

burada yasayan insanlar tarafıdan yapımı olduğnu belirtmistir. Coğ siyah olan

bu toprak islerin uzerlerine pisirilmeden once cizgiler, susler yapımıtı. Ayrıa bu

toprak isler, tezgahlarda değl elde yapııdı Bunlar simdiki gibi fıılarda değl, ya

ateste tutulur veya dumanda kurutulurdu. Daha sonralarıbasit ocaklarda

pisirilmeye baslanmıtı.

Prehistorik kultur kalıntıları hakkında bilgiler bize Bergama yoresinde –

Bakırcay Kulturunu-ortaya cıkarmıstır. Bu kulturun, Truva I, kulturune yaklasan

ve Truva II, kulturune benzeyen bir kultur olduğunu ortaya koymaktadır. Batı

Anadolu’nun M.O.III.bin yıdaki eserleri hakkıda ki bilgiyi, Truva’da yapıan kazısonuclarıvermektedir. Burada bulunan arkeolojik bulgular ile Bergama ve

cevresindeki arkeolojik bulgular aynıdonem ozelliklerini tasıaktadı. Ozellikle

Bergama ve cevresinde bulunan baltalar da Truva kultur tabakalarıda bulunan

baltalarla yan yana getirildiğ zaman ayrı edilmeyecek kadar birbirine

benzemektedir. Bu bulgular bizi Bakıcay -Kaikos vadisi arasıda, Bergama’da

ilkcağa iskan olduğnu gostermektedir.

Bu iskanı Akropol tepesi icinde gecerli olduğ hakkıda aydılatııbilgiler net değldir. Cunku Akropolde Roma, Hellenistik ve M.O. IV.yuzyı

eserleri olmustur. Cunku Akropolde Bergama Krallı Doneminde, yeni bastan

buyuk ve goz alııyapıar kurulurken, onceki donemlerin eserleri ya ortadan

kaldıımı ya da alt tabakalarda bıakımıtı.

1938 yııda Akropole cımak icin otomobil yolu acııken bulunan Arkaik

doneme ait geometrik suslemelerle bezenmis vazo parcasıM.O.IX. yuzyıa ait vazo

parcası Akropolde kazıar sonucu ortaya cıarıan Athena, Trayan, Bakus

tapıaklarıve Zeus Sunağıyakılarıda bulunan keramik parcalarıM.O. VI. yuzyı

Arkaik doneme ait parcalar, Bergama Akropolunun bu donemde iskana acı

olduğnu gostermektedir. Aynıkultur eserlerinden olan kadı heykel parcalarıAkropol tiyatrosunun setlerinde bulunmustur.

Hellenistik donemin eserlerini olusturan yapıarı, yapııısıasıda

yerlerinden atımı olan bu arkaik donem eserleri M.O. VI. yuzyıa ait olanlarıgec

arkaik kultur parcalarııolusturur.

Klasik Kulture ait eserler, Anadolu’da Pers hakimiyeti sıasıda yapıan

savaslarda cok buyuk zarar gormus olmasınedeniyle Klasik doneme ait eserler

Pers hakimiyetini Anadolu’da sona erdiren Đkender sonrasıhalefleri devrinde

olmustur. Anadolu’daki Pers istilasıla baslayan M.O.V. yuzyıdaki kulturel

yağalanma sadece sanat eserlerinde değl; ilim dunyasıicinde de erozyonu

hılandımıtı. Anadolu topraklarıda doğus olan Herodot ve Anaksagoras gibi

bir cok aydııPers istilasısonrasıAnadolu’dan, Atina’ya goc ederek orada sanat,

siyaset ve fikir hayatııcanlandımılardı.

Bergama’da yaklası 150 yıdı suren arkeolojik kazıar sonucu ortaya

cıarıan eserler Bergama ‘da Klasik kulturun zenginliğni de ispatlamıtı. Bu

eserleri Hellenizm Tarihi, Bergama Krallığıbolumlerinde daha detaylıbir bicimde

kulturel sanatsal ve iktisadi ozellikleri ele alıacak olduğndan burada tanı ve

kıa bir girisle yetindik.

BATI ANADOLU --- MYSĐA--- BERGAMA’NIN ĐK HALK

TOPLULUKLARI

Anadolu’da M.O. 2.500- 2.000 yılarıda, ilk uluslasmı halkları ortaya

cıtığııgoruyoruz. Bu halklar, Hatti (Khatti)’ler, Luwi’ler ve Hurri’lerdir.

Bunlardan ilk ikisi tam Anadolulu olmasıa karsıı, Hurriler doğ Anadolu,

guneydoğ Anadolu, ve kuzey Suriye yoresinde yasıordu. Luwiler ise, zaman

icinde Ege Denizi adalarıa, Yunanistan’a, Marmara ve Karadeniz kııarıa

yayımılardı

Mysia ve Bergama,yani batıAnadolu’da Luwi halkıı dili ve kulturu daha

sonraki donemlerde bu bolge insanlarıı dilinin ve kulturunun olusmasıa genis

olcude katkıa bulunmuslardı. Luwi dilinin yuzyılar sonrasıda bile genis alana

yayıdığıı kanılarıdan biri: “icinde, nd/nth sesi bulunan sozcukler” ilkcağyer

ve sehir isimleri, ya Luwiler’den, ya da, onları dilinden etkilenmis, daha sonraki

guneybatıve guneydeki Anadolu halklarıı dilinden gelmektedir . Karialıar,

Lydialıar, Mysialıar, v.d.

Đinci olarak; sondaki –- sesinin “os” a cevrilmesi, Sangarios, Hermos, Kaikos

v.d.

Eğr sehir adıbaslıbasıa anlam tasıan bir sozcuk olarak Helen diline girmis ve o

dilin kurallarıgereğnce eril ad bicimine burunmusse, aynıeril ad sehir adıolarak

kullanıdığıda da, Hellen ağıdaki eril bicimini korumustur. Prof.Dr. B. Umar’a

gore:

…Luvi dilinden gelme, bitisli bir sozcuk, hisarı en yuksek burcu, ic kale

anlamıda olarak, Helen diline, Pergamos/ Pergamon biciminde, gecmis ve

Iliada’da boylece kullanımıtı.

Bu yuzden aynısozcuk sehir adıniteliğyle de, Pergamos/ Pergamon diye

kullanıdı Ancak, ortacağa bile sehir adıı yerel halkca Pergama yada Bergama

olarak, son hecesi değstirilmeden soylendiğ, bu gun kullandığıı Bergama

biciminden anlasııor. Daha genis bilgi icin Ramsay’in “Anadolu Tarihi

Coğafyası” adlıyapıı

Kretschmer’e gore ise iddiadan oteye, gecen yuz yıı sonunda kanıladığı“Helen

diline gecmis, sonu‘amos’ bitisli butun adları Anadolu kokenli olduğdur.

Herodot “Herodot Tarihi, cev.O.R. Doğul,c.I.(Đtanbul,1941), c.II.

(Đtanbul,1943) ve Xenophon,” Anibasis . cev. Hayrullah Ors, Đtanbul 1944” a,

gore: Anadolu’nun eski kavimleri ile ilgili verdikleri bilgiler ıığıda,13 yerli

Anadolu kavmi tespit edilmistir. Bu iki ozgun calımada Herodot daha ziyade batı

guney ve orta Anadolu kavimlerinden, Xenophon ise doğ ve kuzey Anadolu

bolgesindeki kavimlerinden bahseder.

Bu iki eserdeki kavimlerden Anadolu’nun yerli

kavimleri olarak: Karyalıar, Kauniyalıar, Kilikyalıar,

Lidyalıar, Likyalıar, Paflagonyalıar, batıve guney

Anadolu ‘da Herodot’un eserinde belirttiğ

kavimlerdir. Driller, Karduklar, Makronlar ve

Masaynokler ise Xenophon’un, doğ ve kuzey

Anadolu’da belirlediğ Anadolu’nun yerli kavimleri

olarak bahseder.

Her iki eser de ise Anadolu’ya dıarıan gelen

kavimler olarak, 9 kavim tespit edilmistir. Bunlardan

Frigler ve Mysialıar, M.O.1200’lerde Ege gocleri

sıasıda Trakya’dan Anadolu’ya gecerek orta ve

kuzeybatıbolgelerine yerlesmislerdir. Đonyalıar ve

Aiolyalıar, Ege goclerinden sonra Yunanistanıistila

eden Dorlar’ı hakimiyetini kabul etmeyip Anadolu’ya

Ksenephon

goc ederek Batı sahillerine yerlesen Yunanistan’ı yerli halkıAkalardı.

Kinidyalıar, M.O. 1200’lerden sonra Ege Adalarıdan BatıAnadolu sahillerine

gelip yerlesmis olan Dor kolonisidir.

Bu birinci dalga gocleri sonrasıM.O 8. asıda Kimmer istilasıile guneyden

gelip, orta Anadolu’ya yerlesen Kapodokyalıar, yine aynıasıda

Skythenler,(Đkitlerin bir kolu) kuzey Anadolu’ya yerlesmislerdir. M.O.7. yuzyıı

ikinci yarııda Mekodonya’dan Anadolu’ya gelen bir Trak kavmi olan

Bitinyalıar, Karadeniz, Đtanbul Boğzıve Marmara Denizi kııarıa

yerlesmislerdir . Son olarak dıarıan gelen Pamfulyalıar ise Guney

Anadolu’daki, dağıyerli halk ile Yunanistan’dan gelen kolonistlerin karıııdan

meydana gelmis bir kavimdir.

Herodot ve Xenophan’a gore; Hygenyalıar, Lazonialıar, Pedaslıar,

Taoklar, Tiberenlerden olusan bes kavimin menseileri hakkıda hicbir bilgi mevcut

değldir. Butun bu kavimler Anadolu’nun etnolojik tablosunda onemli

değsikliklere sebep olmustur.Bu goclerin ilk dalgasııolusturan M.O.1200’lerdeki

gocler sonucu Anadolu’da M.O.2000’li yılardan beri guclu imparatorluk kurmus

olan Hititler once parcalanı sonra yıımıtı. Anadolu’nun kendi kulturu ile

gocler sonucu gelen kavimlerin kulturleri birbirinden etkilenerek yeni ortak

kulturler ortaya cıarmıtı.

Anadolu’nun etnik ve kulturel yapııı bu fotoğafııortaya koyduktan sonra

inceleme sahamı olan Bergama ve cevresini olusturan Mysia bolgesi ve bolge

halklarııele alalı:

Mysia, kuzeybatıAnadolu’nun, doğda Bithinya,Guneydoğda Frigya,

guneyde Lydia, guneybatıa Aiolis ile cevrilmis parcasıı. Đmir ilinin Bergama

bolumu; Manisa ilinin Soma ve Kıkağc kıılarıve Canakkale, Balıesir

sıılarıa kadar uzanan topraklardı

Bu topraklar uzerinde yasayan halk da, Mysia’lıar olarak anımaktaydı

Herodot’a gore (VII,74) “Mysia; Lydia kolonilerinden biridir. Olimp Dağıa

izafeten Mysia’lıara, Olimpliler de deniliyordu. Savasta kendi memleketleri

tarzıda yapımı bir miğer giyiyorlar. Uclarıateste sertlestirilmis topuzlar

kullanıorlardı” seklinde tanılamaktadı. Burada Herodot Mysia’yı Lydia

kolonisi gostermesini Prof.Dr. B.Umar ise “…Mysia’lıar ile Lydia’lıar arasıdaki

dil ve kultur yakılığıonu boyle demeğ goturmus olmalıı; oysa gercekte,

Mysia’lıar Lydia’dan gocmen cıı gurbet ele yerlesmis bir halk değldir. Daha

Lydia adıı, Lydios (Lydia’lı, adıı duyulmasıdan yuzyılar once Troia

Savaslarısıasıda bile Mysia ulusunun varlığı o ulusun Troilıarla birlikte savasa

katıdığıĐiada’da anlatııor. Ustelik Herodot’un kendisi de, Troia Savasıdan

onceki cağa Mysialıarı varlığııve o halkı Thrakia’ya, Yunanistan’a yığısal

akı duzenlediğni belirtmistir” seklinde bu konuya acılı kazandımaktadı.

Strabon’a gore “Avrupa’dan Anadolu’ya gecmis olan bir Trak

kavmiydiler”. Kullandılarıdil olarak Trak dilidir. Homeros’un “Đlias’ıda, bu

kavmin Avrupa’da kalan kımıı Mosialıar ismi altıda Balkan yarıadasıı

kuzeyinde oturduklarıı” bildirmektedir.

Klepert’e gore (Geoograpie,s.102) “Bu kavim, Mysia, ismini Avrupa’da

asağıDon havzasıda oturan (Romalıar Moesi derler) Mis’lerden” almıtı. Fakat

Avrupa’daki Mis’lerle, menseleri aynııı? Avrupa’dan Asya’ya mıgoc ettiler,

yahut bunu tersi mi oldu? Bilinmiyor.Traklar’dan olduklarıihtimali de ileri

surulmektedir. Mysia bolgesi ve uzerinde yasayan Mysialıarı tarihi hakkıda ki

bu goruslerden sonra Bergama Devleti ve Uygarlığıı izlerini bu noktadan sonra

surerken karsııa Homeros’un “Điada” sı da- Hellenlerin olduğ gibi BatıDunyasıı da ilk ve en buyuk anısal yazı eseridir. Homeros (M.O. 750-700)

eskiden beri bilinen ve birbirinden ayrıolan uc destanı “ Troia Savası

Helena’nı kacııııve Akhilleus’un ofkesi,” adlıuc konuyu bir araya getirerek

olumsuz yapıı sahibi olan Homeros’un bu eserinde Bergama (Pergomon)’ yı

anlatan dizeler de ortaya cııor.

PERGAMOS: IV 508, V 446; 460, VI 512, VII 21, XXIV 700 .

‘’Ofkelendi Apollon, Pergamos tepesinden,

bağıdıTroyalıara, dedi ki :

‘’Atlarıiyi suren Troyalıar, atıı ileri,

haydi kalmayı Agoslulardan asağı

onları derileri ne tas ne demir,

dayanamazlar et delen tunc kargıara.

Apollon cekti aldıkalabalıtan Aineias’ıGoturdu kodu (koydu) tapıaklıkutsal kaleye (Pergamos)

Orda ok sacan Artemis’le Leto,

Đ tapıakta iyi ettiler onu, geri verdiler sağığıı ununu

Phoibos Apollon o ara, azgı Ares’e dedi ki :

‘’Ares, insanları bas belasıAres,

ey kaleler yıan, elleri kanlı

git cek savastan su adamı

baksana, Zeus babaya kafa tutacak neredeyse,

once elinin ayasıdan KırılıTanrıayıvurdu .

simdi de, bir tanrıgibi, saldıdıbenim uzerime.’’

Boyle dedi, gitti oturdu ( Pergamos) kalesinin tepesine.

Ahıda gunlerce arpayla beslenmis bir at

Nası ipini koparı da dort nala kosarsa ovaya,

Guzel ımakta yıanmadan edemez hani,

Kurumludur, basıdiktir, omuzlarıa dokulmustur yelesi,

Diyecek yoktur calııa,

Cayılara goturur onu cabucak dizleri

Priamos oğu Paris de oylece

Pergamos kalesinden asağıiniyordu tasa tasa,

Silahlarıla parlıordu gunes gibi.

Gordu bunlarıgok gozlu tanrıa Athena,

BaktıArgoslular zorlu savasta bir bir oluyorlar,

FıladıOlympos’un doruklarıdan kutsal Đyon’a.

Apollon birden onu karsıadı

Gormustu tanrıayıPergamos kalesinden

Đtiyordu zafer Troyalıarı olsun.

Troyalıerkekler, guzel kemerli kadılar bir sey gormediler .

Ama altı Aphrodite’ye benzer Kassandra,

gordu onlarıPergamos tepesinden,

tanııarabada duran sevgili babasıı

sesiyle kenti cılatan haberciyi tanıı.

Nezih Basgelen’in, ‘’Homeros-Đyada (Đias), Sehir Đimleri, adlıcalımasıda da,

gorulduğ gibi Bergama Kalesi ve yerlesim yeri olarak M.O. 1200 yılarıda kentin

Truva Savaslarıda,onemli bir konumu ve savası kaderinde etkili olan Yunan

Mitolojik Tanrıarıı on yı suren bu savaslarıbugunku Bergama Akropolun

bulunduğ kaleden gerektiğnde izleyip, gerektiğnde ise bu savaslara buradan

mudahale ettiklerini gorebiliyoruz.

Pergamos efsanesinde adıgecen Teuthrania, Bergama tarihi bakııdan

buyuk bir onem tası. Kral Teuthras, Arkadia kralıAleos’un kııAuge’yi evlatlı

aldı. Onu sarayında buyuttu. Gunun birinde kızını Herakles ile evlendirdi. Bu

evllikten doğan cocuğa Telephos

adını verdiler. Kral Teuthras, kendi kızı Argiopis ile Telephos’u evlendirdi.

Kendisinden sonra Telephos’un kral olmasıısağadı Teuthras olunce Telephos

kral oldu. Bu sıada Truva savaslarıbaslamıtı Agememnon Canakkale’ye asker

cıarıca Telephos ordusu ile Agememnon birliklerini yendi. (M.O.12.yy.) Truva

SavaslarıkahramanıAsil, Telephos’un bu savasıa kıdıve aralarıdaki

mucadeleyi Asil kazandı Telephos once esir dustu, sonra bu esarete dayanamayı

oldu.

Teje’deki Athena tapıağıda da, Asil ile Telephos’un savasııtemsil

eden heykeller kondu.

Telephos’un olumunden sonra Tevtrania kralıEvrypios oldu.Truva Savaslarıa

katıan yeni kral, Neoptolemos tarafıdan olduruldu. Sair Homeros, Evrypilos

icin,”Truva Savaslarıı bas kahramanıı.” der.

Tarihin unlu Truva Savaslarıa katıan Teuthranialıar, Priamos’la birlikte

Yunanistan’dan gelen topluluklara karsıkahramanca doğstuler.

M.O.1200 yılarıdaki Ege gocleriyle Anadolu’daki, Hitilerin once

zayılamasıve sonrada yıımasıuzerine Ege kııarıdan, Fıat nehrinin aktığıtopraklara kadar olan yerlerde Trakyalıbir kavim olan Frigler hakimiyet kurdu. Bu

donemde Bergama’da bu devletin sıılarıicinde bir beylikti. Frig Devletinin

M.O.8. yuzyıda zayılayı cokmesi uzerine bu topraklar uzerinde Lidya

egemenliğni goruyoruz. Bergama bu donemde ise bu kez Lidya egemenliğ icinde

gorulmektedir. M.O.546 yııda bu topraklar Đanlıarı kurduğ Pers hakimiyetine

gecti. Persler Anadolu topraklarııyonetim olarak vilayetlerin basıa yonetici

olarak satrap adııverdikleri valiler atadıar. Anadolu ve Yunanistan iclerine kadar

olan topraklarıele gecirip satraplı seklinde yoneten Perslerin bu yonetimlerinde,

zaman zaman ayaklanmalar cıtı M.O. 5. ve 4. yuzyıda Bergama’nı durumunu

“On binlerin donusu” isimli eserinde yazarıolan Xenophon, anlatmaktadı. M.O.

399 yııda Bergama’ya gelmis ve buradaki savaslara da katımıtı. Bolge tarihi

icin birinci derecede bir kaynak teskil eder.

Anadolu’daki ve Bergama tarihindeki Pers istilasıMakedonyalıBuyuk

Đkender’in, ordusu ile M.O.334 yııda Canakkale’den gecerek Persler uzerine

baslattığısavasla birlikte Perslerin Ege bolgesindeki 213 yılı isgalleri de son

buldu .

Anadolu ‘da ve Đkender Đparatorluğnun yayıdığıalanlar basta olmak uzere,

Đkender’in olumunden sonra da, yaklası 300 yı devam edecek olan Hellenistik

Donemde baslıordu. Basta Anadolu ve Bergama, siyaset, bilim, sanat ve kultur

tarihinde altı cağıa uzanıordu.

Đkender Pers hakimiyetine son verirken ele gecirdiğ satraplılara, birer vali

atıordu. Bergama sehrinin yonetimi icin Đkender, Pers KomutanıMemnon’un

dul esi Barsina’yıgorevlendirdi.

Buyuk Đkender, doğ ile batıulkelerini

egemenliğ altıda birlestirerek, o donemde bilinen

tum dunyayıicine alacak bir Đparatorluk kurmak

isterken M.O.323 yııda, 33 yasıda oldu. Đkender

olurken, “Đparatorluğ kime bıakıorsun ?”

sorusuna “En layı olana”, demistir.Generallerinin

hepsi de kendilerini en layı goruyordu. Đkender’in :

“Generallerim benim icin kanlıcenaze alayıyapacaklar!” sozunu yerine getirir gibi boğstular.

Otuz dort parcaya ayrıan genis ulkesinde, yirmi yı

sonra baslıa su devletler ortada kaldı:

Mıı’da Ptolemaios’lar, Suriye’de

Selevkos’lar ve Makedonya’da Antigonos’lar uc buyuk krallı kurduklarıgibi,

Buyuk Đskender

Anadolu’da Bergama, Bithynia, Galatya, Kapadokya, Pontus, Part ile kucuk buyuk

daha bir takı devletler ortaya cıtı

Bunlar arasıda, tarihte onemli rol oynayanlardan biri de Bergama oldu.

Buyuk Đkender’in generallerinden Trakya Hukumdarlığııelde etmis olan

Lysimachos’un Bergama Kalesine yerlestirdiğ devlet hazinesini - bazıtarihcilere

gore –onemli rol oynadı Đkender’in generalleri kendi aralarıda savasıken,

Lysimachos Antigonos’un ordu subayıolan Dosimosl ile birlikte kendi tarafıa

gecirdiğ Philotairos’u Bergama Kalesi muhafııyaptı Kendi hazinelerini de

korumak amacıile Philotairos’a teslim etti.

Philetairos hakkıda Strabon’un gorusleri : “Buyuk Đkender’in hazinesini

Bergama Akropolu’ne yerlestiren Lysimachos’un komutanıPhiletairos, bu

mustahkem mevkiden faydalanarak zeka ve mahareti sayesinde Bergama Tarihinde

yeni bir devir acmıtı. Oyle bir devir ki, ortaya getirdiğ eserleriyle olmez bir zafer

yaratmı ve yasattığıihtisamıile tarihte sanlıbir mevki kazanmıtı.

Bergama ve cevresinde Prehistorik ve Arkaik doneme ait yerlesim yeri

izleri yapıan arkeolojik kazıara dayandııarak, Kaikos (Bakıcay), Değrmentepe,

YunddağıYorton-Bostancıkoyu iskan alanlarıdan da anlasıacağıgibi Bergama

Kalesi cevresindeki yerlesim alanlarııkapsamaktaydı Bilge Umarar’ı, M.O.

1200’lu yılar olarak tarihlendirdiğ, Truva Savaslarısıasıda Homeros’un

“Điada” destanıda Bergama Kalesi “Pergamon” bazen Helen tanrıarıı savasıizlediğ yer olarak bahsi gecmektedir. Bu donemde tepedeki kalenin yerlesimin

cekirdeğni olusturduğnu bu bilgilerden anlıoruz.

M.O. 301 yııda Đkenderin komutanlarıdan Antigonos, Frigya’da Đsos

mevkinde yapıan savasta yenilip ortadan kaldıııca Đkender Đparatorluğnu

yeniden canlandıma hayali sona erdiğnde Antiganos’un hakim olduğ topraklar

Selevkoslar, Ptolemayos, Kasandros ve Lysimachos tarafıdan olusturulan

muttefikler tarafıdan paylasıdı Bu paylasmada Toroslara kadar olan Anadolu

topraklarıLysimachos’un hakimiyetine dustu. Philetairos’u Bergama kalesi

muhafılığıa getirdi . Hazinelerini bu kalede koruma altıa aldıdığıbilgilerini

yukarıaki paragraflar icinde ele almıtı. Bu bilgiler bizi krallığı kurulus

asamasıda Akropoldeki kalenin yerlesim yonunden onemini, o yıarda da

koruduğnu ortaya koymaktadı. Krallığı kurulmasısonrasıHellenistik donemde

yerlesim kale ve cevresinden surları dııa tasarak asağıa doğu gelisme

kaydetmistir.

BERGAMA VE CEVRESĐ TARĐHĐNE

MĐTOLOJĐK BĐR YOLCULUK

Bergama, topraklarının da icinde yer aldığı Mysia bolgesi, Đzmir’in

kuzeyi ile Marmara denizi arasıda yayıan Kuzey BatıAnadolu’dur. Bu topraklar

Anadolu’da insanlığı gecmisinde kultur diye adlandıdığıı birikimlerin ilk

filizlendiğ, serpildiğ, yerlerin basıda gelen bolgenin de adıı Mysia. M.O.

2000'li yılardan sonra Hitit’lerin bıaktığıyazııbelgelerin bize tanıtığıLuvi’ler

adıverilen halkı, Anadolu’nun değl insanlığı derin gecmisi ile de izler

tasıaktadı.

Đkcağarda, Ege Denizinin iki yakası

Guney ve BatıAnadolu’da yoğn olarak yasadılarıbilinen Luvi’lerin Anadolu’nun ilk halklarıdan

biri olduğ biliniyor. Luvi sozcuğnun bu insanları

dilinde “Isı Đsanları” anlamıa geldiğ sanııor.

Bolgenin onemli kentlerinden Pitane / CandarlıNekropol’unde, antik mezarlıta bulunmus, kirec

tasıdan yapımı bir heykel; durusu, yuz yapııile

farklıı. Bergama Muzesi’nde sergilenen ve

M.O.VI.yuzyıa tarihlenen, “Kouros”adıverilen bu

yapı BatıAnadolu uygarlığıı en eski

yapılarıdandı. Omuzuna sal atmı bu cılak erkek

atleti, Mysia’da bulunmus en eski en guzel bicimli

yontulardan biridir. Homeros’un dediğ gibi “Her

zaman birinci gelmek ve baskalarıa ornek olmak

icin” kosarlardıatletler. Bunun icin, kalııyontusu

yapıacak kadar kutsaldıantik cağa yarımacıar.

Mitolojik Oykulerde Bergama Krallığının Kurulusu

Zaman icinde uzun sure suskun kalan Pitane, Bergama Krallığı’nı

yukselisi ile Anadolu’ya hakim olan Pergamonlular Pitane’yi yonetimi altıa

alılar. Bu donemde bu topraklarda bir yıdı yukselir adıArkesilaos’tur. (M.O.

315-245) Ozan ve dusunur olan bu insan Platon’un Atina’da kurduğ ve onun

olumunden sonra yeni dusunceler uretemeyen felsefe okulu Akademia’nı basıa

gecer ve “Hicbir seyin doğuluğ kesin değldir. Bir konu hakkıda doğuluk

derecesine gore karar vermek gerekir. Dialektik, tartııan her sorunda karsıılıgorusleri savunma sanatıı.” Seklindeki gorusleri Helen dunyasıda uzun sure

tartııı.

Ozanlı yanıda guclu olan Arkesilaos’un Bergama’ya iliskin bir siiri de

dilden dile gunumuze değn gelir. Doğuğ toprakları insanlarıa soyle

sesleniyor:

“Bergama yalnı asker gucuyle değl, atlarıile de unludur,

eğr bir olumlu insan Tanrıar TanrııZeus’un muradııdile getirebilseydi, diyeceğ su olurdu: Bergama geleceğ

daha buyuk san ve onurla girecektir.”

Arkesilaos bu seslenisini Eumenes I ‘in (263-241) Olimpiyatlara yeğni

Attalos’u yarımak uzere gonderip kazandığı“atlıaraba” musabakalarısonucu

soylenmistir. Bu donemde Eumenes’in kucuk prensliğ, dunya medeniyet

aleminde tanıan ve sayıan bir devlet olarak ortaya cııordu.

Kuros (Erkek Heykeli)

Eumenes’in olumunden sonra yerine gecen Attalos I,(241-197) Galatları

saldıııa maruz kalı.

Attalos, askerlerinin inancııyukseltmek icin kurban kesip tanrıara

sığımayıuygun buldu. Bir kahin, avucuna ters yazıan Nike (zafer) kelimesini,

savastan once kesilmesi gereken bir kurbanı ciğrine gizlice -muhur gibi- basarak

askerlerin onunde okudu. “Zafer Kralıdı!” sozleri yukseldi. Savas TanrıasıAthena’nı zafer getireceğne, tanrıarı basıZeus’un dusmana yıdıılar

yağıacağıve diğr butun tanrıarı Bergama’yıkoruyacağıa inanıdı Bu inancla

Galatları butun hucumlarıkııdı Yımaz ve yenilmez diye un salan Galatlar savas

meydanıdan cekildi. Bu surette Kaikos Savasızaferle sonuclandı (M.O.241)

Bergama’da zafer taklarıkuruldu, her tarafta senlikler yapıdı Atina

Akropolunde de bu zafer buyuk torenle kutlandı Halk Attalos’a Soter (kurtarıı

adıverildi. Onu yarı tanrısaydıar.Attelos kral ilan edildi. Bu savas halkı

ağıda efsanelesti. Attalos tıkı Buyuk Đkender’in Amon’un oğu sayıdığıgibi,

O da,bir nehir tanrııı (Kaikos’un) oğu sayıdı Helen Mitolojisinde kahramanlı

sembolu olan boğ boynuzu ile tasvir edildi. Bu gun Berlin Pergomon Muzesini

susleyen Zeus Sunağıı dı duvarlarıısusleyen “Gigantomakia”adıverilen

Tanrıar ve Devlerin savasııtasvir eden bu kabartma M.O.241 yııda yapıan

Kaikos Savasııanlatmaktadı. Bu savas sonunda ayrıa elde edilen ganimet

Bergama’yıkoruyan Athena’nı Akropol Tepesindeki tapıağıı avlusuna

konuldu. Burada capıuc metreden genis olan altlı ustunde, Attalos tarafıdan

sukran borcu olarak, Athena’nı bir heykeli dikildi. Egemenlik alameti olarak dort

drahmilik sikkeler bastııdı Bu paraları bir yuzune tapıağıda elinde zafer

celengi Athena’nı figurunu, diğr yuzune de Philetairos’un portresi kondu. Bu

suretle, Zafer TanrıasıAthena Nikephoros ile, Attalos sulalesinden Bergama

Devletinin kurucusu takdis ediliyordu.

Bergama’nı kuzeyinde, Madra Dağıı ısı yamaclarıdan doğn, yakı

zamana değn cağıtıla akı Bakıcay cukuruna kavusan bir derecik vardı. Bu su

Kestel Deresidir. Bu kucucuk dere, tarihsel Bergama tepesiyle dik Hula bayııarasıdaki dar boğzdan asağıara doğu binlerce yı suzuldu, durdu. Bugun onu

cağas yontemlerle kapatıan dere artı Pergamos tepesinin kuzey eteklerine

yaslanmı buyuk su birikintisi, Kestel Goludur. Bergama tepesinin eteklerini

batıan saran; Selinos, doğdan kusatan; Kestel’dir. Bu iki kardes akarsu

Bergama’nı biraz ilersinde, ova duzluğnde birlesir, akıtııBakıcay’a karıı.

Kestel Sulama Barajı

Kestel ve Selinos, acıklı oykulerin ırmağı Bakırcay’ı cocuklarıı. Gecmisi cok

eskilere dayanan

Mysia sularıbol, yesil bir ulkedir. Mekanla ve zamanla butunlesen

sozcukler tarihin tanığıı coğ zaman. Bugun Anadolu’da Kestel adıla anıan

bircok yer vardı. Ortacağa, Anadolu’da paralıaskerlik yapan, anavatanlarıbugunku Đalya olan Latin’lerin yaydığıbir ad olabilir. Kestel, Latin dilinde

“castellum”, “hisar, kale” demektir. Burada, korunaklıeski tepe yerlesimlerinin

bulunduğ yerlerde rastlanı. Tarihi Pergamon Tepesine bugunku Bergamalıar da

“kale” demektedir.

Luvi dilinde ise kestel, “kucuk kutlu akarsu” anlamıa geldiğ one surulen

bu sozcukten “kastala”dan turemis olabilir. Kestel Turkce ses uyumuna kolayca

uyan, soylenmesi kolay bir sozcuktur. Dere boylarıa kurulmus bircok beldenin adıAnadolu’da Kestel’dir. Bergama’nı Kesteli’de kucuk bir akarsudur.

Selinos, sularııı bir deredir. Fıtı Camıağclarıla, Pinus Pinea’larla

Kozak yaylasııBatıMadra yukseltilerinden doğr.Yorgun Bergama’yıgranit

kutlelerle cevrili Kozak’ı dingin ortamıa ulastıan gecidin icinde akar.

Anadolu’nun Ana TanrıasıKybele’nin, cam ormanlarıı arasıda dikilmis

yuksek ve yalcı bir kayanı tepesinde, Kapıaya’da bulunan tapıağı onunden

gecip akar. Bugun Haylazlar Kaya’sıdediğmiz bir baska tas tapıakta saygıgoren

Ana Tanrıa Kybele’nin eteklerini oksayı Bergama’ya varı. Ilı sularıı

Pergamon tepesini ayıdığıvolkanik Geyikli Dağarıdan alsa gerek. Selinos,

Geyikli eteklerinde kutsal Asklepieion’un kurulduğ dağardı. Bergama’nı

Asklepieion’u, Ege inancıda sağı tanrııa adanmı dunyanı ilk sağı

kultunden biridir. Kapııda “Buraya olum giremez” yazardı

Bergama Sehri Đle Đlgili Efsaneler

Pergamon sehrinin kurulusu ve adı hakkında bir takım efsaneler de

mevcuttur.

Molossos ve Pielos’un kardesi olan Pergamos, Neoptolemos Pirros ile

Andramahi’nin kucuk oğuydu. Pergamos Kucuk Asya’ya gelerek bir beylik

kurmak icin Teuthrania KralıArios ile savasa giristi. Savasta Arios’u oldurdu,

sehre de kendi adııverdi. Pirros ile Andromahi’nin oğu ve Asil (Ahillevs) ‘in

torunu Pergamos, Anadolu’ya gecti. Teuthrania beyi Arios’u oldurdu. Selinos

Cayıkenarıda (Pidasos Tepesinde) yeni bir sehir kurdu. Buraya kendi adııverdi.

Teuthrania Kralıkahraman Telephos’un olumunu fısat bilen komsu

beyler, yerine gecen oğu Evripilos uzerine saldıdıar. Kral, Epir’de bulunan

arkadasıPergamos’u yardııa cağıdı Pergamos arkadasıile geldi, birlikte

savasa girdi. Sonunda zafer kazanıdı Bunun uzerine Teuthrania Kralı kahraman

silah arkadasıPergamon icin bir sehir kurdu. Sehrin adıa Pergamos denildi. Bu

efsaneler, Pergamos adıı Asil’in torunu Pergamos’tan geldiğni ve sehrin de

aynıadıaldığııanlatmaktadı.

Bergama Kalesi ile de efsane mevcuttur. Bu efsanenin baslangııTruva’ya

kadar uzanı. Truva krallarıdan Đos’un yerine gecen oğu Laomedon, Helen

Mitolojisinde onemli bir yer alı. Soylendiğne gore, bu kral M.O. 1270 yılarıda

Truva surlarıla birlikte Bergama Kalesini de yaptımıtı. Kral her iki kaleye

birden para yetistiremediğ icin Apollon ve Neptun mabetlerinin hazinelerine de el

koymustur.

Neptun, tapıağı kutsallığıbozulduğndan kımı, azgı bir deniz

canavarııinsan ve hayvanlar uzerine saldıtmıtı

Bu buyuk felaket karsııda bir kahine bas vuran kral su haberi aldı

Kıı Hasione’yi canavara yem verirsen kurtulursun!

Caresizlik icinde kral, kızını bir tasa bağlattı ve canavara verdi. Bu sırada Herakles

gorundu. “Butun yarılarda kazanmı kıraklarıbana verin, sizi canavardan

kurtarayı” dedi, canavarıoldurdu. Bu kurtulus uzerine senlikler yapıdı

Isı insanlarıı yasadığıMysia bolgesindeki Tevtrantos Dağıı da

efsanesi ilginctir:

Bir gun Teuthrania KralıTevtras, avlanmak icin ormana gider. Onune

cıan buyuk bir yaban domuzunu kovalar ve onu Artemis tapıağıda vurur.

Ay ve av tanrıasıArtemis bunu duyunca ofkelenir, domuzu diriltir, Tevtras’ıdelirtir ve vucudunu Alfon denilen lekeler, yaralar icinde bıakı.

Kralı anasıLisippi, Artemis’e bir boğ adak eder ve oğunu iyi etmesi icin

yalvarı. Bunun uzerine Artemis, bu kadıa acı, oğunu eskisi gibi sağam yapar.

Kral da sukran borcu olarak, dağaki kucuk tapıağı yerinde buyuk bir Artemis

Tapıağıyaptıı, bu dağa cuzzam (lepr) lekelerini iyi eden bir nevi taslar

kaynarmı.

Tevrantos Dağıı ve bunun eteğnde kurulmus olan Tevtras Sehrinin simdiki

KarahıılıKoyunun cevresinde olduğnu Dr. Rallis “Bergama Tarihi” adlıeserinde belirtmektedir.

Tarihci Hausoulier ve Pontremoli ise Bergama ile Teuthrania Sehirlerini

Roma Tarihcilerinin birbirine karıtıdılarııve Bergama’dan daha eski olan

Tevtras Sehrinin Kalarga Tepesinde kurulmus olduğnu kaydederler.

Mysia bolgesi uzerinde kurulan Pergamon uygarlığıı 200 bin cilt

kitaptan olusan muhtesem kutuphanesi –utun istilalara rağen- Bergama’nı

tarih icinde bir kultur merkezi olarak varlığıısurdurmesinde etkili olmustur.

Kutuphanenin, bir irfan kaynağıolduğnu Bergamalıhatip Apollodoros’dan

oğeniyoruz. Isı insanlarıı bilgi kaynağıolan bu kutuphane M.O. 40 yııda

Oktavianus ile Antonius’un Roma’yıpaylasmasısıasıda Anadolu tarafıda kalan

Antonius, Tarsus’ta Mıı Kralicesi Kleopatra ile gorusurken kutuphaneyi de,

cazibesinin etkisinde kaldığıkraliceye hediye etmistir. Kutuphanenin Bergama’dan

Roma Doneminde bu sekilde tasımasıdan sonra “ıı insanlarıı” insanlığıaydılatan mesalesi sonmustur. Roma’lıarı, Pubican(multezim)’lar tarafıdan

topladığı adeta halkısoyan ağı vergileri karsııda, Bergamalıarı Mithridates

gibi yeni kahramanlarııcıaramamasıbu mesalenin sonduğnun bir gostergesidir.

Ucuncu asrı sonlarıda artı Bergama, Tanrıar ve Tanrıalar diyarıolmaktan cıtı Yeni bir dinin inancıicine ve yeni bir imparatorluğn,Bizans’ı

idaresi altıa girdi.

TARĐH ONCESĐ CAĞLARDA BERGAMA VE CEVRESĐNDE ANA

TANRICA KĐBELE KULTU MERKEZLERĐ PERPERENE VE

HAYLAZLAR KAYASI

Neolitik donemde, insan toplulukları tarım uretimine gecti. Anadolu’da bu

donem gunumuzden 8.000 yı oncesine kadar uzanan Catalhoyuk (M.O. 6.000)’de,

ilk kez ortaya cımıtı.Tarı uretimine gecilen bu donemde kilden kadı figurleri

yapıdı Pek cok arkeolog ve diğr bilim adamları bu figurlerin tanrıayısimgelediğni ileri surmuslerdir. Halikarnas Balıcııve onun arkadaslarıArza

Erhat ve Sebahattin Eyupoğu, tanrıa kultunun Anadolu’nun ilk dini olduğnu,

Kubaba, Kibele ve Artemis’in, Catalhoyuk’te bulunan ve diğr neolitik

yerlesimlerde de rastladığıı adııbilmediğmiz bu tanrıanı torunlarıolduğnu

ileri surduler.

Catalhoyuk’te bulunan ve iki yanıda leopar olan oturan kadı figuru;

tanrıanı doğnı vahsi guclerini kontrol altıda tuttuğnu gosterir. Tanrıanı bu

figurde oturuyor olmasıise, ilginctir. “Sahip olmak” anlamıda Hint Avrupa

kokenli Latince “Possidere”, Đgilizce “Posses” sozcuğ, “muktedir” anlamıda –25

sed- sozcuklerinden turetildiğini; Dario Valcarenghi,(Kilim History and Symbols,

Electa / Abbeville, 1994, Milan, s.26) eserinde ortaya koymaktadır. Demek oluyor

ki “sahip olmak” sozcuğ hem muktedir, hem de oturuyor olmayıima etmektedir.

Dolayııla oturma durumu, neolitik donemden bu yana toplumsal onemi yansıtığıdusunulebilir.

Helen ve Roma cok tanrııinancıı hemen hemen butun tanrıalarıı

Anadolu Ana Tanrıasıdan geldiğ daha ilkcağa fark edildiğni Bilge Umar

“Turkiye Halklarıı Đk Cağı” adlıeserinde belirtmektedir.Yine Umara gore;

1960’lara kadar, Anadolu Ana

Tanrıasıı; Mezopotamya’dan

Anadolu’ya gecmis olduğnu

Melaart’ı, Hacıar’da yurutmus

olduğ Kazıar sonrasıcurutulmus

olduğnu aynıeserde ortaya

koymaktadı. Melaart bu kazıarda

Hacıar VI. Tabakada, 30 -40 kadar

Ana Tanrıa heykelciğ bulmus ve

burada bulun parcaları Mezopotamya

Uygarlığıdan 3000 yı daha erken

devre ait olduğnu “C 14” diğr adıile Karbon 14, yontemi ile ispat

etmistir.

Anadolu Neolitik donemde tanıtığıAna Tanrıa Kultu’nun orneklerine

Bergama ve cevresinde Krallı doneminden binlerce yı onceki Prehistorik Kultur

evresinden itibaren rastlanmıtı. Ana Tanrıa kavramıAnadolu’da, 8.yuzyıı

ortalarıda tarih sahnesine Phryg

(Frig)’ya Devletinin cımasıdan

sonra Kybele (Kibele) adıla

anımaya baslanmıtı.

Bergama’nı Kozak yolu

uzerinde; Kozak yaylasıı granit

kenti Perperene’ye cıan vadinin

kenarıda, cam ağclarıarasıdaki

Kapukaya Koyu yanıdaki

kayaları tepesinde Kayaları icine

oyulmus Kibele tapıağıbugun hala

ihtisamıile ayaktadı. Tapıak,

Selinos cayıı cıtığıyerde ve

caydan 60 metre yukseklikte

bulunan bu kayalarda, yuzlerce yı

once insanları elleriyle oymus ve

yontmus olduğ yerler orulmektedir.

Bu kayaları on yuzu altıkose

buyuk bir nis –mihrap –bicimindedir. Yanlarıdaki altıkoseli oyuklar adak esyasıı

konmasıve kayalardaki deliklerinde

bu esyanı asımasıicin yapımı

olduğnu Osman Bayatlı“Bergama

Tarihinde Đkcağ” eserinde ortaya

koymaktadı.

Ana Tanrıca Kibele

Kapukaya Kozak Yolu

Kapukaya Kozak Yolu

Buyuk kayanın ustune cıkmak icin, kayada bir merdiven oyulmustur. Bu

merdiven bicimine getirilen basamaklardan cıkılınca, insan elinden yapılarak

cıktığı hemen anlasılan belli bir duzluk gorulmektedir. Bu kaya yontulurken bu

duzluk etrafında bırakıldığı ve toplanan suları akıtmak icin korkulukta delik

acıldığı ve buranın bir tapınak olduğu Prof. Schazmann tarafından kaleme alınmıs

olan, notlarında belirtildiğini… O. Bayatlıı “ Bergama Tarihi, s.26,”

calımasıda ifade etmektedir.

Haylazlar Kayası

Bergama’da Ana Tanrıa Kibele icin yapımı olan diğr bir tapıak ise;

Haylazlar Kayasıolarak bilinen yerdedir. Bugun Selinos Cayıı sağkenarıda

bulunan bu kayalıta oda ve mezar izleri halen mevcuttur. Perperene’deki, Kibele

Tapıağıda olduğ gibi bu kayalarda da adak olarak sunulan esyayıkoymak icin

oyuk yerler vardı. Burasıı “Kibele Kaya Tapıağı” olduğ kabul edilmektedir.

Ana Tanrıaya burada “Merak Tası”, “Kımet Tası” da denildiğni “ Sefa Taskı,

Mysia ve Isı Đsanları s.84.” kitabıda belirtmektedir. Haylazlar Kayasıı bir de

efsanesi vardı. Bu efsaneye gore; cok eski zamanlarda bu kayaları buyuk bir

onemi varmı. Sılarııkimseye acamayanlar ve icinde saklamaktan bunalanlar, bu

kayalara gelir,istediğ gibi derdini dokermis. Hayılıkımet bekleyen kılar,

derdine derman arayan hastalar bu buyuk kayadan medet umarmı.

Gunun birinde, Bergama Kralıı biricik kııı yureğne Eros’un sihirli

ask oku saplanı ve bir gence ası olur. Buraya kosar. Kayaya derdini doker ve

sonucta; askıa kavusarak, muradıa erer.

Bunun uzerine kayada bir tapıak yapıı. Unu dort bir tarafa olmak uzere

bolgede her yere, yayıı. Uzun yılar prensesin gonlunu, varlığıısaran bu kayalar,

gunun birinde onun mezarıolduğna dair olusan bu efsane de, kulaktan kulağ

yayıarak gunumuze kadar ulasmıtı.

Uzun yıllar yanındaki derenin sırıltısı ve boğazın serinliği altında; dertlileri

avutmus, yanık yureklere su serpmis “merak tasıve kımet kayası” olarak

adlandııan bu kayalar bugun haylazları uğak yeri olmus ve bugun de haylazlar

kayasıolarak anımaktadı.

Bergama tarihi icinde Kibele Kultunun insan eliyle sert kayalara, o gunku

sartlardaki teknikte; adeta “tınaklarıile kazıarak” deyimi bugunku dilimizde bu

zorluklarıanlatmaya dahi kifayetsiz kaldığıa inandığı, bu Kult Bergama’da,

Prehistorik kultur en eski ve ilk inanc kultu olmakla kalmayarak yılar sonra

değsen Ege gocleri sonrasıOlimpos Tanrıarıı, Anadolu Tanrıarıile

etkilesmesi sonucu ortaya cıan yeni inanc değrleri icinde Ana Tanrıa Kibele

inancıonemini korumustur. Bunun en onemli kanııBergama Krallı doneminde

Zeus, Athena, Nike, Asklepion ve Demeter gibi Olimpos Tanrıarıadıa Bergama

Akropol ve dııdaki yerlesim alanlarıda bircok mabetler insa edilmis olsa da,

Roma Đparatorluğnun once Kartaca Savaslarıda, Hanibal karsııda uğadığıyenilgiler ve bir taraftan Avrupa barbar kavimlerinin saldııarıkarsııda uğadığıfelaketler karsııda Romalıar, kainlerin “bu felaketlere dur diyebilecek” isteğ;

son care olarak, Anadolu’daki Kibele kultunun en onemli yeri olan Frigler

tarafıdan insa edilen ve daha sonra Galatları topraklarıa kattıları Pessinus

kentindeki Kibele Tapıağıdaki kara tasıRoma’ya goturulmesidir ? Bu istek, dost

ve muttefik olarak Bergama tarafıdan yerine getirmis olması… Kibele Kultunun

Anadolu’da binlerce yı değsen inanclar karsııda ozellikle de Bergama’da

Hellenistik Donem icinde bile yeri ve onemini Yunan ve Roma Tanrıarıarasıda

da korumus olduğnu ortaya cıan olaylar karıııdaki gelismelerdir.

Kibele Tapıağıdaki “kara tası” Roma’ya, Bergama Krallığıaracıığıile

gidisi; ilerideki sayfalarda “Roma’nı Bergama’ya karsıizlediğ ikiyuzlu siyaset”

baslığıaltıda, daha teferruatlıbir sekilde ele alıacağıicin bu satılarda “Karatas”

seruveni uzerinde durmayacağı.

Kibele Kult merkezlerinden en onemlisi olarak bahsettiğmiz Pessinus,

Eskisehir ilinin Sivrihisar ilcesi sıılarıicinde yaklası 20 km. uzaklıtaki

Balahisar koyu sıılar icinde bugun BelcikalıArkeolog,Prof.Dr. Pierre

Lambrechts’in 1967 yııdan baslayarak yuruttuğ kazıarda, bu unlu tapıağı

temel ve temel ustu bolumlerinin kalıtıarıortaya cıarımıtı. Bergama Kralları

Tanrıa Kibeleye dunyanı her yanıdan ve ozellikle Đnia’dan gelen ziyaretcileri

hayran bıakan cok buyuk bir tapıak yaptımı olduklarıa dair bilgiler Halikarnas

Balıcıı“Anadolu Efsaneleri, s.87” eserde ele alımıtı.

Anadolu kulturunde doğn Bergama Tarihi icinde onemini koruyarak saygıgoren Kibele Kultu icin soyleyebileceklerimiz sonuc olarak : Sanal bir gercek olan

ana tanrıa, olum ve yasamı, kı ile baharı, gunes ile ayı somut gerceğne

donusmustur. Catalhoyuk’te ve Burdur- Hacıarda adsı olan ana tanrıa zaman

icinde değsik yorelerde değsik adlarla adlandııacak, temel inanı bicimi,

ayrıtıarı dııda değsmeyecektir; bolluk-bereket, yasam-olum, kı-yaz, gibi

karsı ozelliklerle gundeme gelecek olan bu kult, Hurrilerde, Hattilerde, Luvilerde,

Hititlerde, değsik isimlerle karsııa cıacak, Roma ve Yunan’da, Diana-Artemis

kultune donuserek, değsik coğafya ve topluluklarda varlığıısemavi dinlere kadar

surdurmustur.

BERGAMA KRALLIĞININ KURULUSU

Bergama tarihte ilk olarak M.O.339 yılında, yani Sokrat’ı Atina’da

mahkumiyeti sıasıda varlığıdan soz ettirmistir. O zamanlar Ispartalıar

Pelepones Savaslarıda Atinalıar karsııdaki batısahillerinde Perslerle mucadele

halindeydiler. Pers Đparatorluğnun icindeki maceralarıdan donen Xenophon,

Ispartalıkomutana hizmette bulunmaya karar verdi. Bulusacaklarıyer Bergama

sehriydi. Kent, M.O.490 yııda Daryus’un isgali sıasıda sehre ihanet eden ve bu

ihanetine karsıı buyuk kral tarafıdan komsu arazisinin kendisine verilmesi ile

mukafatlandııan bir yunanlıı soyundan gelen halkı elindeydi.

Tarihte on planda bir yer bulan Bergama,uzun sure Attalos sulalesi

krallarıı idaresinde kalarak kuvvetlenmisti. Bergama aslıda kudret ve kabiliyetli

bir varis bıakmadan once olen Đkender devletinin kucuk bir sehridir. Kralsı kalan

devleti, Đkender’in komutanlarıaralarıda pay ederken, Lysimakhos’a Trakya

dustu. M.O.301 yııda Lysimakhos Đsos savasısonrasıAnadolu’nun batıkıılarııele gecirdi. Bergama’da Lysimakhos idaresine girerken hazinesi de

Bergama kalesinde –aklası 9000 Talen- korunmak icin Tios’lu Philetairos

isminde birini gorevlendirdi.

Philetairos, Lysimakhos’a bir sure sadı kalmı ve Lysimakhos hanedanıarasıdaki taht kavgalarısıasıda kaledeki hazineleri korudu. Nihayet M.O. 281

yııda Kurupediyon Savasıda, Suriye KralıSelevkos I, olunce Philetairos

durumunu iyice guclendirdi. M.O. 283 yııda kale ve hazineye tamamıle hakim

oldu. Philetairos’un Bergama’da Attalos sulalesi diye sohret olan krallığıbu

suretle kurulmustur.

BERGAMA DEVLETĐĐ KRALLARI

1-PHĐETAĐOS : (M.O.283-263) 20 YIL

2-EUMENES I : (M.O.263-241) 22 YIL

3-ATTALOS I : (M.O. 241-197) 44 YIL

4-EUMENES II : (M.O. 197-159) 38 YIL

5-ATTALOS II : (M.O. 159-138) 21 YIL

6-ATTALOS III : (M.O. 138-133) 5 YIL

Bergama Krallarııincelemeden once Prof.Dr. Ekrem Akurgal’ı

“Anadolu Kultur tarihi” isimli calımasıda ortaya koyduğ “ Hellenistik donem

boyunca Anadolu’da hukum suren krallıları” kendi aralarıda iki kategoride ele

almıtı. Akurgal’a gore : Aiolia’da ve Đnia’da egemen olan Bergama Kralları(M.O.283-133) gercek Helen uygarlığıı temsilcileri ve koruyucularıı.

Seklindeki tanılamasıile Hellenistik Donem ( M.O.333-30) yılarıda, Ege’de,

Altı Cağıyasatan bir doneme imza atan Bergama kralları aynızamanda seckin

birer onder olmalarıonları onemli bir ozelliğni teskil etmistir.150 yılı Bergama

krallığıtarihinde,Bergama Krallarıonemli bir atıı yapımasıa katkıa

bulunmuslardı. Basta Bergama ve Efes gibi Anadolu kentlerinde canlıbir ticaretin

gelismesinde onemli rol oynamılardı.

PHĐLETAĐROS DONEMĐ

Philetairos, Paflagonya’da Ties sehrinde

doğustur. Kaynaklara gore babası Makedonya’da

cok kimsenin tanıığıAttalos isminde bir kisiydi.

Đmine bakıısa Makedonyalıveya Tunanlıbir aileye

mensuptur. Annesi Boa, Paflagonyalıı ve tanımı

bir aileden gelmekteydi. Philetairos ve kardesleri

annelerinin ismini bir mabete yazdırmıstır.Philetairos ve kardesleri iyi bir eğitim

gormuslerdir.Philetairos M.O.280-279 yıllarında Rios’a yakı bulunan Amastriste,

Lysimakhos’un idaresi altıda onemli ve yuksek bir gorevdeydi.

Philetairos’un hic cocuğ olmamıtı. Cocukken gecirdiğ kaza sonucu

hadı kalmıtı. Bu yuzden olunce yerine varis bıakmak icin kardesi Attalos’un

kendi ismini tasıan oğunu evlat edinmis, fakat bu kendisinden once olduğ icin,

ikinci bir defa, yine kardesinin oğu Eumenesi, kendisinden sonra kral tayin

etmistir.

Bazıtarihciler onun cocuğ olmayıııevlenmeyisine dayandıılar. Fakat

kayılar ve bazıvesikalar onun hadı olduğnu ispat ederler.

Philetairos once Dakimos’a hizmet etmekteydi. (Dakimos:Frikya’da Antigonos

zamanıda buyuk faaliyetler gostermis ve M.O.302 yııda Lysimakhos tarafıa

gecmistir.) Đsos Savasıdan sonraki yılarda Lysimakhos, Herakliali karııAmastris vasıasıla,Philetairos ailesiyle yakı iliskiler icindeydi.Bunun sonucu

Eumenes, Lysimakhos tarafıdan Amastrist sehrinin kumandanıolmustur.

Lysimakhos hanedanıdaki bazıkarıılılar ve ailevi kavgalar yuzunden,

M.O.282 yııda Philetairos Suriye bolgesi hakimi –Đkender’in

Komutanlarıdan- Selevkos tarafıa gecti. Bu olayla Bergama Sehrini ve hazinenin

hakimi oluyordu. Artı ele gecirdiğ Bergama’yıailesi icin muhafaza etmeye

calııordu. M.O.282-279 tarihli cıardığıfermanla yeğni Attalos’u resmen kendi

oğu kabul ediyor ve bu tarihten itibaren yeni ve bağısı Bergama siyaseti

baslamı oluyordu.

Uc taraftan Suriye Selevkos (bazıkaynaklar ise, Selevkit seklinde zikreder)

larıile sıı olduğndan bu devletle dostane iliskiler icinde oldu. Bunun en guzel

orneğni Selevkos’un oldurulmesinden sonra cenazesini Mıı KralıPtolemayos’dan satı alarak Bergama’da merasimle defnettirdi. Bu dostluğ

M.O.270 yııa kadar surdu. Bu tarihte yerine halef olarak atadığıyeğni,

Selevkotlara cok yakı olan akrabalarıdan Agayos’un kııAntihos ile evlenmisti.

Bu evlilikle kendi ailesini de kral seviyesine yukseltmis oluyordu.

Doneminde Pitane (Candarlı Limanıfetih edilmis, Kizikoslarla dost olunmustur.

Galatları Anadolu’yu istila etmeye calıan siyasetinin bir parcasııolusturan

Kyzikoslar uzerine yaptığısaldııarda komsu Kizikoslarıaskeri ve maddi para

yardııile destekledi. Bergama topraklarııgenisletti. Bu faaliyetleri icin ona,

halefleri “sulalelerinin kurucusu “ derlerdi.

Zamanı butun buyuk hukumdarlarıgibi o da Yunan dinine fazla hizmet

etmekteydi. Muhtelif mabetlere ve Tespiyanadaki ilah Hermes’e kulliyatlımiktarda hediyeler vermistir. Bunun dııda diğr sehirlerdeki mabetlere ve

buradaki ilahlara da hediyeler ve adaklar sunmustur. Bunun karsıığıolarak ta

Deloslular ona mahsus bir bayram gunu daha sağığıda kabul ettiler. Olumunden

sonrada onun adıa kutlamalar devam etmistir.

W.Hofman “Philetaios .Real-Ancyclodie der klass Altertum swissen

schaft . (1938) s.2157-2160” adlıeserinde …Bergama kucuk bir sehir iken, onun

zamanıda sıılar cok genislemistir. Bir kitabeden de anlasıdığıa gore: Demeter

Mabedinin insasıve Bergama’nı civarıdaki yerlerin mamur bir hale getirilmesi

icin buyuk bir caba sarf etmistir. Olumunden sonra cıabilecek karıılığı onune

gecebilmek icin sağığıda iken hukumdar ile halk arasıdaki munasebetleri bir

nizama sokmustur. Dinas tarafıdan secilen strategler, sehrin siyasetini tayin ve

tanzim ediyorlardı Ayrıa sehir maddi idaresini kendisi temin ediyordu. Philetairos

her seyde nizam ve intizama riayet etmis bir kisi olarak 80 yasıda oldu.

EUMENES I

Eumenes I, Tios’un ve Poseidonias’ı kııSatyra’nı oğu, BergamalıPhiletairos’un halefidir. M.O. 263-241 yılarıarasıda, 22 yı Bergama’da krallı

yaptı Saltanatıı ilk yılarıda Selevkos’un oğu olan Antiohos I ‘in saldııarıa

maruz kaldı M.O. 262 yııda Sard Sehri onunde yaptılarısavasıkazandı

Boylece Antiohos’u bertaraf etmis oldu. Philetairos’un sağığıda uyguladığıyonetim tarzıısurdurdu.

Her seyden fazla ilimle mesgul olmustur. Saltanatısuresince kendinden once

krallı yapmı olan Philetairos’un Bergama’daki olusturduğ nizamnameleri

uygulamasıile yonetim zafiyeti yasamadan krallı varlığıısurdurmustur.

Eumenes’in olumu ile ilgili iki gorus vardı. Bincisi, Strabon’a gore eceli

ile olmustur. Đinci gorus ise; Klasiklere gore de, gitmis olduğ bir ziyafette cok

icki icmis olmasısonucu olduğ soylenir.

Bu iki gorus dııda ise; tarihci Willric, “Eumenes I, Von Pergamon.

Real-Encyolopadie der klass. Altertum swissen schaft (1909), s.1090” adlıesrinde

…Đki yuzunden olmus olsa dahi, onun ayyas bir adam olduğ hukmunu

veremeyiz. Cunku kalp krizinden olmus olmasıihtimali daha

kuvvetlidir….gorusunu savunmustur.

ATTALOS I

Philetairos’un kucuk erkek kardesi, Attalos ve

karııAheyes’un kııAntiohis’in evlenmeleriyle M.O. 269

yııda dunyaya gelmistir. Amcasıı oğu olan kral

Eumenes I’ in olumunden sonra krallığıele aldı M.O.

241-197 yılarıarasıda krallığıyonetti. Tahta gectiğnde

28 yasıdaydı

Yonetiminin ilk yılarıda,amcasıı oğu

Eumenes I, gibi kendisi de, Galatlara harac olarak vergi

vermeyi kabul etti. Attalos kendi hakimiyetini sağamlastıı, ordusunu

guclendirince bu haracıvermedi. Galatlarla yapıan Kaikoskelende girdiğ savasıkazandı Bu savası en onemli sonucu, Galatlar Anadolu iclerine cekilmek zorunda

kaldı Bir daha sahilleri yağalama girisiminde bulunamadıar.

E.V. Hansen “The great victoria momennent of the AttalosI” adlıeserinde

…Attalos’un bu galibiyeti Yunanlıar’ı barbarlara karsıbir galibiyeti

sayıdığıdan butun Yunan dunyasıda merasimle kutlandı Bu zafer neticesinde

ona ‘soter’ (kurtarıı unvanıverildi. Bu sohret dolayııla kral unvanıaldı…

Galatlar’dan sonra, kucuk Asya’da Selevkoslar’ı hukumdarıbulunan

Antiokos Hiyerax ile de mucadelede bulundu. 14 yasıda kucuk Asya’nı buyuk

bir kımıı hukumdarıolan ve bu kucuk yasıda askerlerinin basıda seferlere

katıan kisiliğnden dolayıHiyerax ismini alan Antiokos vasisi bulunan annesinin

de vasiliğnden kurtuldu.

Antiyaokos, kucuk Asya’nı bir kımıa sahip olduğ, Selevkos II den

istiklalini tamamen ele almak ve devletin tek hakimi olmak icin; Mıı KralıPtolemayos III ve Pontus KralıMidridates ile bir ittifak yaptı Galatlıucretli

askerleri hizmetine aldı Sonrada kardesine karsıisyana hazılandı

Hiyerax, Bergama’nı istiklalini yok etmek ve bu kucuk devleti kendi

topraklarıa katmak icin fısattan istifade etmek istiyordu.Galatları elde etmek

istediğ toprak yerine ganimet elde etmek ve daha once mağup olduklarıBergama

KralıAttalos’tan intikam almaktı Bu yuzden Galatlar Antiyaokos saflarıda yer

aldıar. M.O 240-239 yılarıda Bergama topraklarıa girip,sehrin surlarıa kadar

geldiler. Yapıan savasta Attalos I’e mağup oldular.

Daha sonra Hiyerax, Bitinya KralıZiaelas’ı kııile evlendi. Boylece

Bitinya ile de ittifak yapmı oldu. Cok gecmeden Bitinya KralıGalat kabile reisleri

tarafıdan olduruldu. Attalos I Antiyaokos’un bu yalnılığıdan istifade etmek icin

Bitinya sıılarıa yurudu. M.O. 229 yııda, Sard yakılarıda Kalloe’de,

Antiyaokos’u ikinci kez mağup etti. Bunun sonucu Attalos I, Lidya ve Mysia

topraklarııBergama arazisine katmı oldu.

Antiyaokos bu yenilgiden sonra Karya’ya kacarak kendisine yeni birlikler

toplamak istiyordu.Attalos I, bu durumdan faydalanmak icin M.O.228 yııda

Attalos

Harposos nehri civarında ucuncu kez Antiyaokos’u mağup etti.Artı Attalos,

Selevkoslar’ı elindeki kucuk Asyanı bazıkıılarııeline gecirdi. Bu

basarıarıa karsıı elde ettiğ bu topraklardaki hakimiyeti tam emniyetli değldi.

M.O.225 yııda Selevkos II oldu.Yerine Selevkos III gecti.Kucuk Asya’yıyeniden zapt etmek istedi. KumandanıEpigenes idaresinde bir orduyu Toroslara

gonderdi. Attalos ile giristiğ iki savasta da yenildi. Sellevkos III, yeğni Ahoyos

birlikte M.O.223 yııda kucuk Asya’ya gitti. Frigya topraklarıda ilerledi. Burada

Galatlar tarafıdan Selevkos III, olduruldu. Bu durum Selevkos ordusunu dağıtı

Boylece Attalos kendi zaferini emniyet altıa aldı Oysa bu hic te oyle değldi.

Selevkos III, ile Antiyaokos III’un yeğni Ahoyos yanıdaki askerlerle Attalos’u

takip edip,Attalos ve askerlerini puskurtup kaybettikleri topraklarıgeri aldı

Boylece Attalos M.O. 220 yııdaki topraklarıa geri cekildi. Bu yenilgi uzerine, o

zamana kadar muttefiki olan Aiol ve Đnia sehirleri de Ahoyos tarafıa gectiler.

Attalos bu durumda pek fazla basarııolamadı Kucuk Asya’da devam eden bu

mucadeleler sonunda M.O.214 yııda kucuk Asya tekrar Selevkosları eline gecti.

Attalos kucuk Asya’daki bu durum karsııda, Rodoslularla muttefik

olarak Makodonya KralıV. Filip’e karsısavastıar. Anadolu’da da Bitinlere karsımucadele etmek durumunda kaldı Attalos muttefikleriyle birlikte Makodonyalıar

uzerine giristiğ savasta once Aygina Adasısonra Evboya Adasıuzerinde Oreos

kalelerini V. Filipten aldı Balkanlardaki zaferler sonucu, Bitinler uzerine saldıı,

Bergama’yısavundu.

Wilken “Attalos I-II-III, Real Encyolopadie der klas. Altertum swissen schaft.

II.1938” adlıeserinde …Mıı KralıPtolemayos IV.Filepator M.O.204 yııda

oldu. Halefi Ptolemayos V.Epifanes kucuk olduğndan Antiyaokos III, Mıııele

gecirmek icin bunu fısat bildi. V. Filip’le ittifak kurup Mııa saldıdı Bu

topraklara gelirken Anadolu’da bir cok sehri yağaladı Bergama’da bu yağadan

nasibini aldı Bergama topraklarııyakı yıtı Fakat yiyecek bulamadığıicin geri

donmek mecburiyetinde kaldı Filip geri donerken Attalos, Rodoslularla birlik

olup Makodonya ordusunu yendi. Filip bu mağubiyetle geri dondu ve eski

itibarııkaybetti.

M.O. 199 yııda Attalos, Roma ile birlesip Ege Denizinde Gavriyon

Adasıızapt ettiler Romalıar bu alıan yeri Attalosa bıaktıar. Attalos’un

Bergama’da olmayııdan yararlanan Antiyaokos III, Bergama’ya saldıdı Attalos

geri donduyse de ordu ve donanmasıYunanistan’da olduğndan istediğ sonucu

alamadı Bergama isgal edildi. Muttefiki olan Roma bir heyet gonderdi ve

Antiyaokos’dan Bergama topraklarıdan geri cekilmesini istedi ve bu istek

Antiyaokos tarafıdan, Romanı gucunden cekindiğ icin yerine getirildi. Bergama,

Attalosa geri verildi.

Attalos omrunun geri kalan yılarıda savas yerine diplomatik cozumlerle

Bergama’yıidare etti. M.O.197 yııbaharıda Flaminius’la birlikte Teb kentine

gitti. MaksadıBeotyalıarıileride Makodonya uzerine yapıacak savasa hazılamak

icin halka nutuk verdi. Konusmasıı ortasıda aniden fenalası yere yığıdı

Hasta olduğndan bir sure Teb kentinde dinlendi. Bir sure sonra Bergama’ya

dondu ve orada oldu.

72 yılı yasamıı 44 yııhukumdarlıla gecti. Bu surede Bergama’yıHellenistik

devrin en buyuk bir devleti haline getirdi. Đi bir idareciliğnin yanıda sanatı ve

ilimin koruyucusu olarak buyuk bir sohret kazanmıtı.

Attalos’un Kizukoslu Apollonidisten dort oğu olmustur. Bunlar: Attalos,

Philetairos, Eumenes ve Atenais olup, Eumenes kral olmustur.

EUMENES II

Bergama Kralı Eumenes II, Attalos I ve Apollonis’in en buyuk oğuydu.

M.O. 197 yııda babasıı olumunden sonra kral oldu. Attalos’un baslamı

olduğu ve bir dereceye kadar basardığı parlak devri tamamlamıstır. Makedonyalı

Filip’le yapıan barı sonucu Romanı muttefiki olan Bergama ve Eytel birliğ,

Yunanistan’dan hic arazi alamıordu. Eumenes bu kararıkabul etmesine rağen

Eytel ve Ahaya birlikleri bu anlasmadan memnun değldiler.

M.O.195 yııda Isparta KralıNabis’e savas ilan edildi. Sebebi; Romanı

hurriyet verdiğ Argos sehrini Ispartanı ele gecirmesidir. Romanı muttefiki

olarak Bergama’da bu savasa katıdı M.O.190 yııilk baharıda Eumenes

donanmasıile Helespond’a gelerek Roma donanmasıla birlesti. AmacıRoma

kumandanıC. Livius’un ve ordusunun kucuk Asya’ya gecisini sağamaktı

Eumenes’in Bergama dııda olmasıdan yararlanan Antiyaokos ve oğu

Bergama’ya saldıı sehri tahrip ettiler.

Roma, Bergama ve Makedonya ittifakı Sipilos dağıkenarıda Magnezya’da

Antiyaokos ile yapıan savasta; Eumenes‘in de buyuk bir kahramanlı gosterdiğ

savasta Antiyaokos yenildi ve barı istedi. Eumenes’in aracıolduğ barı Roma’da

yapıdı Apameia adıanıan bu antlasmaya gore; sonuc olarak Antiyaokos

Torosları kuzeyinde kalan butun topraklarıBergama’ya, geri verdi.

M.O. 189 yııda Roma konsulu C.N.Manliyus Vulse, kucuk Asya’da

barı icin Galyalıar uzerine sefer duzenledi. Bu sefere Eumenes’in kardesleri

Attalos ve Ateyanos Bergama ordusu basıda Roma ile birlikte katıdı Galatlıar

yenildi ve ele gecen topraklar Bergama idaresine bıakıdı

M.O. 186 yııicinde Eumenes,Bitinya KralıPrusias ile savasa basladı Bu

savasta MakedonyalıV. Filip ‘de, Bitinyalıarı yanıda yer aldı Ayrıa

Galatları’da Bitinyalıar yanıda yer almasıile Bitinya ittifakıdaha da guclendi.

Deniz savaslarıda; Kartaca’da Romalıarıyenen Hanibal, Bitinya’nı yanıda

savasıordu. Hanibal, Eumenes’i deniz gucu ile yendi. Deniz ve kara birlikleri ile

suren bu savas M.O.184 yııda Roma’nı mudahalesi ile sona erdi.

Eumenes M.O.183 yııda Romanı yardııile Trakya’yıFilip’ten aldıve

daha sonra Galyalıar uzerine yurudu.Galyalıar mağup edildi. Galatya topraklarıBergama’ya katıdıBundan rahatsı olan Pontus KralıFarnakes, Eumenes’e savas

actı Anadolu’daki diğr krallılarıda her iki tarafta muttefik olarak savasa girmesi

ile savas M.O. 180 yııda Bergama ve muttefiklerinin zaferi ile

sonuclandıYapıan barı ile Bergama topraklarıTrakya’dan Toroslara, Ege’den

Halus (Kııımak) a, kadar uzanıordu.

Eumenes, Delfideki Apollon Tapıağıa kurban adamak icin giderken Rodoslular

tarafıdan suikast duzenlendi ve yaralandı Tedavi icin Aygina’ya getirildi.

Tedavisi gizli yapıdığıdan herkes onu oldu sanıordu. Kardesi Attalos idareyi ele

aldı Eumenes’in dul karııStratonike ile evlendi. Bu evlilikten Attalos III, doğu.

Eumenes iyilesip Bergama’ya gelince kardesi, krallığıEumenes’e bıaktı

Eumenes kendisine yapıan suikastı intikamııalmak icin Rodosa

saldıdı Bir yandan da muttefiki olduğ Roma’ya askeri yardı gonderiyordu.

Halkis ve Kalinikos savaslarıda Romanı yanıda savaslara girdi. Bu uzun suren

savaslarda Roma istediğ basarıarıelde edemeyince, Romalıar ile Eumenes’n

arasıacıdı. Eumenes butun bu olumsuzluklara karsıı, Roma ile yapımı olan

ittifakıbozmadı Kucuk Asya’da Galatları Bergama’ya saldımasıuzerine

Galatlarla savastıve onlarıyendi. Elde ettiğ Galat topraklarııRomanı geri

vermesini istemesi uzerine topraklarıgeri verdi. Romanı bu tutumu Eumenesi

gozden cıardığıı bir ifadesine karsıı, Eumenes ise sağığıda Roma’ya karsıbir ittifaka girmedi. Roma, Bergama’yıparcalamak icin kardesi Attalosu kullanmak

istediyse de Attalos boyle bir tutum icine girmedi.

Eumenes cok zeki ve faal olduğ icin Bergama Devletini ve sulalesini yuksek bir

mevkiye cıarmıtı. E.George Bean’a gore; o her zaman “Kardeslerim bana bir

kral gibi muamele yaparlarsa ben de onlarıkardes sayacağı. Fakat bana kardes

gibi muamele yaparlarsa, bende onlara yalnı bir kralı yapabileceğ muamelede

bulunacağı” diyordu. Bundan anlasııor ki, kardeslerini hicbir zaman kendi

rejimine istirak ettirmemistir. Onlara daima iyi davranmı fakat bir unsur olmaktan

yukarı cıkarmamıstır. Bu yuzden Filedelyos lakabını kazanmıs ve olumunden sonra

ilah mertebesine cıkarılmıstır. Eumenes bir cok sehir tesis ve imar etmistir. Ornek

olarak Psidya ve Likya’da Apollonis, Frikya’da Filomelion, Kaykos’ta Stratonike,

buyuk Frikya’da Dionizopolis’i verebiliriz.

Bergama ası onemini Eumenos II, devrinde kazanmıtı. Onun doneminde

Bergama, Hellenizm dunyasıı bir kultur merkezi olmustur. Bergama’nı,

Đkenderiye Kutuphanesiyle rekabet eden muazzam kutuphanesi bir cok bilim

adamııcezbediyordu.

Zeus Mabedi ise bu gun dahi Bergama sanat ekolunun kudretini gosteren bir

eserdir. Eumenes Atena Nikeforus’ta olimpiya oyunlarıa benzer oyunlar ithaf

etmis, ayrıa plastik sanatlar icin ozel bir muze kurmustur.

Zamanıdaki onemli islerden biri de, sehri cevreleyen buyuk surdur.

Ayrıa ziraatla da uğasmıtı. Bilim adamı sanatkar ve sairlerle gorusmeyi

severdi. Meshur sair Likides, onun butun seferlerinde yanıda bulunmustur.

Ressam Pitias ve hekim Menandros en iyi dostlarıdandı

Eumenes M.O.159 yııda oldu. Pelibiyus’a gore herkesin takdirini kazanmı

oldukten sonrada minnet ve sukranla anımıtı.

ATTALOS II

Attalos I, ile Kuzikos’lu Apollonis’in M.O.220 yııda dunyaya gelen

ikinci cocuklarıı. Abisi Eumenes II, kral iken Attalos II, devlet yonetiminde,

askeri seferlerde, diplomatik muzakerelerde onemli bir rol oynamasıa rağen,

unvansı olarak sade hayat surmustur.

Đk kez tarih sahnesine kral olmadan bıaktığıizler; M.O. 192 yııda abisi

Eumenes tarafıdan Bergama’nı muttefiki olan Roma’da Senatoya bilgi vermek

uzere diplomatik bilgi vermek amacıile gider ve burada buyuk ilgi gorerek geri

doner. M.O.190 yııda Antiyochos’un oğu Selevkos’un Bergama’ya saldımasıuzerine orduya kumanda etti.Kral olmadan kazandığıbu basarıarıile Bergama’da

ona bir anı diktiler. Abisi Eumenes’in krallığıdoneminde Bitinya, Pontus ve

Galatlarla yaptığısavaslarda Attalos abisinin yanıda savaslara katıdı Bu

basarıarıonun Bergama Kralıolmadan onceki basarıarıı.

Eumenes II, M.O. 159 yııda olunce, Attalos II krallığı basıa gecince

Kappadokya prensesi Stratonike ile evlendi. Kappadokya ile dostca iliskiler

kurdu.Krallığıdoneminde ilk savasıPisidiyenli Selgensernlerle yaptıve

Pamphlia’da Bergama donanmasıicin bir ust olusturmak icin Side’yi ele gecirdi.

Bu sefer sonucu topraklarıa Antalya, Side, Alanya dahil oldu. Alanya,

Bergama’ya bağanmadan once Korykos koyu olarak bilinen bu topraklara liman

ve sehir kurdu. Bu sehre kendi adııAttalioa (Alanya) verdi.

Attalos II. Donemi olaylarıdan biri de Bitinya KralıPrusias II, ile yaptığısavaslardı. Bitinyalıar M.O. 156-155 yılarıda Bergama topraklarıa saldıdı

Savas devam ederken, Bergamalıar bu saldııısikayet icin Roma’ya elci olarak

Andronikos’u gonderdiler. Roma Senatosu muttefiki olduğ Bergama’yıkorumak

icin L. Apuleuis ve C.Petronius’u gonderdi. Bu sıada Prusias’ta, Attalos II,

karsııda bir galibiyet daha kazanarak,onu Bergama’ya kadar surmustu. Attalos

M.O. 155-154 yııkı mevsiminde kardesi Atenayos ve P.Lentulus’u durumu

senatoya bildirmeleri icin Roma’ya gonderdi. Bunun uzerine Roma’dan Bitinya

KralıPrusias’a savas ilan edildiğni bildirmek uzere elciler gonderildi.

M.O.153 yııilkbaharıda buyuk bir ordu Bitinya KralıPrusias uzerine

gonderilmek icin hazılandı Bu arada Romanı barı gorusmeleri icin

gorevlendirdiğ heyet Kucuk Asya’nı her tarafıa Bergama ile Bitinya arasıda bir

ittifak yapıacağııbildirdiler. Bitinya Kralıbu alıan kararlara rağen Hellespond

arazisini tahrip etti.

Roma Senatosu bu alıan barı kararlarıa, Prusias’ı uymamasıuzerine yeni

olusturulan birkomisyon gonderdi.Romanı bu kararlıtutumu karsııda fazla

direnemeyen Prusias barı yapmak durumunda kaldı

Bu barısın kosulları: Prusias, Attalos’a 20 gemi ve 20 yı icin 500 talent

savas tazminatıvermeyi kabul etti. Boylece Bitinya ile Bergama arasıda barı

sureci baslamı oldu. Bergama ile Bitinya suren barı donemi ile ilgili olarak

kitabelerden oğendiğmize gore “M.O.153 yııda Prusias senato tarafıdan

kendilerine verilen para cezasıdan kurtulmak icin barııbozarak savas baslatmı.

Bu savas sıasıda Prusias, Attalos tarafıdan oldurulmustur. Bu savasa 70 yasıda

katıan Attalos II, kazandığısavas sonrası Bergama’da zafer anılarıdiktirmistir.”

Wilken’e gore;Attalos II, M.O.138 yııda, 82 yasıda, 21 yı krallı yaptıtan

sonra olmustur. Sağığıda butun Attaloslarda olduğ gibi sanatı ve bilimin

koruyucusu olmustur.

ATTALOS III

Eumenes II ile Kapadokia Kralı Ariyaretes’in kııStratonike ‘den dunyaya gelmistir. Babasıolunce

henuz kucuk olduğndan vasiliğni amcasıAttalos II,

yapmıtı. M.O. 138 yııda Attalos II, olunce krallığı

basıa gecmistir. Attalos III, kıa suren saltanatıhakkıdaki bilgilerimizi U.Wilken’in, Attaloslar

hakkıda yazdığı“Attalos I-II-III. Real-Encyclopadie

der Klass” adlıeserden oğendiğmize gore : Daha 18

yasıdayken kendisini senatoya tanıabilmesi icin

Roma’ya gonderilip, senato tarafıdan da iyi bir

sekilde karsıandığııbu bilgiler dahilinde

gorebiliyoruz. Gectiğ gittiğ yerlerde ve Yunan

sehirlerinde buyuk bir tezahuratla karsıanıordu.

M.O.142-141 yılarıa ait bir kitabede, Attalos

III’u, krallıla beraber dini reis olarak da goruyoruz.

Yonetimi 33 yasıda ele almıtı. Kral olarak

Bergama’da Euergetes lakabıyanıda Philometor

olarak da anıdı Philometor; annesine olan hurmetinin ifadesi olarak secilmisti.

Edebiyatla uğasan ve arada sıada Tiran gibi siddet gosteren bir kisiydi. Bazıkaynaklar onun deli ve kotu huylu olduğnu ifade etmektedirler. Bunun sebebi,

saltanatıı sonlarıa doğu akraba ve arkadaslarıa kotu davranmasıdan olsa

gerek . Sarayıdan cok ender cıardı Kendini tabiat calımalarıa adamıtı

Botaniğ ve zehirli ilaclara olan ilgisiyle, un kazandı Bunlarısuclular uzerinde

denedi. Bahce cicek bilimi, tı ve tarıla uğastığıbilinmektedir. Ziraat uzerine

yazdığıkitap, o konuda bir otorite olduğ seklinde zamanı Romalıyazarlarıtarafıdan belirtilmistir. Bergama’nı son kralıı bu ozellikleri ile tanılanan

portresinin, bazıRomalıyazarlar tarafıdan yalanlanmı, bazıyazarlarda

savastığııve zafer kazandığııbelirtmislerdir. Bergama yazılarıda Attalos III,

hakkıda; aynızamanda savascıbiri olarak ulkesine toprak kazandıdığı…

seklinde ifade bulunmaktadı.

Bergama Krallığıdaki saltanatı5 yı surdu ve bir hastalı sonucu M.O.

133 yııda, 38 yasıda oldu. Olmeden once hazıladığıvasiyetnamede ulkesini

Roma Cumhuriyetine bıakıordu. Roma yonetime el koymakla ilgili ayrıtıarıbelirlemek uzere Bergama’ya Roma senatosundan 5 kisilik bir heyet gonderdi. Bu

sıada Bergama’nı varisi olarak Aristonikos bu vasiyeti tanıayı halk ve

koleleri kendi onderliğnde toplayarak Roma’ya karsıayaklandıar.

Attalos

ARĐSTONĐKOSUN ROMA ĐLE MUCADELESĐ VE BERGAMA

KRALLIGININ

ROMA HAKĐMĐYETĐNE KATILMASI

Aristonikos Bergama’nı son kralıAttalos III, ile baba bir, anne ayrıkardestiler.

Eumenes II’nin bir kadıla evlilik dııiliskisinden doğustu. Annesi donemin bas

vurduğmuz bilgi kaynaklarıda kimine gore bir dansoz, kimine gore ise Ephesos

(Selcuk)’lu bir kadıdı

Aristonikos, Hermos (Gediz) yakılarıda Leukai kentini ayaklanmanı

ussu olarak kullandı M.O.132 yııda baslattığıayaklanmaya ilk olarak Bergama

ordusunun bir bolumu, halkı ve kolelerin yığılar halinde orduya istiraki ile

Aristonikos’un ordusu gun gectikce guclenmeye basladı Ozellikle kolelerin

ozgurluklerini kazanma arzusu ile her gecen sure orduya katıılar devam

ediyordu. Aristonikos onderliğndeki bu ayaklanmanı fikir babasıKyme’li

dusunur Bolossius idi. Bu ayaklanmanı karsııda olup kendisine direnen kentler

Kolophon, Myndos, Samos, olmak uzere Aristonikos ve ona katıanlardan olusan

birlikleri tarafıdan zorla ele gecirildi. Kıa surede olusturduğ donanmasıKyme

(Aliağ) kenti limanıda demirli iken, BatıAnadolu’daki bu isyanı Roma

ittifakıda yer alan Ephesos kenti donanmasıı ani baskııile deniz gucu yok

edildi. Boylece bu direnisin buyuk gucu olan deniz kıımı oldu.

Bu ayaklanma kıa surede kııan iceriye doğu yayıdı Roma birliklerinin

Afrika ve Sicilya’da isyanlar ve savaslarla mesgul olmasıAnadolu’da

Aritonikos’un hareketi bir cok bolgeyi ele gecirmesi ile surmekteydi.Roma

Senatosu bu durumda Anadolu’da, muttefikleri olan Bitinya, Kappadokia, Pontus

Krallılarıve Paphlagonia beylerinden bu ayaklanmayıbastımak uzere yardı

istedi. Bazıkaynaklarda Rostovteff’a gore Roma’nı bu talebine hic birisi

yanasmadı Bilge Umar’a gore ise …Ancak bunları bazııı gonderdiğ yardı

ayaklanmanı bastıımasıa yetmedi… seklindeki, her iki gorus sonucunda

Aristonikos’un Roma’ya karsıbaslattığıhareketin bastııamadığıortadadı.

Anadolu’daki hareketin bu boyutu karsııda M.O.131 yııda konsul gorevine

secilmis olan Licinius Crassus Mucianus komutasıda bir Roma Ordusu

Anadolu’ya geldi. Bu Roma ordusuna, Byzanttion, Kyzikos, Halikarnasos, Myiassa

yardıda bulundu.Yapıan savasta Konsul L. C .Macianus yenildi ve olduruldu.

“bazıkaynaklar esir dusmemek icin intihar ettiğni kaydeder.”

M.O. 130 yııda Roma tarafıdan yeni secilen konsul Marcius Perperna

Komutasıdaki ordu bu kez Roma muttefiki kralları yardııile Kaikos

(Bakıcay) da yapıan savasta Aristonikos’un ordusu yenildi. Kendiside esir alıı

Roma’ya goturuldu. Orada senato kararıile boğlarak olduruldu.

Bu savası boyutunu ve acıasılığııBilge Umarı, “Turkiye halkıı ĐkcağTarihi II” isimli eserindeki dizelerde dehset boyutunu gormekteyiz.

…

Mubalaga cenk olundu.

…

Bayraklarıal, yesil

Kalkanlarıkakma, tolgasıtunc saflar

Pare pare edildi ama,

Yenildiler.

Yenenler, yenilenlerin

Dikissiz, ak gomleklerine sildiler

Kıılarıı kanıı

Bu isyanın bastırılmasını takip eden yıllarda Bergama bir Roma eyaleti haline

getirildi. Bu toprakların idaresi Roma’nı atadığıvalilere verildi. Bergama

Krallığıı ve Attalosları serveti de Roma’ya nakledildi.

BERGAMA TARĐHĐNDE GALAT MUCADELELERĐ VE

GALATLARIN TARĐHĐ

Tarihi donemler icinde bu mucadelelere gecmeden once Galatlar hakkında

kimlerdir?, Nereden gelmislerdir?,Anadolu’da nerelere yerlesmisler? Anadolu

tarihindeki etkileri nelerdir? Sorularıı cevabııbulursak, Bergamalıar ile

mucadelelerini ve bu mucadelelerinin sebep ve sonuclarııdaha iyi acılayabiliriz.

Fernand Lequenne, “Galatlar” adlıcalıması Avrupa’da yazııkaynaklara

dayanarak bir calıma olmasıyanıda Kurt Bittel, Afif Erzen ve Emil Bosch’un da,

Galatlar uzerine Anadolu’da Arkelolojik calımalar sonrasıortaya cıarıan belge

ve bulgular uzerine yapımı olan bu calımalar Galatlar uzerinde daha belirgin bir

nitelik kazandımıtı.

F.Lequenne’nin calımasıyazııtarihi oncesi Galatlar hakkıda ilk bilgileri

mitolojik oykulere dayandımıtı.

Mitolojik oykulerinde “Seruven” adıaltıdaki baslıta anlatıan

oykulerinden yola cıarak ele alıca ilk seruvenlerinden; atalarıRen nehrinin

otesindeki ucsuz bucaksı Hercynia ormanlarıdan gelmislerdi. Daha once de

oraya, binlerce yı boyunca kim bilir hangi dağardan, hangi uzak bozkılardan !

Hercynia’dan bir kollarıAlpler ve Tunayıası guneye doğu akmılardı.

Ovalardan doğya, Polonya’ya kadar ilerlemisler ve orada derin izlerle bir

bolgeye adlarııbıakmılardı: “Galicia” . Bir kollarıbatıa yonelmis, Ren,

Moselle daha sonra Seine ve Loire nehirlerini asmılardı. Dalga dalga ilerleyerek,

bazıarıGaronne ve Aude nehirlerine varmı; Pyrene tepelerini asmı, ortasıa

kadar Đpanya’yı(Meseta, Avila) ve sonra Galicia adııverecekleri Atlantik

kıııızapt etmislerdir.Daha guneyde ise buyuk korfezlere, Portekize

ulamılardı(Portugal: Galyalıar limanı

Birkac kusak sonra, bu durumda kaynasan kavimlerin Hercynia’daki en gur

kollarıdan biri, Volk-Tektosag’lar genclerini salıerirler. Onlar da buralara

Garonne ve Aude vadilerine gelirler. Đlimin, toprağı,insanları sıak kanlıığıa

tutulup, kendilerinden once gelenlerin yanıda bas sehri Toulouse olan ve

Beziers’ye, kuzeyde Cevennes boğzlarıa, guneyde Roussillon’a kadar uzanan

guclu bir fedarosyon kurarlar.

Bu calımanı dııda yazııkaynaklara dayandııarak Ekrem Akurgal’ı,

“Galatlar”ı tarih icindeki mensei hakkıdaki bilgileri ve Anadolu’da yayıdığıdonemde, bıaktığıizleri de kıaca ele alarak Bergama Tarihi icinde Galatlarla olan

mucadeleleri ve sonuclarıı Anadolu coğafyasıdaki etkileri de ortaya

konulacaktı.

Galatlar:

Indo-Avrupa kavimlerinden biri olan Kelt’lerin ilk izleri M.O.600

yılarıda Fransa’da rastlanmaktadı. Bunu takip eden yuzyılarda Kelt’ler butun

Avrupa’ya yayımı ve bir bolumu Kuzey Đalya’da diğr bolumu Alp ve Prene

Dağarıile Ren Irmağıarasıda kalan ve Belcika’ya değn uzanan bolge icinde

oturmuslardı .

M.O. 5. yuzyıı sonlarıda Đalya ve cevresinde hakim olan bu topluluk

Latium ve Roma icin buyuk bir tehlike haline gelmislerdir. Bu yayıma sonucu

Roma ve Latium’un guney Grekleri ile irtibatıkesilmis, boylece Roma klasik devri

Grek kulturunun tesirinden uzak kalmıtı.

Georg Ostragorsky’e gore ise; Đalya’yıisgal eden Kelt olarak adlandııan

bu kavimler kulturlerinin en parlak donemlerini M.O.I. binde yasamı ve esas

arkeolojik buluntu yerine gore Hallistatt (Avusturya) kulturu adııalmıtı.

M.O.900’den itibaren, yasadılarıyerlerden kuzey ve guneye goc etmeye

baslamılar ve bir taraftan Britannia adalarıa girerken, diğr taraftan Đpanya

yarıadasıa inerek M.O. 6. yuzyıda her iki tarafta oturan yerli halkla

karımılardı. Ayrıa Keltlerin bir kolu, La tene (Đvicre) kulturu adıile anııdı

Bu kulture Massilia (Marsilya), Đalya ve Balkanlardan da kultur tesirleri girmeye

baslamıtı Bu kulturu meydana getiren Kelt’lerde aristokrat bir sıı hakimdir.

M.O. 400 yılarıdan itibaren Kelt’ler baslarıda savas arabasıicinde, savasmasııseven asil onderleri olduğ halde doğya ve guneye capulculuk seferleri yapmaya

basladıar. Alpleri asarak Po ovasıa yerlesen Kelt’leri olusturan kavimlerden

Đsbur’lar, Milano cevresine; Cenoman’lar Brescia ve Verona etrafıa

yerlesmislerdir. Bunlarıtakiben kuzeyden gelerek Po nehrini asan yeni kabilelerden

Boi’lar, Lingon’lar ve Senon’lar, burada yasayan Etruks’ler ve Umbur’larla

savasarak kuzeyde Adriyatik Denizine kadar olan yerleri isgal etmislerdir. Boylece

Kelt’ler kuzey Đalya’da Po vadisinin Ligur’lar ile Venetler arasıda kalan kımıa

tamamiyle yerlesmisler ve burasıbundan boyle Romalıarı Gallia Cisalpina’sıolmustur.

Kelt’ler kuzey Đalya’da esasen zayı olan Etruks hakimiyetine boylece son

vermis ve Etrukslerin bir kımıyeniden Etruria’ya diğrleri de Alp vadilerine

cekilmislerdir. Alplerin guney eteklerinde bulunmus olan Etruks yazııkitabeler,

bunlara ait olabileceğ, tarihci Ostragorsky tarafıdan da kabul edilir. Diğr eski

cağtarihcilerinin de belirttiğ gibi, yabancıdevletlerin hizmetine de giren Galler,

capulcu guruplarıhalinde mutemadiyen orta ve guney Đalya’ya saldııorlardı Đte

boyle bir capulcu gurubu da M.O.387 yııda Etrurı’dan hareket ederek Roma

yakılarıa kadar geldi. Roma ile Latin muttefikleri Galler’i, sehrin 16 km.

kuzeyinde Tiber nehrinin sol tarafıdan aldığıbir kolu olan Allia nehri kenarıda

karsıasmı ve yapıan savasta,18 Temmuz 387 tarihinde Roma ordusu mağup

edilip dağıımıtı. Galipler suratle ilerleyerek daha once bosaltımı olan Roma’ya

girmis ve her tarafıyakı yımı, yağa etmislerdir. Yalnı sııa tahkim edilmis

ve yuksek dereceli memurları sığımı olduğ Kapitol alıamamı, fakat ic kale

ve Juppiter mabedi zarar gormustur. Bir muddet sonra da Gal’ler aldılarıganimetlerle Roma’dan cıı gitmislerdir. Sebep olarak tarihciler, Venet’lerin

Gal’ler topraklarıa yaptığıhucumları tesirinden bu topraklardan cekildiğni kabul

ederler. Roma efsanelerine gore ise, Galler’in Roma’dan cekilmesi altı

mukabilinde satı alımıtı. Altıı tartıdığıterazide muvazene sağandıtan

sonra Galler’in kumandanıBrennus, daha fazla altı alabilmek icin, kııııterazinin dirhemler bulunan kefesine koymus ve Roma’nı muahede sartlarıa

uymayan bu tutum karsııdaki sikayetini Vae Vivtis (yazı mağuplara) sozleriyle

reddetmistir. Bu yuz kıartııdurum, surgunden geriye cağııan M. Furius

Camillus sayesinde ortadan kalkmıtı. Camillus Dictator secilmis ve topladığıyeni

ordu ile Galler’i geriye puskurtmustur.

Roma tarihinde Galler felaketi diye bilinen bu olayı sonuclarıRoma tarihi

icin cok onemli olmustur. Yalnı sehir bastan basa yakıı yıımakla kalmamı

Roma uzun yılar boyunca cevresi ve Latium uzerinde kurmus olduğ siyasi

hakimiyeti de kaybetmistir. Simdi Roma butun bu isleri yeniden yapmak ve

boylece sehri yeni bastan insa etmek; Latium uzerindeki Hegemonyasııda tekrar

kurmak zorunda idi. Bu sebepten sehri terk ederek baska yerlere sığımı olan halk

geriye donmus ve kısa bir zamanda butun halkın gayreti ile sehir eski plana gore

yeniden kurulmustur. Bu sırada Capitol mabedinin yanan kısımları da tamir edilmis

ve acılıs toreni, M.O.378’de Consul salahiyetli askeri Tribun tarafıdan yeniden

yapımı ve Tribun’un ismi (M.Horatius) mabet Architrav’ıuzerinde yer almıtı.

Su halde bu isim genellikle kabul edildiğ gibi 6. yuzyıa ait değldir. Bu sıada

Roma’nı etrafıbutun tepeleri icine almak uzere, kuvvetli bir surla da cevrilmistir

ki bu sur, M.S. 3. yuzyıda yenisi yapııcaya kadar Roma’nı butun ihtiyaclarııkarsıamıtı. Bu sur uzerinde yapıan arkeolojik tetkiklerden surun insasıda Grek

mimarlarıı calıtığıve kullanıan tasları Veii civarıdan getirildiğ anlasımıtı.

Roma ordusunun Eskicağtarihcilerinin ortak gorusu olarak “eski cağarı

en disiplinli ordularıdan olduğ”nu dusunursek Galler kuvvetlerinin Avrupa’da

yaydığıkorku ve dehsetin boyutunu Roma’yıyakı yıarak yerle bir eden Galler’in

bir kolu olan aynıdonemde Anadolu’daki topluluklarıyerinde oynatan Galatları,

aslıda bu topluluğn bir devamıolan bu kavmin tarihsel bir fotoğafııinceledikten sonra Anadolu’da Kucuk Asya diye anıan bolgeye yerlesmelerinden

itibaren ozellikle Bergama Krallığıile yaptığısavasları gerek Anadolu tarihi

gerekse Bergama Tarihi acııdan onemini daha iyi anlayabiliriz.

Kelt’lere Hellen’ler Keltaiya, Romalıar ise Galli, (tekil hali: Gallus)

Galler derlerdi. M.O.278 ve 277 yılarıda, boğzlarıgecerek; uc buyuk boy

halinde Anadolu’ya akı edip yerlesirler. Kıı Irmak yayıicinde ve Ankara ile

Pessinus yorelerinde oturan Kelt’ler ise Hellenler Galatai (tekil hali. Galates) adıile anııordu.

Anadolu topraklarıa girdikten sonra, Bitinyada Ziopetes ve Nikomedes

arasıdaki taht mucadelesine karıtıar. Suriye ve Anadolu topraklarıhakimi

Selevkoslar Selevkosun oğu I. Antiakos Ziopetes’i, bu bolgede kendi stratajik

cıarlarıicin desteklediler …Ve sans Ziopetes’en yana iken ! Galatlar’ı

uyguladığıbir baska stratejik politika ile ….Ziopetes’in sansıelinden ucup

gitti…Galatlar, Bizansıda yanlarıa alarak Nikomedes’i desteklemek uzere ittifak

olusturdu.

Bu ittifak ile Nikomedes, Bitinya tahtıa oturdu. Galatlar artı basarııolan

diplomatik siyasetiyle, Anadolu topraklarıda daha rahat hareket kabiliyeti

kazanarak yeni yeni toprak parcalarıelde ediyordu. Kıa bir sure sonra ise Bitinya

toprağıolan Herakleia –ontus (Hereke) u, ele gecirdiler. Boylece Bitinya ile

dostluk antlasmasını bozdular. Ve boylece, cok kısa surede Anadolu topraklarında

oynadığı siyasetin sonucu olarak, …yaklası yuz yı hakimiyet surecek olan

Trakya’da Comontor, Bassehri Thylis olan ilk Kelt krallığıkuruldu.

Diğr Galatlar Polybius’un dediğne gore; kentin guzelliğne kapıarak

Bizans topraklarıda kalı, kendi adıile anıacak olan Đtanbul- Galata bolgesine

yerlestiler. Bu dı mahalle gelecek yuz yılarda Bizans- Constatinopolisin batıa

acı zengin ve iktisaden guclu bolumu oldu. Anadolu’da gittikce yayıan Galat

tehdidinden,burada yasayan topluluklar Galatika adıile anıan vergi odeyerek

varlılarıısurduruyorlardı

BERGAMALILAR ĐLE GALATLARIN MUCADELELERĐ

BASLIYOR

Galatlar hicbir gucluğe uğramadan, dolgun Galatika’larııalmaya devam

ediyorlardı

M.O. 263 yııda Bergama Kralıolan, Eumenes I, (263-241) ilk hukumdarlı

yııdan itibaren bu vergiyi odemektedir. Eumenes zaman icinde, Suriyeli

Selevkosları basıda bulunan Antiohos I, (Soter; kurtarıı’e karsı Galatlar ve

Ptolemaios’un yardılarıile Soter’i yener. Eumenes bu zafere rağen,

temkinlidir; ileride onemli bir rol oynayacak olan krallığıısağam bir temele

oturtmak icin soluk almak zorundadı. Bu sure icinde tepedeki hisarısağamlastımak, cevresinde yeni kaleler insa etmek ve cevresindeki kucuk

krallıları guvenini kazanmak icin zaferini temkinli kutlar. Fakat Soterin oğu

Antiochos II, ( 261-246) kendisini Theos (Tanrı olarak adlandıacak ve bunu cok

ciddiye alacaktı. Kendisini Galatlara yakılastıacak bir davranı icine girer.

Onlarla butun Kucuk Asya’da yıda bir kez olmak uzere “Olağnustu Kelt vergisi’’

almak uzere anlası. Boylece Anadolu topraklarıda bir donem barı sağanmı

olur. Barı suresince Galatlar Avrupa’dan bir cok kardeslerini getirerek hıla nufus

olarak Anadolu’ya yayıılar. Bu donemde Roma ve Kartaca arasıda suren

savaslarda, Galatlar paralıasker olarak Roma’ya hizmet ederler.

M.O.240 Yııda Eumenes kardesinin cocuğ genc Attalos’a gorkemli

Bergama kentinin cevresinde sağam bir krallı bıakarak olmustur . Attalos I,

kendisinden onceki gibi, bilgelik, liyakat ve enerjisi ile esine az rastlanan bir

prenstir. Selevkid’ler arasıda kardes kavgasıtekrar basladığıdan, ilk yaptığıis,

“Galatika’’ vergisini toplayan ve otekilere dağıan Tolisto-Boi’lere bunu odemeyi

reddetmek olur. Aynızamanda amcasıEumenes’in kralığıdoneminde uyguladığısiyasetin bir devamıolarak Selevkos’u tuttuğnu bildirir.

Kucuk Asya birbirine girer! Eumenesin sabıla Bergama’nı cevresinde

topladığıkucuk devletler birliğ korkuya kapıı ve her seyi yuz ustu bıakmaya

kalkarlar. Titus-Livius’un anlattığıa gore; o zaman, Attalos I, Ionialıarı korku

ve endiselerini yenmek icin, Kaldeli kahinle anlası. Birliklerin ordugahı ortasıda

olacaklarıanlamak icin tanrıara kurban adanmasııonerir. Kahin, Zafer anlamıa

gelen ‘’Nikea’’ sozcuğnu tasıan kursun bir muhur yapar. Attalos kral ve sef

olarak kurban edilmis hayvanı karnııyararken, kahinin isbirliğ ile hayvanı

karaciğrinin en uygun yerine muhru gizlice basıerir. Kahin yaklası ve bir sevinc

cığığıatar. Birliklerin seflerine Tanrıı bastığısozu gosterir.

Askerler cosku icinde bağıılar!Mysia’ya kosarlar. Kaikos (Bakıcay) ımağıkaynağıı yakııda Trokme ve Tolisto-Boi’lerin olusturduğ Galatları

karsııa cıarlar ve goğs goğse bir carpıma ile Galatlarıcekilmek zorunda

bıakılar.

Bu zaferin sonucu : Galatları Anadolu’ya boğzlar yolu ile girip yaklası

30 yı gibi kıa surede bu topraklarda hukum suren krallıları korkulu bir kabusu

olup, onlardan Galatika vergisi adı altında harac alan Galatlar ilk kez bu

topraklarda Bergama Kralı Attalos I, tarafından mağlup edilmisti.

Ayaklanan ve uyusukluklarını yenmeyi basaran Ionia’lıkucuk uluslar

bayram ederler. Trokmeler, ve Tolito-Boi’ler gibi kabilelerden olusan Galatlar; ağı

ağı, Tektosag’ları yasadığıtoprakları yaylalarıa doğu geri cekilirler. Bu

yaylaları hakimi Tektosag’lar da, mağup olarak kendi topraklarıa gelen Galatlarıkardes gibi karsıarlar. Fakat Galatlar bu cennet gibi olan Mysia ve Đnia

topraklarıdan kolay kolay cekilmek istemeyeceklerdir. Bu fısatıSelevkoslar

Krallığıda iktidar mucadelelerinde Galatları desteklediğ Hierax bu kez Galatlara

yardı elini uzatı. …Cunku bu mucadelede, Bergama Hierax’a karsıKardesi

Selovkos II, yi desteklemisti. Birkac yı sonra uc Galat boyundan olusan ordu

Hierax komutasıda Bergama uzerine harekete gecer Hierex. Atmaca unvanıalmı

ası adıAntiochos, Galatlardan olusan ordusu ile butun engelleri yıar ve Bergama

sehrinin yaslandığıdağı eteklerine kadar varılar.

Attalos icin her sey bitmis miydi acaba!

Hayı, genc kral son bir savas verir.

Kazanı! ‘’Soter: Kurtarıı’’ unvanııalı. Bunu gercekten hak etmistir. Bu

zaferi tek basıa Ionia’dan askeri yardı almadan basarmıtı.

Galatlar bir daha Ionia, Troas ve Bergama topraklarıa

saldımayacaklardı. Bu topraklara geri donmemek kosulu ile Attalos ile barı

yapıı. Boylece Galatları Anadolu topraklarıuzerinde mağup edemeyip geri

cekildikleri tek krallı Bergama’dı.

Boylece genc kral Attalos, koruyuculuğnu Kucuk Asya’nı butun batııa yayar

ve ‘’Basilcus’’ unvanıalı.

Attalos’un san ve sohreti Roma’ya kadar butun dunyaya yayımıtı

Bergama sehrinin adııalan guzel mermerlerle kaplıgorkemli anılarla

suslenmisti. Attalos’un ve ondan sonra gelenlerin verdiğ hamleyle o kadar cok ve

o kadar guzellikte zafer anılarıdikildi ki uygarlı tarihinde bir ‘’Bergama Sanatı’’

doğu.

Galatları “Attalos Barıı”na, karsıkoymaktan ve cevreleriyle kesip

yuksek yerlerde kapanı kalmaktan kacıdılarııgoruyoruz. Bilakis, bu durumdan

yararlanmaya bakarlar. Attalos sayesinde batıla, Marsilya ve Toulouse’la

iliskilerini arttıılar. Cunku Attalos,Galatlara uyguladığıbarı doneminde

“…Attalos Galatlarıyaylada vahsi hayvanlar gibi sııtımaktan ve tedirgin

etmekten kacıı. Boylece Galatlar Toulouse ve Phokaia (Foca)’nı kardesi

Marsilya ile iliskilerini arttıacaklar ve Attalos ta buna karsıı her turlu yardııgorecek”ti. Seklindeki hukumleri ihtiva eden bu barı kosullarıyukarıa

bahsettiğmiz, Galatları batıile iliskilerini gelistirip, arttımıtı.

Bu kez M.O. 220 yılarıda dunyanı her yanıda “guclu kisilikler “ ortaya

cıar, olaylar da bunlara gore değsir. Attalos Barııı da surmesi imkansıdı.

Once Hanibal. Đpanya’nı Kartaca valisi olan Hannibal Đerler ve

Galyalıarı kutleler halinde yardılarıla cok guclu bir orduyu Đalya ve Roma’ya

karsıhazılar; Đinci Kartaca savasları Hanibal Pirene’leri asar, Galyalıar’ı

desteğ ile kutleler halinde Hannibal “ad Portas” Hanibal Roma Kapıarıda !

M.O.205 yııRoma topraklarıon dort yıdı dusman askerleri tarafıdan

ciğeniyor. Roma umutsuz. Roma’nı soluğ kesilmek uzere, pahalıı ve korkunc

sefalet. Đinci Pon Savasları’nı doğrduğ din bunalııen yuksek noktaya

ulası.Romalıyoneticiler bu din bunalııkarsııda Sibiylla kitaplarıı(Bu

kitaplar Roma’ya, Asya’dan Troya’dan kacanlar tarafıdan getirildiğ soylenir.)

incelerler. Roma Kutsal Kurulu bu kitaplarda su kehaneti bulunur : “Yabancııktan

dusman savasıĐalya topraklarıa kaydıdığızaman, onu kovmak icin

Pessinus’dan, Đa anasııgetirmek icap edecek”…(Titus- Livius)

Neyse ki Bergama Kralı Attalos Roma’nı dostudur. Attalos butun dunyada

Galatlarıyenmis olmakla un salmıtı.

Đte Roma Attalos’a bir elci yollar. Buyuk

bir torenle hem de : Eski Partici Aristokrasisinden

uc uye, Pleb kokenli asillerden iki uye, en onemli

savas gemilerinden olan bes Quinqueremis’e

binerler. Donanma once Korent korfezine girer. Elci

heyeti once Dolphoi tapıağıa gider, Kehaneti

tamamlamasıicin Pymhia’ya basvurarak Tanrıarıadıa yapıacak torenler ile ilgili sorularıı

cevabııaldıar. Daha sonra ve ozellikle elciler ile

huzuruna cıacakları “Attalos’un, karsııa cııca

nası davranmak gerektiğ?“ sorusuna bu kahinden

bilgi aldıar.

Uzun bir gemi yolculuğndan sonra, Roma

Senato uyeleri Attalos’un ulkesi Bergama’ya

varılar. Sehir duvarıı yanıda buyuk Kybele

tapıağı“Megalesion” yukseliyordu. Attalos’a

hizmet etmekten pek mutlu olan rahipler

Pessinus’daki tapıaktaki (Metroon) meslektaslarıla usulca konusmuslardı Ote

yandan Attalos da Roma’ya kendisini fazla tehlikeye dusurmeyecek bir hizmette

bulunuyordu. Delphoi Pythia’sıı ongorduğ gibi, bu yoldan gidilince hazılılar

sasıacak sekilde kolay oldu. Kybele, Bergama KralıAttalos’un yardılarıile

Pessunus’dan alıı Roma’ya gonderilir. Roma Tanrıarıicinde, Anadolu tanrıası“Toprak Ana” Kybele,cok buyuk itibar gorur. Roma ordusu M.O.204 yııda

buyuk bir zafer kazandı Bir yı sonra Hannibal, Đalya’ya bir daha donmemek uzere

terk etti. Kendi toprağıuzerinde yenilen Kartaca, asağıayııbir antlasma yapmak

zorunda kaldı

O zamana kadar, Roma’da yabancıtanrıar kentin ortasıa girme hakkıa

sahip değldiler. Kybele gelir gelmez bu zaferleri Roma’ya kazandıan tanrıa

konumuna geldiğne inanıdığıdan en eski tapıakları bulunduğ Romulusun

kulubesinin olduğ tepeye yerlesir:

Platin (Palatium)

ĐalyalıCeres bile, kendi vatanıda Kybele kadar ilgi gormemisti.

Roma’ya zaferler kazandıan Ana Tanrıa “Kybele” yi Galatları yasadığıtopraklar uzerinde Pessinus‘dan, Roma’ya goturulmesini sağayan planı

uygulayıııBergama KralıAttalos’dur.

Hanibali, Anadolu’ya gelip Bitinya’ya sığıı Kucuk Asya’daki

krallılardan olusan birliklerle Roma ile savasa girmeğ razıeder Antiokhos

.Canakkale’den Đdus’a kadar hakim olduğ topraklarda Roma’nı gucunu

muttefikleri ile kıabileceğni dusunur.

M.O 191 yııda Roma Kucuk Asya’daki kendisine karsıbu gelismeleri durdurmak

icin resmen savas ilan eder. Antiochos Romalıarı henuz Yunanistan’a girmemis

olmasıdan yararlanacağıa Đmir, Lapseki onunde gecikir ve savası satranc

tahtasıda ilk stratejik hatasııyapar. F.Lequenne gibi ( Galatlar tarihinde otorite

kabul edilir. ) arastımacıa gore ise; Antiochos ası buyuk hatasıı12,000 Galat

askerini Roma’nı Anadolu’daki kadim dostu Bergama KralıEumenes uzerine

yollamasıı. Galatlar sehrin kalesini alacağıa sehri yağalarlar. Savas 191 yııTemmuz ayıda Roma’nı Thermopylai’de kazandığıbasarıkarsııda

Antiochos, Hanibalin oğdu uzerine boğzlarıtahkim eder ve Bitinya kralıPrusias

ile dayanımasıısağamlastıı. Romalıar gelmeden Bergama KralıEumenes ve

dostu olan sehirlere bas eğirmek icin dağıı fakat cok sayıaki gucleri bir araya

toplar.

Trompetcinin Olumu

(Galatlı Savascı)

Bergama bu saldırı karsısında, kendini her zamankinden daha iyi savunur.

Bağlasıkları olan liman ve denizlerde ustunluk kurar. Bergama’nı Kucuk Asya

topraklarıda kazandığıbu basarıar Roma’nı Canakkale Boğzı’nıasmasıısağar. Bergama guclerinin Antiochos karsıda basarııolmasıAntiochos’un

muttefiklerinin de dağımasıa sebep olmustur. Bitinya KralıPrisias, Romanı

Canakkale Boğzııgecip Truva onlerine gelmesi ile Antiochos’u yuzustu bıakı

kacmıtı. Roma ordusu buradan Bergama’ya gelerek Eumenes II.’nin birliklerine

katıı. Sipyhos dağı(Manisa Dağı eteğnde Magnesia (Manisa)’ ya iner.

Dunya tarihi icin onemli bir tarih olan Ekim-M.O.190 ‘da Antiochos,

Magnesia’nı nehri Hermos’un (Gediz) arkasıa ordusunu yerlestirir . 82,000

askere karsı Roma; Bergama’nı yardııile olusturduğ 30,000 kisilik askeri

birliğ ile buyuk bir basarıkazanı. Vaktiyle lakabı“Buyuk “ olan Antiochos,

saskılı icinde Sardes’e oradan Dinara kacar. Yapıan barı sonucu Toroslara

kadar olan Kucuk Asya topraklarııterk eder.

ROMANIN, BERGAMA KRALLIGINA KARSI ĐKĐ YUZLU

SĐYASETĐNĐ UYGULAMAYA BASLAMASI

Roma’nı bu basarııkarsııda, Antiochos’un yanıda olan kucuk

krallılar cezalandııı, sonra da vergiye bağanı. Bu savaslar sıasıda uzun sure

Roma’dan uzak kalan Manlius iyi ganimet topladıtan sonra Bergama KralıEumenes II’ nin dostu kral Eposagnates’e elciler yollayarak yoluna devam eder.

Bu arada Roma birlikleri kendileri icin onemli gordukleri yerleri kusatı

cember altıa alıordu. Olympos (Uludağ uzerine yururken Roma Konsul ve

Bergama KralıEumenes’in kardesi genc prens Attalos, birliğn basıda kumandan

olarak gorev aldı Olympos dağıcevresini kusattı Yapıan savasıAttalos,

Galatlarıbir kez daha mağup ederek zafer kazandı Yapıacak antlasma icin

kararlastııan yere 300 atlııile Attalos gitti. Barıı ilkelerini hazıladı Kucuk

Asya’daki barı M.O.188 yııilkbaharıda yapıı Antiochos kilikia dııda Kucuk

Asya’da butun topraklarııkaybetti. Galatlar bu savaslar sıasıda bircok kayı

verdi. Anadolu’da en buyuk krallı Bergama ve Eumenes II’de Anadolu’nun en

guclu kralıoldu.

Roma’nı, Kucuk Asya’da hakimiyet kurmasıa zemin hazılayan

Bergama Krallığı Anadolu topraklarıda savaslardaki,gozu pek ve cesurluklarıile

nam salmı olan Galatlarıyenmis tek krallı olan Bergama krallığıGalatları kendi

tarihi icinde de ozel bir yere sahiptir. Roma’nı Kartaca savaslarısonrasıda

kendi topraklarıda 14 yı icinde birbiri ardıa aldılarımağubiyetler sonrasıRoma cozulme noktasıa geldiğ bir anda Bergama’nı Roma’ya uzattığıdost eli,

her zaman kadim bir muttefik olarak,Bergama Krallarıtarafıdan surdurulmustur.

Roma, Anadolu’da Bergama’nı yardılarıile geldiğ bu noktadan sonra

siyaseti değstirir. Kral Eumenes II, Roma Senatosu karsııda gozden dusurup,

yerine Senatoda Attalos’a bir kral gibi karsıama torenleri hazılamıtı. Roma’ya

her gittiğnde buyuk itibar gormustur. Roma’nı Attalosa karsıgosterdiğ bu ilgi ve

alaka Attalos’u, amcasıEumenes II’ ye karsıkıkıtı bir ayaklanma cıartı,

krallığı basıa gecirmek planlarıa hicbir zaman itibar etmeyen bir kisiliğ sahip,

iyi bir kumandan ve devlet adamıdı Roma’nı Bergama’ya uyguladığıbu

olumsuz tutum ve tavrıa karsıı . Bergama ise, tarih sahnesine krallı olarak

cıtığıgunden beri Roma’ya karsıustlendiğ barı misyonunu en olumsuz sartlarda

dahi bozmadan surdurmustur. Artı Roma Bergama’yıparlak bir Roma eyaleti

yapmak icin fısat kollamaktadı. M.O.168 yııda hicbir uyarma olmadan uc galat

boyu Bergama’ya karsıayaklanı. Bu saldııa Bergama KralıEumenes II’ye

kuskuyla bakan Roma’nı parmağıvardı. Fakat Galatlar da bu kıkıtmaya

kalmadan gecmisten gelen Bergama Krallığıkarsııda basarıılılarıı ocunu

almak istediklerinden kendiliğnden ortam olusmustur. Galatlar KrallarıSolovettius

idaresinde Bergama Krallığııistila ederler. Kral Eumenes II, ise canıızor

kurtarıp Bergama’dan kacar. Eumenes II, Bergama dııda kaldığıbu surede bir

ordu toplamak ve Roma’ya sikayette bulunmak uzere calımalarıısurdurur.

M.O.167 yııilkbaharıda Kucuk Asya’ya gelen Roma komiseri Lincinus burasııtam bir savas icinde bulur. Bergama’ya yardı edeceğne Galatlarıel altıdan

Bergama’ya karsıkıkıtı. Bitinya kralıbağasılarıPrusias II’den de destek goren

Galatlar Bergama’ya saldıı. Bu savas sonunda Bergama KralıĐtiyar Eumenes II,

( M.O..167-166 ) atalarıa layı birkac basarıkazanı ve “soter” unvanıalı.

Fakat birden bire oyun doner . Roma araya girer. Kesin konusur : Senato

bir kararname ile Galatları kendi sıılarıicinde kalmalarıkosuluyla ozgur

olduklarııresmen ilan eder. Boylece Galatia Eumenes II, ve Prusias’ı ulkeleri

gibi bağısı oluyordu : Hem de Roma’nı koruyuculuğ altıda !

Roma’nı Galatlara karsıgosterdiğ hosgoru en sasıtııolanıı. Roma

politikasıda, Bergama KralıEumenes II, ile antlasmak kosulu ile Galatlar butun

topraklarııellerinde tutacaklardı. Acıca goruluyor ki yaylalarda hem Asya’ya,

hem Yunanistan’a yabancıbir unsuru bulundurmak Roma’nı isine geliyordu.

TıkıKartaca’da Roma’ya karsızaferler kazanmı olan Hanibalıda,

oldurtmek uzere Bitinya KralıPrusias ile anlasması… Bunu anlayan Hanibal’ı

kendini yuzuğnde tasıığızehirle, intihar ederek olmesi… Roma bu tehlikeyi de

bertaraf etmisti…

Uzaktan bile olsa Roma’nı gucu !…

Roma’nı uyguladığısiyaseti acılamaktadı.

Roma’nı bu gucu ve siyasetine rağen Eumenes II, Pessunus “Kybele

Kultunun Anadolu’daki onemli merkezlerinden biri” rahipleri arasıda hala

gucluydu. Bu tapıağı rahipleriyle Grek dilinde mektuplastılarıı“mektup

metinleri, F.Lequenne’nin “Galatlar” adlıserinde s.89.mevcuttur.” ve Kybele

Kultunde gorduğ saygııortaya koyar.

M.O.159 yııda Bergama KralıEumenes II, olur.Yerine, Attalos II,

Bergama Kralıolur. Bithynia KralıPrusias bunu fısat bilip Bergama Krallığı’na

saldıı. Onun da tapıaklara ofkesi vardı. Hepsini yakar,yıar. Her yanda

tanrıarı ve tanrıaları heykellerini, ozellikle Artemis heykellerini kıar doker.

Roma bu durumda kağı uzerinde muttefiki olduğ Bergama’ya arastıma

komiserleri yollar, fakat ise yaramaz Asya’yızayı dusuren bu catımalarıuzaktan

seyreder.

Attalos II de artı Roma’nı bu

gucu karsııda bir tavı alamaz. Artı

Roma Đparatorluğ, Bergama’yıve

tum zenginliklerini ele gecirmek ve

Roma eyaleti yapmak uzere, satranc

tahtasıuzerindeki hamlelerini bir bir

surduruyordu.

M.O 156 yııa gelindiğnde, Artı

Roma Galatları yozlasmı Grek

dusuncesine karsıkoyan bir guc olarak

da korumaktadı. Eski cağarı ozellikle

Antik dunyanı “Buyuk Yunanistan”

’ıa, donus hayaline yon verildiğ

Bergama Attaloslar hanedanıı bu

politikasıaslıda utopik bir politika

değldi. Bergama yuz elli yılı siyasi

tarihinde karanlı ortacağı uzerini

orttuğ bilimde, sanatta, edebiyatta ve

kıaca kultur hayatıda Avrupa’nı

M.S.16. yuzyıda yasacak olduğ

Ronesans ve aydılanmayıyasamı bir

krallı olarak Mysia topraklarıda

Diodoros Pasparos

yaklasık bin bes yuzyıl once bu ısık ve aydınlığı bir gunes gibi parlayarak

yasamıstır. Roma icinse, Attalosların hakim olduğu Bergama Krallığının bu

politikası, “ Kartaca’da ve doğda Roma’nı satranc musabakasııoyununu

kesin olarak kazanmasıa kadar” Bergama’nı dostluk ve Barı politikasıa her

zaman ihtiyac duyustur.

BERGAMA DEVLETĐNĐN ĐKTĐSADĐ HAYATI VE

GENEL OZELLĐKLERĐ

William Ramsay’ı bir seyahati ile baslayan Troas (Truva), Aolis ve

Kaykus vadileri tarihi topografyasıı dikkatli arastımasııve Bergama’daki

Alman Arkeoloji Enstitusu’nun yaptığıparlak ve sistematik calımalar yirminci

yuzyıı ilk ceyreğnden itibaren “Bergama Tarihine” ilim dunyasıı ilgilerini

arttımıtı. E. Fabrikus, M. Frankel ve sonralarıW.Ippel gibi bilim dunyasıı

onde gelen Bergama ile ilgili calımalarıbu ilgiyi daha da arttımıtı.

Fransa’da M. Holleaux, J. Beloch, Pedroli ve bu arastımacıarıtakip

eden donemde P.Ghione, G. Gorradi gibi unlu Fransı tarihciler Bergama tarihi

uzerine calımalarıısurdurduler. Đalya’da ise bu konuda, G.Cardinaly

arastımalarıısurdurdu. Bu arastımacıarı hepsinin ortak ozelliğ, “Bergama

Krallığıı Tarihinin” ana hatlarııesaslıbir surette cizmelerine rağen, daha cok

Bergama’nı siyasi tarihi ve kanunnamesi ile ilgilenmeleridir. Bergama Devletinin

iktisadi durumu ile pek alakadar olmamılardı.

Bergama iktisadi hayatıile ilgili, Rosrovtzeff “ Anatolian Studies

Presented to sir W.M. Ramssay, Manchester at the University pres 1923, s.359

v.d.” bu calımasıile eksikliğ gidermeye calıtı Rosrovtzeff’e gore; Bergama cok

zengin bir devlettir. Bergama’da Lysimachos ‘un depo ettiğ ve Philetairos’un

muhafaza ettiğ 9000 talent bu zenginliğn baslıa kaynağıdeğldir. Bu talentler

krallığı aldığıtedbirler ve yaptığıbuyuk faaliyetlerin sonucunda, meydana

getirdiğ ekonomik temel olmayı yalnı Bergama’nı zenginliğne baslangı

noktasıolarak kabul edilir. Coğafi ve iktisadi yonden bir butunluk arz eden Kucuk

Asya’nı Kuzeybatıı kendi basıa bir dunyadı. Đa Dağıdan Edremit Korfezine,

Helasponta ve Marmara denizine akan bircok nehirle sıılanmıtı. Kucuk

Asya’nı bu kımıtarihin ilk donemlerinden itibaren siyasi merkez olarak Truva’da

ustlenmis idi. Hellaspont’taki sehirler varlılarııKaradeniz sahilindeki baslıa

sehirler ile Yunan dunyasıarasıdaki ticari munasebetlerden dolayıdevam

ettirdiler. Birbirinden yuksek ve yalcı dağarla ayrıan verimli vadileri olan Mysia

memleketlerinde Truva’nı siyasi hakimiyeti zamanıdaki gibi kabile ve koy hayatıhakimdi.

M.O. 4. yuzyıı baslarıda Kucuk Asya’nı bu kımıFarnabazus

tarafıdan idare edildi. Bu takip eden donemde Oromtes mustakil satraplığıı faal

merkezi halini aldı Suphesiz ki onceki Bergama Krallarıkendilerine, Oromtes’in

varisleri olarak bakmılar ve Mysia memleketlerine butun olarak hukmetmeye

niyet etmislerdir.

Bergama’da Philetairos donemi dı siyaseti, batıve kuzeybatıyonundeki

gelismeler uzerine yoğnlasmıtı. Kral Antikostan satı alıan arazinin bir

parcasııkendisinin elde etmesi icin Pitane’ye bir miktar istikrazla yardı etti.

Mitileni sehri ile Pitane arasıdaki itilaflıolan araziye dair yazıan kitabe

III.Attalos donemine aittir. Bu arazi cok verimli olduğ icin kitabede de belirtildiğ

gibi; Bergamalıardan olusan heyet arazinin Pitane’ye ait olduğnu kararlastıdıar.

Sonra Bitinya ve Galatlara karsıKizikos’a yardı icin butun gayretini sarf etti.

Bergama hakkıda Kyzikosta cıan bir kitabe vardı. (Kyzikos: Eskiden bir deniz

sehri olup Canakkale Boğzıa hakim bir mevkide idi.)

Bu kitabede Philetairos’un, Kyzikos halkıa verdiğ hediyeler yer alı.

Kitabe metni….. Philetairos asağıaki hediyeleri Kizikos’a vermistir.

Apollonios oğu Gordipidas Hipar ( Alay komutanırutbesidir. Fakat

burada memleketin en buyuğ olarak kast ediliyor.) olduğ yı 20 gumus

Đkenderiye Talenti (Đkender’in Suriye’de bastıdığıbir nevi gumus sikkedir. Bir

talent : 600 drahmidir. Bu gunku değri 50,000 altı lirayıgecer.) idman oyunlarıicin hediye edildi. Memleketin muhafazasıicin 50 at verildi. Kyzikos’un halkıı

para ve değrli esyalarııBergama’ya getirmesine musaade edildi. Savas bittikten

sonra bu emvalden vergi alımadan memleketlerine geri goturmeleri sağandı

Savastan sonrada Kizikos askerlerinin bir muddet silahlanmalarıicin para verdi.

Bilahare spor isleri icinde para yardııda bulundu. Kyzikoslular Galatlar

tarafıdan muhasara edildikleri zaman Philetairos erzak gondererek yardıda

bulunmustur. Boylece Bergamalıar da Kizikosluları dostluğnu kazanarak

kendilerinin de muskul durum karsııda bu sahil sehrinin yardıııtemine

calııordu.

Kyzikos’ta cıan ikinci bir kitabede ise; bazısenliklerde yapıan masraflar

kaydediliyor. Bu listede veznedarları isimleri geciyor ki, bunlar Philetairos

senliklerinde yapıan masraflarıidare ediyorlardı Kizikosluları her yı Philetairos

namıa bir senlik tertip ettiklerini anlıoruz. Philetairos, Yunanistan’da Beotya

bolgesinde, Tespiyay sehrinde vakı yaptımıtı. Bundan baska Bergama’daki

mezar tasıda yazımı bulunan bir kitabeden; .. Elis mıtıasıda bulunan

Olimpiyada, olimpia oyunlarısıasıda bir cok kosu arabalarıbulunduğ ve bunlar

arasıda Attalos’un kosu arabasıı da mevcut olduğnu anlıoruz. Arabaları

hareketi ve toz cıarılarıdan Attalos’unkinin daima onde olduğ anlasımaktadı.

Attalos Olimpiya’dan zafer celengini alarak buyuk bir sohretle Bergama’ya

geliyor… Bergama Devleti’nin icinde bulunduğ donemdeki zenginliğni gosteren

bir emarede sudur: …Diğr mustakil ve bağısı devletler gibi Philetairos bu

oyunlara kendisinin halefi olan genc Attalos’u bu oyunlara istirak ettirmistir. Oysa

araba kosusu cok pahalıbir spordur. Atları ve arabanı en iyilerine sahip olmak

lazıdı Bu yuzden bu yarıa zengin prens ve veliahtlar katııdı Goruluyor ki

Philetairos, kral olmadığıhalde sarayıda bir kral gibi yasıordu.

Bundan baska, kitabeler sayesinde Philetairos’un Delos Adasıhalkıile iyi

iliskilerde bulunduğ anlasımaktadı. Delos mukaddes bir ada olarak tanııordu.

Mitolojiye gore Apollon bu adada doğustu. Bu adaya yani Delos’a savas ilan

edemezdi. Ada bu mitololojik konumu itibarıla kendi aralarıdaki mucadelede

tarafsı kalıdı Yunan sehir devletlerinin kendi aralarıda kurduğ “Attika Delos”

birliğnde, uye devletler paralarııguvenlik acııdan Delos Adası’na naklettiler.

Cunku bunlarıhic kimse calamazdı Yunan Devletleri arasıda yapıan

antlasmaları birer kopyasıher zaman Delos’taki Apollon Mabedine bıakııdı

Bundan dolayıPhiletairos, Delos ile yani Apollon Mabedi ve onun ruhani heyeti ile

iyi iliskiler kurmak arzusunda idi. Philetairos bu emeline kutsal mabede yapmı

olduğ hayrat ve hediyelerle nail oldu. Delos adasıeski zamandan beri bu tur bağı

ve yardılar ile meshur olmus ve zenginlesmisti. Hukumet her sene yeniden

atadığıgorevli memurlarla bu tapıağıkontrol altıda tutuyordu. Her yı sonunda

bir muhasebe gorulerek bu memurlar hesap verirdi. Bu yapıan denetimler sonucu

ortaya cıan sonuclar tas uzerine yazıarak arsivde saklanıdı Bu kitabeler cok

uzun ve ayrıtııidi. Bilhassa sene icinde kimin “Orhon” olduğ ve Orhonları

idaresindeki memurları, maliye memurlarıı ve kendilerinden once kimlerden ne

aldılarıile kendi donemlerinde yapıan isler anlatımaktadı.

Kitabeler baslıa iki kıma ayrıı:

1-Maliye memurlarıı kendinden onceki gorevli memurlardan para olarak

uzerlerine aldılarımiktar ve bu paraları faize verilip verilmediklerini gosterir.

2-Kıymetli esyalar sayılmaktadır. Apollon Mabedindeki altın taslardan

bahsedilmektedir.Bu taslar saf altındandır. Delos’ta bulunan dort kitabenin hepsin

de Philetairos’un ismi gecmektedir. Bu kitabelerde Philetairos’un

zikredilmesinden anlıoruz ki, kendisi bu mabede muhim ve hatıısayıımiktarda

para hediye etmistir ki; bu para ile Apollon adıa her sene muzik senlikleri

yapııdı Delos’ta muzik calan ruhani ve sarkıar soyleyen ruhani heyet, ilahlara

tazimde bulunurlardı Bilhassa Hellenistik donemde bu insanlar iyi bir muzisyen

olarak meshur olmuslardı Bunları sefi o donem icinde tanımı en onemli

sahsiyet idi. Delos’ta yapıan bu muzik senliğnin o donemki masraflarıPhiletairos’un vakfettiğ paranı faizinden odeniyordu. Bundan baska kitabeden

Philetairos’un 14 yı suresince her yı bir altı tas olmak uzere 14 tas hediye ettiğ

goruluyor. Boylece Philetairos’un aralısı surdurduğ bu gorevini olduğ icin

yerine getiremediğ anlasımaktadı. Đk tasıM.O.227 yııda verdiğni ve aynıyı

Delos ile iyi iliskiler icinde olduğ gorulmektedir.

Bergama Devleti’nin o donemdeki dı siyasetinde, butun gayreti Doğdaki Kaykus

vadisini Bitinyalıar ile Galatlardan muhafaza etmektir. Krallığı bu kımıda

doğl bir sıı yoktu. Galatlara karsıverilen mucadeleler kralları basarıderecelerine gore değsti. Nihayet guneyde Attlia Kalesi ve Temnus sıtlarıBergama Devletinin doğl sıılarııcizer. Krallığı sahil boyunca guneye doğu

uzanmasıtamamıla deniz gucune bağıidi. I.Attalos doneminde yapıan seferler

sonucu; Efes’e kadar uzanan Ege sahilindeki Đnia Sehir devletleri Bergama

Krallığıa bağandıar. Bergama Krallığıı baslıa limanıolan Elaia’yıkorumak

icin Edremit Korfezinde bir hakimiyet kurmadan yasayamazdı Hellesponda

hukmetmek ve Kizikos, Lampsakos ve Abidos ile dostane iliskiler kurup, korumak

Bergama icin onemliydi. Cunku ticaret yapan Bergamalıtuccarlar icin Karadeniz’e

acımak gerekiyordu. Kizikos ulkesi ve Kaikus arasıdaki, Hellespond ve Truva

sehirlerine sahip olmak Bergama Krallığıı siyasi ve iktisadi hayatıicin cok

onemliydi.

Bu Donemde Bergama’da Olusan Sosyal Sıılar ve Toprak Arazileri :

1-Kral ve soylulara ait olan buyuk arazi ve ciftlikler

2-Mabetlere ait olan menkul ve gayri menkul mal, mulk idi. Bu gayri

menkulun hemen hepsini buyuk arazi parcaları teskil ediyordu.Din adamları bu

sınıfa girerdi.

3- Dağ kabilelerinin vergi vererek isledikleri topraklardan olusan araziler,

olarak uc kısma ayrılıyordu.

Bu topraklardan, kral ve mabetlere ait olanlar uzerinde koleler calıstırılmaktaydı.

Bu topraklarda kole dısında calısacak olan is gucunu koyluler olusturmakta idi.

Ciftlikler ekilip bicildikten baska yine bu araziler dahilinde maden ocakları

isletiliyordu. Bu calısmalar sonucu her sene ekilip bicilen topraklardan elde edilen

mahsul dısında, madenlerden cok buyuk olcude altın ve gumus elde ediliyordu.

Mabetler bu surede cok zenginlesmislerdi. Mysia’nı iktisadi manzarasıa gelince,

vaktiyle buralara Dorlar’ı, Yunanistan’ıistilasısıasıda Akaları M.O.1200

yılarıda buralara gelmesi ve Anadolu coğafyasıuzerinde Hititlerin dağımasıile

ortaya cıan yerli halklar -ozellikle bu bolgede yasayan Luwiler- ile kaynasarak

yeni medeniyet olusturdular.Bu medeniyet icinde Đonya sehirlerinin hakimi

YunanlıTiranları elindeydi. Bunlardan Aiol sehirlerinin hakimi olan Mysia’yı

Etarnasda, Ebulus ve Hermias Tiranlarıı Đkender ve halefleri devrinde ise,

Zereia tiranlarıNikagoras’ıornek verebiliriz.

Bu sehirler dııdaki araziler, asilzadelerin elindeydi. Bunlarısavunmak

amacıla kaleler insa ettirilmistir. Bergama ve cevresinde; Komanya, Partenium ve

Apollon adıile anıan kaleler insa ettirildi . Bergamalıardan once bu topraklara

hakim olan Pers arazi sahipleri cok iyi korunan kulelerde yasadıar. Koylerde

esirler yasamaktaydı. Bu esirler hayvan bakıcılığının yanı sıra bolgelerini koruyan

yerli halktan olusmaktaydı. Arazilerin en nufuzlusu ve en kuvvetlileri Pers

Satrapları olusturuyordu. Bolgede yasayan yerli halkın hepsi esir edilmedi.

Dağlarda tahkim edilmis sığınak ve mabetlerin etrafında yasayan hur yerli kabileler

vardı.

M.O.4. yuzyılda Mysia boyle bir siyasi ve sosyal yapıdan olusuyordu.

M.O. 3. yuzyıl ortalarında bu toprakların hakimi olan Attalitler’de topraklarıbu

sekilde idare ettiler. Bergama arazisi Đkender’e kadar Perslerin hakimiyetinde

yasadı Đkenderden sonra Diyadoklar’a, Luzimahos’a, Antigonos’a, Satrap

Philetairos’a ve bununda varisleri olan Oymenes Hanedanıa bu vesile ile Kral

Attalos’un hakimiyetine gecti. Bu donem icinde de ulke topraklarıı buyuk

bolumu Kral ve asillerin elindeydi. Bu toprakları coğ ciftlik arazileriydi.

Toprakları bu tur taksimatıAiol’ya da Kralları ahalinin muhim bir kımıısahsen, kendi tasarruflarıda idare ettiklerini gosterir.

BERGAMA’DA ZĐAAT

Ciftliklerde hububat ve sebze mahsulatından baska; koyun, keci, sığır

beslenirdi. Ziraat yapılan bolgeler Aiol ve Truva bolgesiydi. Bolge aslında verimli

arazilerle kaplıydı. Zeytin ve uzum sahil seridindeki ciftlikler basta olmak uzere

bolgenin her yerinde yetisiyordu. Attalitler ciftliklerinde yetistirdikleri urun

bakımından cok zengindiler. Bu zenginlikleri aslında Attalislerin fenni ziraata,

bağcılık bahcecilik ve besiciliğe karsı olan ilgi ve alakalarıdır. Bergama arazisi

genellikle Bakırcay havzası uzerindeki diğer akarsuların da etkisiyle, ziraat ve

ciftciliğe uygun topraklardı. Zenginliğinin diğer bir sebebi de bu topraklar uzerinde

yapılan ziraat idi. Kucuk Asya’da ciftlik arazileri ve bahcelerde calıan kisiler

kolelerden olusuyordu.

Bu konuda Sardes’in uzun kitabesinde de gorulduğ gibi …esirlerin

calımalarıtarıla uğasmak ve hayvan beslemekle sıılandıımıtı III. Attalos

bahceciliğ, bahce ekimi ve yeni urunler elde etmek uzere bir takı cabalar

harcamıtı. Bu konudaki delillerimiz ise oldukca sıılıı. Sonuc olarak goruluyor

ki Bergama Krallarıkendi arazilerinde ziraat ve hayvancıı uzerine yaptılarıcalımalar ile - icinde bulunduklarıdonem icin –modern tarı uygulamasıa

gecmislerdir. Nitekim Miletepolis’in yarıbarbar olan halkııGargaranı munbit

“verimli” ovalarıa calıtıımak uzere nakletmeleri, onları bu toprakları ekilip,

değrlendirilmesi icin alakalarııgostermektedir.

Esirlerle koleler bu isleri kontrol altıda olarak kralları butun arazisi

dahilinde gormekteydiler. Boylece koleler ve esirler de kontrol altıda tutularak

cıabilecek ayaklanmalar da onlenmis oluyordu. III.Attalos’un olumu uzerine

vasiyeti gereğ Roma’ya bıaktığıBergama ulkesini ele gecirmek uzere II.

Emumenes’in oğu olan Aristonikos olusturduğ askeri gucunu yerli halktan

tesekkul ettirdi. Bu durum toprak uzerinde ki bu hakimiyetten memnun olmayan

yerli halkı olduğ dusuncesini de ortaya koymaktadı.

BERGAMA’DA HAYVANCILIK

Bergama’da Đa Dağıı etrafıdaki araziler atlarıile meshurdu. Abidos,

cok zengin ve en iyi cins atlarla meshurdu. Buyuk Đkender’in bolgeyi Pers

hakimiyetinden kurtarmak amacıla geldiğ Anadoluya ilk giris yaptığıbolge

Canakkale Gronikos –Kocabas –Cayıolduğ icin, ordusu icin gerekli atlarıtedarik etmesi bolgenin at yetistirmedeki onemini vurgular. Hellenistik orduda at

ve atlıbirlikler zaferlerde buyuk pay sahibidir. Ordu icin iyi cins atlar buradan

temin edilmektedir. Bergama KralıAttalos’un Olimpiadaki araba yarılarıdaki

basarıı bolgede yetisen atlar hakkıda bilgi sahibi olmamııortaya koymaktadı. -

Bu atlar Homeros devrinde ki Truva ve Aiol ovalarıda buyumustu –diye

yetistirilen at, Mysia ile Truva’da idi.

Mysia topraklarıda ayrıa koyun yetistirmek cok ilerlemisti. Bundan

baska inek ve okuz de cok boldu. Bu hayvanları bolluğnu Kizikos’ta bir kitabe

de teyit etmektedir. …Galatları Kizikos sehrine saldıdığızaman Kizikosluları,

Bergama’ya mal ve mulkleri ile sığıdılarııve savas sonrasıtopraklarıa geri

donerken Bergama’dan cok miktarda buyuk bas hayvan satı alarak

memleketlerine geri dondukleri … hakkıda bilgiler mevcuttur. Diğr bir kitabede

ise ….Philetairos’un Kizikos ahalisine verdiğ hediyeler arasıda paradan baska

atları bulunduğna isaret etmektedir. Bu iki kitabe bize Bergama’da buyuk bas

hayvancıığı ve iyi cins atları yetistirildiğ hakkıda bilgi vermektedir. Bilhassa

Thebe ve Mykale koyun yetistiriciliğnde zengin ve onde gelen yerlerdi. Bunun

sonucu bu sehirler yunlu sanayide cok ileriye gitmislerdi. Bu yuzden Perkote’nin

halıarıile meshur olduğnu biliyoruz. Bu sahil memleketlerinin genis bir

bolumunun krallara ait olduğnu dusunursek, butun Aiol ve Truva’nı hukumdarıolarak tanımanı Bergama Krallarıicin ne kadar onemli olduğ anlasıabilir.

BERGAMADA SANAYĐ

Bergama Kralları kendi sehirlerini bilhassa Bergama’yıyasadılarıcağı

olceğnde sanayi alanıda gelistirmek icin her turlu caba ve gayreti gostermislerdir.

O zamanki dunya pazarıda Kucuk Asya’nı yunlu sanayide belli baslıonemli

merkezlerinden biri olmustur. M.O. 3. yuzyıa ait olan bir kitabe, Ege’de renkli

kumas uretiminde onemli bir merkez olduğnu kaydetmektedir. Diğr bir kitabede

ise …. I. Attalos devrinde Bergama Krallığıı bir parcasıhaline gelen Teos’un

yunlu kumas imalatıbakııdan onemli bir merkez olduğnu gosteriyor. Bu

kitabede Teos ile ismini tespit edemediğmiz baska bir sehir arasıdaki antlasmayızikrediyor.

Hellenizm sonrasıRomalıar Kucuk Asya’daki hakimiyetleri zamanıda

Bergama’da krallar tarafıdan mensucat sanayi daha da gelistirilmistir. M.O. ve

M.S. ‘da Bergama sıma dokunmus kumaslarıve guzel perdelik dokumalarıile

onemli bir sehir olarak kalmıtı. Bergama’nı bu imalatıAttalos ismi ile cok

yakıdan alakalıı. Bu alaka daha ziyade bu isimden olan kralları arasıda en

onemlisi olan I. Attalos ile on plana cımıtı. Bu kralı saltanat surduğ yılarda

krallığ ait gelirlerin onemli bir kımııolusturmustur. II. Eumenes‘in Sardes’in

hakimi olduğ zaman, sanayi Sardes’ten Bergama’ya nakil edilmistir. Bir baska

goruse istinaden bu sanayi I. Attalos’un hukum surduğ sıada Selovkos’larla

rekabet edebilmek amacıile yapıdığıa dairdir.

Yukarıa zikredilen Bergama’nı zarif dokumalarıAttalit

imalathanelerinin yegane urunleri değldi. Roma Đparatoru Hadrian zamanıda

Attalit elbiseleri, yıranmı elbiseler ismi altıda Mııda kullanımıtı. Roma

Đparotoru Hadrian doneminde Bergama’daki sanayi, zengin dokumacıarı ve

boyacıarı elindeydi ki bunları Bergama uzerinde etkili olduğ tahmin

edilmektedir. Hic suphe yok ki Krala ait imalathanelerdeki butun isler esirler

tarafıdan goruluyordu. Burada diğr onemli nokta ise bu calıan esirler daha cok

kadılardı III. Attalos ‘un olumunden sonra bu kadı esirlerin cok olmasıa

rağen yenilerinin krallar tarafıdan satı alıdığııgoruyoruz.

Apollonios’un arazisinin idarecisi olan Zenon’un “ Mııda Filadelfus’un

idaresi altıda bulunan Disekete’leri ihtiva eden yeni vesikalarda …Cok kez Mıı

dııdan getirilen kadı esirlerin uretimde kullanıdığııgosteriyor.” Menfis’te

Apollonius tarafıdan kurulan yunlu kumas tezgahlarıda hep kadı esirler

calıtıııordu. Bu tezgahlarda kullanıan

( Milesian) yunu ya Teostan ithal ediliyor veya Mıı icinde doğudan

doğuya Milesian koyunlarıdan elde ediliyordu. Bergama’ya ait yukarıa

nakledilen kitabede, bahsedildiğne gore bu mensucat sanayide kullanıan

kadıları buyuk kımıkralı esirlerini teskil etmislerdir. Butun bu sıı Roma

Đparatorluğndaki Sezar tarzıisciler ile mukayese edilebilecek derecede onemi

vardı. Bu sııı coğ Bergama sehrinin esirleri ve hur insanları cocuklarıdan

olusuyordu. Bu esirlerin krallar tarafıdan hangi sebepten kullanıdığııbilmiyoruz. Fakat Roma Đparatorluğndaki Sezar tarzıiscilerin oynadığırolun

aynııbu iscilerin de Bergama’da aynırolu oynadığııtahmin etmek gayet tabiidir.

Bu sıı sadece kralları sahsi hizmetcilerinden ibaret olmayı bu esirlerin

yuzlercesi sarayı muhtelif dairelerinde ve kralı hususi arazi ve ciftliklerinde de

calııorlardı Belki de binlercesi kralı maden ocaklarıda calııorlardı Diğrleri

ise Kralı dokuma tezgahlarıda calııorlardı Bu mensucat uretimi dı pazarlara

ihracat edilebilecek miktara ulasmıtı.

Bergama’ya zenginlik katan mensucat uretiminden baska Parsomen

uretimi bakııdan onemli bir merkezdir. Bunlar dııda tarı ve hayvancııtaki

zenginlik yanıda deri sanayi bakııdan da onemli merkezlerden biriydi.

BERGAMA’DA ORMANCILIK VE MADENCĐĐ

Đda Dağı’nı etrafıdaki toprakları hakimi olmak Bergama Krallığıicin

hayati bir onem arz ediyordu. Bergama Krallığıı gemi insasıfaaliyetleri icin

kereste ve zift kaynağı idi. Bolgenin diğer onemli kaynağını teskil eden Olimpos

Dağı (Bursa-Uludağ) kendilerine hem uzak, hem de bu saha ormanları Bitinya

Krallığı elindeydi. Edremit’in kuzeyinde bir de zeytin ormanlarıvardıki, bunlar

Bergama icin onemli bir zenginlik kaynağıidi. Bergamalıar Makedonyalıarı

siyasi rekabeti yuzunden kereste ve zifti Makedonya’dan alamayacaklarıdan ve

ellerinde bulunan her tur ağctan olusan bu ormanlı araziyi olusturan Đa Dağııdusmanlarıa kaptımamak icin bu dağı yamaclarıda bolgeyi kontrol ve elinde

tutmak uzere Filataria Kalesini insa etmistir.

Kozak Yaylasından Gorunum

Bergama icin Kucuk Asya’nı kuzeybatıbolgesinin onem arz etmesinin

diğr bir sebebi ise; bu sahanı bakı ve gumus madenleri yonunden zengin bir

potansiyele sahip olmasıı.Bakı madeni Kisthene yakııda, gumus madeni

Palaiskepsiz yakııda, altı madeni ise Bergama’da bol miktarda bulunmaktaydı

Bergama Krallığıicin bolgenin sahip olduğ bu madenlerin cok buyuk onemi

vardı Sikke basıı askeri silah uretimi, gumus ve bronz sanayi icin hep ona

bağıdı Bergama sikkeleri genellikle gumus madeninden basıarak uretiliyordu.

Bu durumda Bergama’nı ihtiyacıolan Kizikostan almaya ihtiyac duyduğ demir

madeniydi. Trappezus (Trabzon) ile demir ticareti yapıordu. Bu ticaretin onemli

bir limanıolan Sinop, Pontus Krallığıı elindeydi. Sinop ve Herakleia’dan,

Bergama Krallığıa ola bu ticaret yolu dusman arazisinden yani Bitinya Krallığıve

Galatları topraklarıdan geciyordu. Bunun icin bu bolgenin arazisine sahip olmak

Krallığı siyasi ve iktisadi hayatıicin cok onemliydi.

Bergama Krallığıı dı siyasetinde etkili olan unsurları basıda, krallığı

kurulup genislemesi ve III. Attalos donemi sonunda vasiyeti gereğ Roma

topraklarıa katıdığı150 yılı Bergama Krallığıtarihinde komsularıve

dusmanlarıile ilgili siyasetinde bu iktisadi sebepler on plana cımıtı. Galatlar,

Makedonya ve Bitinya ile olan uzun sureli savasları arkasıdaki etkenlerin

basıda bu ekonomik izleri rahatca gorebiliriz. Hatta bu dusmanlarıa karsıdostane

iliskiler icinde olduğ Kizikos, Lampsakoz ve Abidos komsularııda,

dusmanlarıa karsıgerektiğnde askeri ve ekonomik yardılarııesirgemediğni

goruyoruz. Bu iliskilerinde de ekonomik cıarlarıı Bergama icin onemini gayet

iyi anlayabiliz.

BERGAMA DEVLETĐNĐN PARA POLĐTĐKASI

Hellenistik dunyasında arastırmalar yaparak oncu olan K.Regling’dir. Bilhassa

onun Bergama’daki sikkelere ait arastımalarıbu konudaki ilk calımalardan

biridir. Sikkeler bir sehir halkıı gundelik hayatıda kullanıan parayıtemsil eder.

Sikkeler o donemde bir mubadele vasıasıı. Sikkelerin bircok ozellikleri vardı.

Birinci ozelliğ ası madenin kımetli olusundandı. Đinci ozelliğ basıan bu

paranı uzerinde bir resim bir de yazıbulunur. Bu ozelliğ bağısılı alametidir.

Sikke Anadolu’da ilk defa M.O. VII. Yuzyıda Lidya’da basımıtı. Muzelerde

sikke koleksiyonlarıkronolojik olarak asağıaki gibi tasnif edilir.

1-Arkaik Devir Sikkeleri : M.O.700-480 yıları2-Klasik Devir Sikkeleri : M.O 480-6-330 yıları3-Hellenistik Devir Sikkeleri : M.O.330-30 Roma Cumhuriyet Devri

sikkeleri de bu guruba girer.

4-Roma Đparatorluk Devri Sikkeleri : M.O.30- M.S. 300 yıları5-Đk Bizans veya son Roma Sikkeleri .M.S.300-500 yıları6-Bizans Gelisme Devri Sikkeleri : M.S.500-1000 yıları7-Son Donem Bizans Sikkeleri : M.S.1000-1453 yılarıBu genel tasnif sonrasıincelediğmiz Bergama sikkeleri icinde yer alan

Hellenistik sikkelerin kendinden onceki sikkelerden ilk bakıta ayrıan ozelliğ

“Portreler” ilk defa Hellenistik donemde yapımıtı. Hellenistik devirde buyuk

arazilere sahip olan devletlerin olusmasıile demokrasi de mevcudiyetini yitirdi.

Bunun sonucu Kralları bastıdığısikkelere kral portreleri konulmaya basladı

Arkaik ve Klasik donem sikkelerindeki ilah basıportreleri kayboldu. Đkender

sonrasıortaya cıan krallıları, portrelerini kendi paralarıuzerine bastıar.

Nikomedia, Pontus ve Bergama Krallığıilk sikke bastıan krallılar arasıda yer

almıtı. Bergama Krallığıa ait ilk paranı Philetairos doneminde basıdığııve bu

para uzerinde kendi portresini goruyoruz. Portrenin hemen altıda adıyazııı.

Onun donemine ait paralardan birinde “Philetayron” yazmaktadı. Paranı uzerinde

mermer bir iskemle vardı. Philetairos burada oturur. Philetairos bir sure icin

Suriye’deki Selevkosları hakimiyetini tanı. Cunku bastıdığıparalarda Kral

Selevkos I ‘in resmi vardı.

Eumenes Doneminde ise Selevkosları kralıolarak gecen Antiyaokos’u

kral olarak tanıayı mucadeleye girisiyor. Attalos devrinde krallı kuruyor.

Philetairos’un resmi olan paralar bastııorlar. Eumenes I sadece bastıdığıparalardan bir tanesine kendi portresini koyduruyor. Bu para Bergama Devletinin

Selevkos’tan ayrldığııve onun hakimiyetini tanıadığııgosterir. Bu donemde

Anadolu’da sehir devletleri, kurulan bu Hellenist Krallıları musadesi ile kendi

adlarıa para bastıabileceklerdi. Bu paralarıbasan devletler ticaret yapamayacak

ve iktisadi hayattan geri kalacaklardı Buna karsııta tabi olduklarıkrallılara

vergi veremeyeceklerdi. Bu durum karsııda bircok Hellenist Krallı vergiden

zarara uğamamak icin para bastıma musaadesi vermediler. Bergama Krallığımerkezi bir hukumet olmak istemis ve bu sehir devletlerinin birleserek musterek

bir para bastımalarıa musaade etmistir. Bunu gerceklestiren devletler de bu

tesebbusten memnun kalmılardı. Bundan dolayıkucuk Asya’da dı ticareti

olusturmak icin ve dı ticarette kullanacaklarıortak bir para basıııgerceklestirdiler. Bu ortak bastıdılarıpara, gumus sikkedir.O donemdeki kıasları“tetra drahmidir”. Bu sikkelerin genel ozellikleri sunlardı: On yuzunde resim

vardı. Resimde bir sepet olup kapağıacıtı. Đersinden yıan cımaktadı. Sepet

bir celenk ile sarımıtı. Alt tarafıa bakıca iki buyuk yıan gorulur. Ortada bir

cisim vardı. Yıanlarla bu cisim iki tarafıdan yukarıa doğu kalkmılardı.

Ortada bulunan cismin altıince olup yukarıdoğu genislemektedir. Đersinde bir

yay vardı. Bu cismin adıDoretos’tur. Vazifesi, icinde bulunan ok ve yaylarımuhafaza etmektir.Doretos’u gorunce aklııa Herakles gelir. Cunku Herakles ok

ve yay kullanan bir insandı. Fakat bu Doretos’un askerlikle hicbir alakasıyoktur.

Bunun bir ilaha ait olmasılazıdı. Hakikaten batıAsya’da cok hurmet edilmistir.

Sikkenin alt tarafıa bakarsak bir ilaha ait olmasıgereken bir celenk vardı.

Bu celenk Diyonizos’a aittir, ickiyi sembolize etmektedir. Diyonizos sarap

icerken bu celengi takar. Bunlar misterlere dayanan inaclarda onemli bir

semboldur. Bu mister inanclar sembolere dayandığıicin ve gizlilik ve ketumiyet

hakim olduğ icin kulturleri hakkıda pek acı bilgiler mevcut değldir. Bu inancı

Kucuk Asya’da eski donemlerden beri var olduğ, Trakya uzerinden Yunanistan’a

yayıdığıve bu inanc ile ilgili olen insanı, oteki dunya diye adlandıdığıyerde

tekrar yasamaya devam etmesidir. Bu olum sonrası yasamın adı Kistamusikadır.

Đnanc ve ibadetlerinde Kistamusika onemli rol oynar. Butun sikkelerde bu

rituellerini tasvir etmislerdir. Butun sikkelere sepet tasıyan manasına gelen

Kristafol ismi verilmistir. Bu sikkeler M.O. 3. ve 2. yuzyılda onemli rol

oynamıslardır. Roma Đmparatorlarından Hadriyanus doneminde (M.S.117-138)

M.S. II. yuzyılda oneli bir inanc olarak varlığını surdurmustur.

Bergama sikkelerinde bu ritulik izleri gormekteyiz. Bergama paraları

gumus madenlerinin cok olmasından dolayı gumusten yapılmıstır ve oncelikle

kıyasları Tetra drahmi idi.Bunlara Kistafol sikkeleri adı ile anıldı. Bu sikkeler

Hellenistik Devri sikkeleri grubunda yer alır.

Hellenistik Devir sikkelerinin genel ozellikleri sunlardır:

--Bu sikkelerde kralın ismi olmasa da portre hatlarından hangi krala ait

olduğu anlasılır.

--Đskenderin olumunden sonra Đskender Đmparatorluğu parcalanıp,

generalleri kral unvanı aldıktan sonra sikkelerin uzerine kendi portrelerini

koymuslardır. Bunun sonucu portre sanatı cok gelismis ve mukemmel hale

gelmistir. Bu tarihten sonra kral ismi yanında “Bazilayis” kelimesi konmasıadet

olmustur.

--Sikkeler uzerinde yazıonemli bir yer almı ilk zamanlar duz hatlar

seklinde iken, zamanla duz hat ozelliğ kaybolmus ve sikkenin seklini almıtı.

--Hellenistik krallar tarafıdan memurlara bir takı ozel haklar

veriliyordu. Bunlar arasıda sikke darp ettirme hakkıtanımıtı Boylece sikkeler

uzerinde gorevli memur ismi kıaltıarak yazııordu.

--Sikkelerin uzerinde ne zaman darp edildiğni gosteren tarih mevcuttu.

Cumhuriyetle idare edilen ulkelerde, o ulkenin basıa getirilen yoneticiler icin de

sikke bastıımıtı. Bergama Krallığıda tedavulde bulunan gumus sikkeler

Selevkoslar Krallığıda genis olcude kullanımıtı. Bu uygulamada ekomomik

yonde gelisen siyaset anlayııı. Selevkoslar ve Attaloslar arasıda bir anlasma

vardı. Attaloslar krallılarıdahilinde Đkender’in ve Luzimahos’un beynelminel

gumus sikkelerini kullanıııfazlalastıan Attaloslar olmustur. Bunu yaparken

Suriye Selevkoslarıa bağıılarııda gostermislerdir. Bu isin siyasi yonudur.

AynıAttaloslar, sehirlerindeki darp faaliyetlerine muntazam olarak değrler

getirmislerdir. Bu sehirler ister serbest bağısı olsun veya olması kendi

krallığına tabidir. Fakat onlar topraklarında sahip oldukları zengin gumus

madenlerindeki gumusleri değerlendirmek icin sehirlerin para basmalarına

musaade etmislerdir. Bu da isin ekonomik boyutudur. Kuvvetli bir olarak,

muhtemelen hususi tip gumus paralar Eumenes II, ve Attalos II, doneminde

fazlalastırılmıstır. Tabi ki bu uygulamayı Selevkoslar’la antlasmak suretiyle

gerceklestirmislerdir.

--Bu uygulanan para siyasetinin arkasıda ticari politika on plana cımıtı.

Bu politikayıana hatlarıile incelersek su sonuca varabiliriz : Fenike ve Coelesyria

(Lubnan ile Antilubnan arası ‘nı isgallerinden sonra Selevkoslar, Arabistan,

Hindistan ve Cin arasıdaki kervan ticaretinde onemli rol oynadıar. Bu ticarette

cok az da olsa Pitelemiyuslar da rol oynamaktaydı Bu ticaretin gelisiminde para

onemli bir rol oynamaktaydı Selevkoslar’la ile Pitolmeyimus’lar arasıda muthis

bir dusmanlıla beraber, ticari bir rekabette hukum surmekteydi. Selevkoslar bir

yandan tedavulde bulunan sikkelerin gumus hacmini arttımak diğr taraftan da

Pitolomeyimusları gumus paralarııortadan kaldımak icin yegane cozumun

Attalitlerle antlasmak olduğnu biliyorlardı Cunku zengin gumus madenleri

Attalitlerin elinde bulunuyordu. Bir sure sonra Pitolomeyusları bol miktardaki

gumus sikkeleri Suriyede ortadan kalktı Artı Filistin, Fenike, Suriye ticaretinde

ortadan kalkan bu sikkeler kullanımıordu. Attalitler Selevkoslara yardıa

hazıdı Fakat bu yardı icin bir sartlarıvardıki, o da Selevkoslar ticaretlerini

Đkenderiye, Rodos veya Delos ile değl Attalitlerin krallığıolan Bergama ile

yapacaklardı Bu ticaret icin en iyi ve en emin yol, kara yolu idi. Buna karsıı

deniz yolu da bir anda terk edilemezdi. Fakat deniz yolu kullanıdığızaman bundan

en fazla istifade edecek olan Rodos ve Delos adalarıolacaktı Suriye ile Bergama

arsıdaki musterek ticaret ve para esasıuzerine kurulmus olan bu samimi uzlasma

devri uzun sure devam etmedi. Sonuc olarak M.E. Bosch’un da belirttiğ gibi,

Anadolu’nun sehir sikkeleri Đkender ve Luzimahos’lar cabucak ortadan

kayboldu. Acaba Buyuk Đkender paralarıne oldu ? Bunlardan bircoğ eritilmistir

ve Selevkos parasıolarak tekrardan darp edilmistir. Sonuc olarak muhtemelen bu

paralar, Kucuk Asya ve Yunanistan’da Roma Đparatorluğ donemine kadar

tedavullerini surdurmuslerdir.

M.E.Bosch’a gore sonuc olarak sunlarısoyleyebiliriz : Bergama

Devleti’nin iktisadi durumunun cok muntazam ve iyi olduğnu goruyoruz.

Bergama askeri gucu ucretli askerlerden olusturulmustu. Bunları; her birinin

maasıbol ve muntazam olarak odeniyordu. Bergama halkıiktisadi hayatıiyi

olduğndan son derece refah icinde yasıordu. Butun komsu ve civar devletlere

hicbir karsıı beklemeden mutemadiyen cok kımetli hediyelerle beraber para da

vermistir. Sikkeleri umumiyetle gumustendir. Bilahare Romalıar Kucuk Asya’yıele gecirdikleri zaman bu topraklarızengin olarak buldular. Bu zenginliğn baslıa

sebebi, Bergama’daki buyuk ciftliklerin olduğnu unutmamak gerekir. Bundan

sonra Kucuk Asya topraklarıRomalıarı zenginliğnin kaynağııolusturmustur.

Bergama’nı ilkcağicindeki Hellenistik devirde Bergama’dan Tum

Anadolu’ya yayıan felsefe, edebiyat, matematik, gibi bilimleri yanıda guzel

sanatları resim, heykel, kabartma gibi alanlarıda “Anadolu’da Yukselen

Değrlerin Gunesi” durumuna gelmistir. Yuz elli yı gibi cok kıa sure icinde

yasadığıbu gelismeleri bin yılı skolastik dusuncenin hakim olduğ ortacağan,

guzel sanatlarda “Ronesans” ile bilim de ise “akıcıı ve rasyonalizm” ile

Aydılanma Donemini yasamıtı.

Oysa Hellenistik kultur icinde Bergama Tarihini incelediğmizde

Avrupa’nı ortacağsonucunda, yeni cağı basıda yakaladılarıdeğrlere

Bergama’nı bin bes yuz sene once sahip olduğnu gormekteyiz.

BERGAMA DEVLETĐNĐN DENĐZ TĐCARETĐNDEKĐ

YERĐ VE ONEMĐ

Dunyanın yedi harikasına baktığımızda bunlardan dort tanesinin onemli

liman kentlerinin ihtisamına tanıklık ettiğini goruruz. Anadolu’nun batıkııarıdaki iki onemli yerlesim merkezi Ephesos ve Halikarnassos’un hem liman

kenti olmaları hem de dort muhtesem anıtan ikisinin bu kentlerde bulunmasıtesaduf değldir. Bu anılar ait olduklarıyerin ekonomik ve kulturel zenginliğnin

bir ifadesidir.

Ege’nin limanlarıdaki zenginlik burada yasayan topluluklar tarafıdan

daha tarihin M.O. 16 ve 15. yuzyılarıda kesfedilmis ve M.O. 1400-1225

yılarıda Hitit ve Mıılıar arasıda ticaretin boyutlarıen yuksek kapasiteye o

donem olceğnde ulasmıtı. M.O. 13. yuzyıda Miken’lerin, Anadolu’da Milet,

Tarsus ve Kolophon ile ilskileri bilinmektedir. Đyada destanıMiken’lerin cıtığıdeniz seferlerinden bahsetmekte fakat, Truva Savasıa kadar bir donanma

gucunden bahsetmemektedir. Ayrıa Homeros’un diğr bir destanıolan Odyssia’da

ise buyuk bir coğnluğnun Fenikeli korsan tuccarlardan olustuğ soz

edilmektedir.

Denizlerdeki bu ticaret ustunluğndeki değsimler zaman icinde farklıdevletlerin askeri gucleri ile de doğusal orantııolarak değsim sureci yasamıtı.

Bergama Krallığıkurulus asamasıda, doğudan doğuya denizlere acıan bir

konum icerisinde değldi. Pitane (CandarlıKorfezi)’nı alımasıdan sonra deniz

ticaretinde soz sahibi olan Bergama bu hakimiyetini sıılarııgenislettiğ

topraklarda kıısehirlerinde yeni limanlar insa ederek de surdurmustur. Attalos II,

doneminde batıAnadolu dııda, guney sahillerinde Bergama deniz hakimiyetini

guclendirmek amacıile Pamphylia’nı en buyuk ve muhim limanıSide’yi ele

gecirdikten sonra Apameia barı antlasmasıa gore doğ Pamphylia’nı ve

Side’nin mustakil kabul edilmis olmasıkarsııda Bergama, Korykos koyunun

bulunduğ korfezi liman insa etmek icin secti. Attalos II, burada bugun dahi

kullanımakta olan kendi adııtasıan Attaloia (Alanya) sehir ve limanııkurmustur.

Deniz ticareti ve denizlerdeki askeri gucun onemini cok iyi kavrayan

Bergama Krallığıtarih sahnesindeki 150 yılı hakimiyeti sıasıda ele gecirdiğ

yerlerin sahil seridindeki yerlerdeki limanlarıda ticaret ve askeri guc olarak en iyi

sekilde değrlendirmistir.

Bergama’nı sahip olduğ limanlar :

-Elaia (Kazık Bağları) adı ile anılan ve ismi “zeytin” manasıa gelen

Resadiye yakıı Ailos kenti bugun Edremit ile Đmir korfezi arasıda Kaikos

nehrinin dokulduğ Candarlıkorfezinde bir liman kenti olup, Strabon tarafıdan

eserinde ismi gecer.

-Assos, bugun Behramkale olarak ta anıan Canakkale Truva bolgesinde,

Tula cayıile Ege denizi arasıda kayalı bir tepe uzerinde kurulmus olan bu kent

deniz tarafıda limandan dik yolla ulasıı. M.O. 6. yuzyıda Lidya egemenliğ,

daha sonra Frigya ve Hellespontos astraplığıı bir parcasıolarak varlığıısurdurur. M.O. 5. yuzyıı sonunda Atina birliğne, M.O.365 yııda banker

Eubouluos yonetimi olan kent Hermias doneminde unlu felsefeci Aristoteles’in

bizzat felsefe okulunu kurarak M.O. 348-345 yılarıda burada kaldı Kent

M.O.241-133 yılarıarasıda Bergama Krallığıidaresinde onemli bir liman kenti

gorevini ustlenmis olan bu kent tarihinden Eskicağyazarlarıdan Herodot ve

Strabon bu kent hakkıda bilgiler mevcuttur.

-Elaitikos korfezindeki Antik cağlimanı: Menestheus yonetimindeki

Atinalıarı kurduğ bu kent, Bergama Krallığıı bolgeye hakim olduğ donemde

Bergama’ya en yakı liman olmasıdurumu ile Bergama’nı limanıgibi islev

gormus ve onem kazanmıtı. Limanı insa tekniğ Hellenistik donem eseri olarak

240 m. uzunluğunda birbirine kenetlenmis bloklardan insa edilmis bir limandır.

Bergamanın tarihinde Krallığın iskelesi vazifesini ustlenmis limandır.

-Selcuk/Ephesos Limanı . Aynı isimli bir Amazonun kurduğu mitolojik

efsaneye dayanan bu liman Antik donemde ilk olarak Artemissios’un, batııdaki

Koressos Limanıda kucuk Menderesin denize kavustuğ yerdeydi. Limanı

tarihcesi Strabon, Herodot, Thukydides ve Xsenophon gibi eskicağyazarlarıı

eserlerinde de belirttiğ gibi Kodros’un oğllarıdan Androklos bu kenti M.O.10.

yuzyıda kurduğ, tarih icinde 7. yy.’da Kimmeler 6.yy.’da Lidya hakimiyeti

sıasıda Kent limanı yakııdan Artemision tapıağıı yakııa tasımıtı. 479

yııda Attika- Delos deniz birliğne dahil olan kent Peloponnessos Savaslarısıasıda Efes kenti Spartalıarı yanıda yer almıtı. Đkenderin olumu ile birlikte

butun Đonya ile birlikte Hellenistik donemde once Lysimachos hakimiyeti sonra

Selevkosları hakimiyetinde olan bu kent M.O. 19O-133 yılarıarasıda Bergama

Krallığıhakimiyetine gecen liman kent onemli bir ticaret merkezlerinden birisidir.

Bergama’nı Attalos III’un, vasiyeti gereğ Roma hakimiyetine girdiğ tarih oncesi

yaklası 60 yı Bergama idaresi altıda onemli bir ticaret merkezi ozelliğni

korumustur. Liman bugun nehrin tasıığıaluvyonlarla dolmustur. Efes harabeleri

icinde yer alan Liman KapııGec Hellenistik donem mimari ozelliğ sahiptir.

-IldııLimanı eski adıErythrai olan Giritliler tarafıdan Rhadamanthys’in

oğu Erytos (kımııgul) tarafıdan kurulmus olan bu kenttir. Bugun Karaburun

yarıadasıı, Sakı Adasıa bakan batıkımıda Cesme plajıa 20 km.

kuzeydoğ yonu istikametindedir. Antik donem kaynaklarıda Herodot, Strabon,

Xsenephon’da limanla ilgili bilgiler mevcuttur. Giritlilerin kurup Atina KralıKadros soyundan Kleopos yonetiminde kolonilerin gelisiyle daha da guclenen

liman kenti M.O. 9. yy’da Panionion uyesi daha sonra sıasıla Lidya, Pers

egemenliğ altıda ki donem sonrasıBuyuk Đkender devrinde bağısılı ve

ardıdan Bergama Krallığıhakimiyeti ve Attalos III’un M.O. 133 yııda olumu ile

Roma’nı Asya eyaletinde bağısı bir sehir olarak varlığıısurdurmustur.

Eskiden uzum bağarıyonunden zengin olan yarıadada bugun de uzum ve tutun

uretimi yapımaktadı. Arkaik devirden beri imal ve ihrac ettiğ değrmen taslarıile

unlu olan bu liman kenti Bergama Krallı doneminde de ticarette onemli bir kent

ozelliğni tasııtı.

-Kalabak Saray Limanı eski adıMyrina olan ve adııAmazon Myrina’dan

alan bu kent bugun BatıAnadolu’da Aiolis kııarıda Elaitikos korfezinde bir

limandı. Strabon’un bilgilerine gore M.S. 17 ve 160 yılarıda iki buyuk deprem

yasamıtı. Bu liman Bergama Tarihi icinde diğr limanlar gibi ticaret ile unlenen

limanlar gibi değldir. M.O. 190 yılarıa doğu Bergama’daki Buyuk Sunağı

yapıısıasıda Boiotia’dan sanatcıar gelirken BatıAnadolu’ya gelmis ve

Myrina’da koroplastik sanatııbaslatmı Bergama’da Aglaophon isliğnin

uretimleri bulunmustur.

-CandarlıLimanıı, eski adıPitanedir. Ailolis bolgesinde, Elaitikos

Korfezinin kuzeyinde bir kasaba olup bir yarıada uzerine kurulmustur. Limanı

Bergama Krallığıacııdan onemi Krallığı denizle bağantııı sağandığıilk

limanıı. Zaman icinde Bergama’nı askeri gucunu olusturan bir ussu niteliğ

yanıda onemli ticaret limanıozelliğni de Bergama tarihi icinde hep korumustur.

Bergama Krallığının siyasi tarihi icinde ekonomik zenginliği

unsurları arasında kendi topraklarında urettiği urunleri deniz ticaretinde bu

limanlar vasıtasıyla gerceklestirirken diğer bir ozelliği de deniz gucleri icin

onemli ust, olma ozelliklerini Bergama tarihi icinde koruyup

gelistirmeleridir.

HELLENĐSTĐK KULTURUN OZELLĐKLERĐ

BERGAMADAKĐ TEMSĐLCĐLERĐ

Bilim, sanat, felsefe ve diğer alanlarda hellenistik kultur damgasını

vurmustur. Ozellikle skolastik dusuncenin yaklasık bin yıl gibi uzun bir sure

insanlık tarihini dogmalar icinde tuttuğu karanlık donemden, aydınlığa cıkmasında

etkili olan Ronesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerini hazırlayan unsurların

basında; antik donem ve hellenistik kulturun buyuk katkıları olmustur. Ozellikle bu

donem eserleri latince ve grekceden cevriler yapılarak aydınlanma donemini

olusturmustur.

Đskender ve halefleri sonrasında yaklasık 300 yıl suren bu donemin

temsilcilerinden burada arastırma sahamız olan Bergama Krallığı topraklarında

insanlık tarihine yaptığı hizmetlerle on plana cıkan sanatcı, felsefeci ve bilim

dunyasına hizmet vermis sahsiyetleri inceleyeceğiz.

Đskenderiye’de ilim tahsili goren Pergeli Apollonios, teorik matematikte

konik kesimler teorisini islemis ve bir cok matematik konusunda Arsimedesi

geride bıakmıtı. Apollonios matematik alanıdaki bu calımalarııve yayılarııEfes ve Bergama’da surdurmustur.

Filoloji alanıda once Homeros Destanlarıve diğr sairlerin eserleri

metinler halinde saptanmı, bu metinler sonraki kusaklar icin bir temel

olusturmustur. Kallimahos ve arkadaslarıı hazılamı olduklarıkitaplı katoloğ

da o donem icin gayet zengin bir bilgi hazinesi niteliğnde idi. M.O. 200

yılarıdan baslayarak Krates’in yonetiminde bulunan Bergama Filoloji ekolu un

bulmaya baslamı, doneminde unu ve sohreti on plana cıan Đkenderiye ekolu ile

rekabete girmistir. Krates doneminde ayrıa, Mıı’da uretilen papirus kağııı

Mıı dııa satııyasaklanıca ceylan derisinden perdah ve cilalama yontemi ile

Bergama’da ilk kez parsomen kağııuretilmistir. Bu bilginler sayesinde edebiyat

okul programlarıve kitaplarıa girmistir. Boylece bir cok yazar ve bilginlerin

biyografileri kaybolmaktan kurtarımıtı. Edebiyat doneminin aydılarıtarafıdan

bilinmesi gereken, bilim haline gelmistir. Sonuc olarak, hellenistik ve klasik eserler

kaybolmaktan kurtarıı gunumuze kadar ulasmıtı.

Hellenistik donemde insanı dı dunya ile iliskilerini kesip kendi icine

cekilmeye sevk eden felsefe sistemleri bilim arastımalarıuzerinde etkili

olamamıtı. Hellenizm donemi en cok pozitif bilimler alanıda ilerleme

sağamıtı. Bunda kralları bilimsel arastımaları onemini kavrayı bilimsel

arastımacıarıdevlet himayesi altıa almasıı buyuk onemi olmustur. Bilimsel ve

edebi incelemeleri sağayan kurumlar olarak ‘’Akademia’lar’’ bu donemde

kurulmustur. M.O. 2. yuzyıda Mıı KralıEvergetes bilginleri Đkenderiyeden

cıarıca bunlar Bergama Krallığıa geldiler. Bergama’yıbilim merkezi haline

getirdiler. Akropolde kral sarayıı yanıda zengin bir kitaplı olusturdular. Bu

kutuphane Hellenistik Devrin unlu dusunur ve yazarlarıdan M.O.II. yuzyıda

yasamı olan Atenedor tarafıdan kuruldu. Bergama Krallığıbu donemde 200 bin

yazma eseriyle dunyanı en zengin kutuphanesine sahip oldu. Anadolu ve dunya

coğafyasıda ilim, sanat ve kultur alanıda ıığı merkezi durumuna geldiler.

Hellenistlik Donem sonrasıRoma hakimiyetine giren Bergama’daki bu kutuphane

bir rivayete gore; Antonius tarafıdan Kralice Kloeopatra’ya hediye edilmek uzere

Bergama’dan goturulmustur. Bu kitaplı binasıa ait arkeolojik bulgular kazıar

sıasıda Athena Polias Tapıağıkutsal alanııceviren iki katlıstoa’lardan guney

stoa’sıı gerisinde kazıarak ortaya cıarımıtı. Bergama’nı Roma

egemenliğne gecmesi uzerine bilim arastıma merkezi Rodos’a buradan ise

Roma’ya tasımıtı.

Sağı ve Tı alanıda; Bergama Asklepionun’da hizmet vermis olan

hekimler arasıda Telesphor, hekimlikte gelistirdiğ tedavi yontemleri ile baslıbasıa bir ekol olmustur. Hastalarıiyilestirmede Psikoterapi yontemini uygulayan

kisi olmasıla un salmıtı. Hekim Galenos ise; hekimlerin babasıunvanıile

anılır. Galenos M.S. 131 yıllında Bergama’da doğu ve

cok iyi oğenim gordu. 26 yasıda Bergama Gladyatorler

Kılasıı hekimliğni tek basıa yuruttu. 32 yasıda

Roma’ya gitti. Bilgisi ve arastımacıığıile doneminde

tartııan bir cok tı sorununa cozumler uretti. Roma’da

bulunduğ sure icinde Roma Đparatorlarıdan Marcus

Aurellius ile Đparator Verus’u tedavi ederek mesleğnde

yeni basarıara imza attı Bu mesleğndeki basarııı bir

onur nisanıolarak Đparator Marcus Aurellius ona

uzerinde “ Roma Đparatorundan, Hekimlerin Đparatoru

Galenos’a” yazııbir madalyon hediye ederek

onurlandımıtı.

Galenos’un tı alanıda ki calımalarıda, Tı

Biliminin babasıkabul edilen Hipokrat’ı dusuncelerini

ve kendisine kadar gecen 600 yıda tı biliminin gecirdiğ

evrelerin bilimsel calımasııyapmıtı. Hipokrat sonrasıgelismelerin tı

tarihindeki gelisiminin bir coğna kendi adııyazdımıtı.

Bergama Asklepion Sağı Merkezinde hekim olarak calııken tı tahsili

yapan oğencilere dersler vermistir. Tı alanıda 500 den fazla eseri olduğ bilinir.

Bu calımalarıı 200 kadarıameliyatlarla ilgili olup, 33 ilac turunu gelistirerek

Eczacıı alanıda da basarıar kazanmıtı. Bu calımalarııtopladığıeserleri

maalesef Roma’da cıan bir yangı sonucu bir coğ yitirilmis ancak 100 kadar

eseri kurtarıabilmistir Kalbin, beynin ne olduğnu saptamı kasları, goğsun

fonksiyonlarııincelemistir. M.S. 201 yııda yetmis yasıda olmustur. Eserleri

ve calımalarıkendisinden sonraki hekimlere de ornek olmustur. Ozellikle Đlam

Dunyasıhekimlerinden Đni Sina basta olmak uzere bir cok hekim Galenos’dan

etkilenmislerdir.

Asklepion’da gorev yapan diğr hekimler arasıda Asklipiyadis ve

Saytros,on plana cımı olanlar arasıda gelmektedir. Saytros, Galenos’un hocasıve cerrahi yontemlerini oğeten operatordur. Asklipiyadis ise; Bergama’nı

yetistirdiğ unlu hekim olarak tı tarihi icinde yer alı. Bunları dııda Bergamalıolup Bergama dııda tı alanıda isim yapmı olan Oribaz’da, Bergamalıunlu

hekimlerden biridir. M.S. 325-405 yılarıarasıda yasayan oğeniminin bir kımııBergama’da tamamlayan, Oribaz Tı tahsilini Đkenderiye’de gormustur.

Đtanbul’da Đparator Julyen

doneminde Bizans Saray Hekimliğ

gorevini ustlenmistir. Tı alanıda,

72 kitaptan olusan “Synagogia”

isimli calımasıvardı.

Hellenistik Donem icinde

Bergama sağı ve tı alanıda bu

kadar on plana cımasıda

yetistirdiğ hekimleri ve

uyguladılarıtedavi yontemleri

kadar Asklepion adıla anıan sağı

merkezi ile de cağıda altı

donemini yasamıtı. Burada

genelliklePsikoterapi Fizyoterapi’nin

bugunde kullanıan yontemleri

uygulanmakta idi. Su ve camur

banyoları masajlar, sifalıotlar basta

geliyordu. Sifanı TanrıAsklepion’dan geldiğne

inanııordu. 800 yı boyunca safakla acıı, gun batııile kapanan gorkemli

kapııdan girdikleri ve sapasağam cıtılarıAsklepion …Burasıolumun

Propylon (Viran kapı)

giremeyeceği bir yer olarak tanımlanıyor. Asklepion’un mermer kitabesindeki “

Butun Tanrıarı Onuru Đin Kutsal Bir Yer Olan Asklepion Olum Tanrııa

Kapalıı”. Sozleri mevcut. Dunyada sayııtı merkezleri arasıda yer almıtı.

Mimarlı sanatıda bu donem, dor duzeni yenilikler kaydetmekle beraber

gerileme belirtileri de gostermektedir. Sutunlar yuksek ve ince sekiller almakta,

baslılar kuculmekte, triglif frizinin arsidrav’dan daha yuksek yapıdığıve sutun

eksenleri arasıa rastlayan triglif, dolayııla metop sayııı arttığıgoze

carpmaktadı. Dor tapıaklarıperipteros ya da prostilos planıdadı. Bunlara ornek

olarak Bergama’da Athena TapıağıPeripteros planı bir orneğdir ( Truva-

Athena, Kos- Askelepion,bu doneme ait peripteros planıı Hellenistik donem

ornekleridir). Bergama Hera- Basileia tapıağıise prostilos plan orneğnin

temsilcisidir.(Rodos- Athena, Samotrake-Misterler tapıaklarıise prostilos

planıı Hellenistik donem ozelliklerini tası)

Đon etkisi altıda kalmı bir Dor tapıağıhakkıda Bergama’da yukarıAgora Tapıağı Đon ve Dor nizamıı ahenkli bir sekilde karıııharikulade

iscilikle birlestirilmis bir yapıolarak dikkat cekmektedir. Aynıdonemde platform

seklinde yuksek kaideler uzerinde ekser hallerde uc tarafıportiklerle cevrili anısal

sunaklarda yapımıtı. Prene- Atena, Mağesia- Artemis, tapıaklarıı cepheleri

uzerinde yer alan sunaklar gosterilebilir. Fakat bu cesit sunakları en buyuğ

Bergama’da baslıbasıa bir teras uzerine yaptıımı olan Zeus Sunağıı.

Hellenizm donemi sehir planlarıicinde yer alan Hippodamos (Duzenlemis

olduklarıı dumduz sokakları arasıa, gerektiğ zaman bir cok adalarıicine almak

suretiyle, resmi meydanlar ve resmi binaları buyuk bir ustalıla

yerlestirilmesidir.)sistemini, engebeli bir arazide uygulayan sehre ornek olarak

Bergama’yıornek gosterebiliriz. Bergama’da duz insa alanlarıelde etmek uzere

yapımı teraslar onemli bir yer almakta, bunları istinat duvarlarıla desteklendiğ

yapıarı yanıda, kaldıılıbir ana yolla birbirine bağanan,sehir planıuygulanmıtı. Ayrıa Bergama dı saldııara karsı tastan yapıan surlarla

cevrilmis ve iki ana kapııı gerisinde birer avlu bulunmaktaydı

Hellenistik donem mimarları Roma sanatıı onculeri olmuslardı.

Ozellikle Roma mimarisindeki buyuk muhendislik yapıarıı olusumunda onemli

rolu olan islevsel yapıarı gelismesi de Hellenistik donemin basarıarıdan biridir.

Eksen ve simetri duzeni, podyumlu ve onu merdivenli tapıak, cok katlıyapıar ve

dı gorunum icin, giris onem verilmesi gereken yerler olarak ortaya cıan, bu

oncullerin basıda gelmektedir. Bergama’daki Zeus, Athena, Demeter,adlarıa

yapımı tapıak “giris”leri vurgulanmı yapıardı.

Bu donem yapıarıda “On Yuzun” onemle belirtilmesine olan eğlim,

Bergama’da tiyatro terasıı sonundaki prostylos ornekte olduğ gibi., daha

sonraki donemlerde daha da keskin bir gelisme gostermistir.Bu tapıağı on

cephesi sayıa fazla olan basamaklarla belirgin ozellik kazandıımlıtı. Ekrem

Akurgal’a gore bu ozellik Roma mimarisinde cok az bir değsiklikle yeniden

gorulmektedir. Roma Sanatıı podyumlu tapıak tipi Hellenistik mimariden

alımı olduğnu kanılayan bir ornek de, Roma’daki Ara-Pacis’tir. Ara-Pacis’te

Bergama Sunağı’nı basamak bicimi olduğ gibi uygulanmıtı. On yuzunde 28

basamağıolan Bergama Zeus Sunağı Hellenistik donemin basamaklıgirisine

ornek teskil eden cok onemli bir yapııı.

Cok basamaklıyapıar Hellenistik mimaride tapıak ve stoaları onemli

bolumlerinden birini olusturmuslardı. Bergama’daki Demeter Temonosu’nun

theatronu 43 metre genisliğndeki 10 adet basamağıla M.O. 4. yuzyıa ait bir

ornektir. Bergama’daki onunde gorkemli basamaklarıbulunan bu tapıaklar,

Anadolu geleneğndeki Hellenistik mimarinin, ilham kaynağııteskil eden oncu

modelleri olduğnu da kanılayan eserlerdir.

M.O.2. yuzyıı baslarıdan itibaren Hellenistik Donem Mimarlığıı en

onemli değsimi Dinsel yapıarı onemlerini artı yitirmeye basladığııve yerine

halk topluluklarııeğten tiyatroları, gymnasionları, stadyumları, odeonları

daha cok yapılmaya basladığı donemdir. Boylece insanlar dinsel kaygılardan buyuk

olcude sıyrılmıs ve aklı on plana cıkarmıstır. Bu yeni gorus perspektifinde

Bergama’daki, anısal Zeus Sunağıa baktığııda ilk gorunen ozellik Sunağı

daha onceki donemlerin anlayııda bir dinsel yapıolmadığıseklinde karsııa

cıar. Bu eser daha cok Bergama halkıı Galatlara karsıkazandılarızaferin bir

simgesi olan, alılıve olculu ozgurlukte bir yapıolarak ortaya konmus bir eserdi.

Hellenistik Donemin bu toplum felsefesi, bu donem mimarlarıı ufkunu

genisletip, sosyal ve kulturel eserlere ağılı vermislerdir. Đeriki donemde bu

anlayı ve dusunce tarzıRoma Mimarisinin gelisimine de buyuk katkıar

sağamıtı.

Bergama tepesinin en yuksek yerindeki kral sarayı iki ucunda askeri

binalarla sıalanmı olan ve son seklini Eumenes II, doneminde almı olduğ

anlasıan saray iki buyuk peristil’li avlu ve onları etrafıda sıalanmı cesitli salon

ve odalardan olusan bir yapıı. Zeminde ozenle islenmis mozaikler, duvarlarıise

alcıkabartmalar ve enkrusyon uslubu fikir vermektedir.Fresklerle (enkrustasyon

uslubu. Duvarlar ince bir alcıtabakasıuzerine yapımı renkli mermer kaplamalarıtaklit eden nakılarla suslu bulunmaktadı. Bu kaplamalar tavana kadar uzamayı,

belirli yukseklikte kesilir. Duvarı ustunde mavi semanı basladığıgorulur.) kaplıolduğnu, ele gecen fresk ve mozaik kalıtıarıda sanatcıHefaistion’un bir eseri

olarak sanatcıı imzasıla ortaya cımıtı. Hellenizm evleri ve saraylarıı

duvar susleri hakkıda Đalya’da M.S. 79 yııda Vezuv Yanardağıkulleri arasıda

kalarak, bugun arkeologları değrli calımalarıile ortaya cıarıan Pompeyi’den

Bergama saraylarıda ve Akropol civarıda bulunan Fresk ve mozaik kalıtıarıHellenistik Donem sanatıa ait bilgiler sunabilecek eserler arasıda ilk sıada yer

almaktadı.

Heykel sanatıda Bergama, Hellenistik Donem’de “Bergama ekolu” ile

ozel bir oneme sahip olmustur. Đkender Bustu ve Bergama –alatya savaslarıı

anııa yapıan anılar (Devler Firizi) Bergama’da yapımıtı. Bergama kazıarıda

bulunup, Đtanbul Arkeoloji Muzesinde sergilenen Buyuk Đkender Bustu; Yunan

sanatıı Hellenistik Donemdeki buyuk ustalarıdan Lysippos’un kopyalarıdan

biridir. Bergamalısanatcıar tarafıdan yapımıtı. Diğr eser ise; Bergama ve

Galatlar arasıdaki savaslarıanlatan, Bergama Zeus Tapıağıkabartmalarıı. Zeus

sunağıı kaidesini susleyen Bu eserde… Tanrıarı, Toprağı vahsi gucunu

temsil eden devlerle (Gigant) savasııanlatan sahneleri icerir. Galip gelen tanrıar

hantal devleri ezmektedir. Devlerin bakııda can cekismenin verdiğ acıdile

getirilmistir. Aynızamanda Bergamalıarı barbarlara karsıdaima galip geleceğ

fikrini belirtmektedir. Aynısunağı ust galerisinin icinde yer aldığıanlasıan daha

kucuk olcude yapımı bir firiz Bergama’nı efsanevi kurucusu Telefos’un hayatııyan yana sıalanmı cesitli sahneler icinde tanılamaktadı. Sahneler hareket dolu

ve kırılar uyum icindedir. Etkinin daha yoğn olmasıistendiğ icin, uc boyutlu

figurlerle dolu yuksek bir kabartma yontemi kullanımıtı. Hellenistik sanattaki

carpııve etkileyici ozellik belirgin olarak gorulmektedir. M.O.170 yılarıda

Bergama’da yapıan bu eser Berlin Muzesinde sergilenmektedir. Kral Attalos I,

(M.O.241-179) ile Galatlar arasıdaki bu savasları zaferleri uzerine yapımı olan

tunc heykel guruplarıhakkıda ancak Romalıar zamanıa ait mermer kopyeler

sayesinde bir fikir edinebiliyoruz. Bunlar hakkıda dusmanıı eline esir

dusmemek icin karıııoldurdukten sonra kııııkendi goğune saplayan bir Galat

sefinin heykeli gosterilebilir.

Bergama ekolunun yetistirdiğ heykel sanatcıarıhakkıda en onemli kaynak

Plinus’un calımalarııı tutmaktadı. Đigonos, Phyromachos, Stratonikos ve

Atigonos isimli sanatcıarıeserinde belirtmektedir.

Donemin Bergama’da eser vermis ve Bergamalıolan sanatcıarıise;

Phyromachos, sağı tanrıasıAsklepios’un heykelini yapmıtı. Skopan ise

bakıdan yaptığıbuyuk bir okuz heykeli ile un kazanmıtı. Bergama’dan sonra

Rodos M.S.I. yuzyıa kadar heykel sanatıda, Bergama’nı devamıoldu. Bergama

Krallığının zaferlerini temsil eden heykel ve kabartmalarının yapımında Bergama

dısından gelen heykeltıraslarında burada aldıkları eğitim sonrası gerek Bergama’da

gerekse kendi ulkelerinde bu sanata katkıarıla Sanat Tarihi acııdan katkıarıon

plana cımıtı.

Bergama’nı heykel sanatıdaki altı cağı Eumenes II’nin krallı

donemine rastlar Bergama Akropolundeki en buyuk sunağıM.O. 180 yııda

yaptıan Eumenes II, bu eserini Zeus ile Athena’ya sunmustur. Eski cağarı bu

gorkemli yapııı heykeltraslı eserleri Hellenistik Donem plastik sanatıı en

guzel orneklerini olusturmaktadı. Bu heykeltraslı eserleri tanrıar ile gigantlar

savasııtasvir etmekte, aynızamanda Bergamalıarı Galatlara karsıkazandılarızaferi de simgelemektedir. Eski cağarı bu gorkemli yapııı heykeltraslı

eserleri Hellenistik Donem plastik sanatıı en guzel orneklerini olusturmaktadı.

heykeltraslı eserleri tanrıar ile gigantlar savasııtasvir etmekte, aynızamanda

Bergamalıarı Galatlara karsıkazandılarızaferide simgelemektedir.

Kabartmaları, heykeltraslı eserlerinin stilinde barok bir ifade vardı. M.O. 4.

yuzyıı sanat hareketlerinin daha da kuvvetlenmis bir sekli olarak ta Prof.Dr.

Ekrem Akurgal tarafıdan kabul edilir. Akurgal’a gore; saclar dağııtı ve sacları

derin oyulmus bolumleri guclu bir ıı-golge konstrastıolustururlar. En belirgin

ozellikleri derin gozlerin trajik bir bicimde yukarıa doğu bakması catı kaslar ve

ağı yarıacı olmasıı. Yuzlerde, heyecan, ıdıap ve cosku gibi ifadeler

gorulmektedir.

Yuzlerin cok abartımı, ıdıaplıifadelerinin yanııa yakıılıerkek

yuzleri ile cok guzel yapımı erkek vucutlarıda vardı. Kadı fugurleri oldukca

buyuleyicidir.En guzel ve en iyi korunmus olanlarıArtemis ile Nyks’tı.

Kaslar abartımı bir sekilde islenmis olup, giyisilerin diagonal kırılarıderin golgeler yaparak dalgalanmaktadı. Vucut hareketleri sert ve keskindir. Daha

sonraki donemlere etki yapan yeni heykeltraslı ornekleri yaratımıtı. Bu

orneklerin fazla yıranmadan gunumuze gelenleri arasıda, Eric Simon tarafıdan

Pompei yakılarıdaki Villa dei Mysteri’nin frizinde Bergama etkisi tasıan ogeler

saptanmıtı.

Hellenizm Medeniyetinin Anadolu’da ozellikle Bergama Krallığıı

kurulup yayıdığıtopraklarıda kapsamıalanıa girdiğ Eolia ve Đnia’da nicin

once doğuğ ? sorusuna cevap verebilmek icin, Prof.Dr. Furuzan Kıal, “Eski

Anadolu Tarihi, T.T.K.,1991“ isimli calıması da, sorunun cevabııbulabiliriz.

Ona gore, Hitit medeniyetini yakıdan tanıak lazıdı. Cunku doğ ile batıı ilk

temasıHitit Đparatorluğ zamanı da BatıAnadolu’da baslamı, Gec hitit

devrinde bu munasebetler Orta ve Guney Anadolu’ya doğu sokulmustur. Boylece

Hititlerin eski Sark medeniyetlerinden iktibas ederek hititli sahsiyeti verdikleri

bircok kultur unsurlarıHellen medeniyetinde ideal seklini bulmus ve bu ideal

“Guzellik ve Doğuluk“ mefhumu, Humanizma ile yeniden uyandııarak Asya

medeniyetine temel teskil etmistir.

Aslıda satı aralarıve Đkenderin ortaya koyduğ ve olumunden sonra da

yaklası 300 yı suren bu medeniyetin amacı doğ ve batıkulturlerinin

sentezinden doğn bir kultur olmasıve bu kulturu evrensellik boyutuna tasıan

gelismelerin cekirdeğ olan, Hititlerin kulturune de hayat veren Anadolu’nun yerli

halklarıdan Hattileri, onu takiben Luwi ve Hurri gibi Anadolu’nun ilk yerli

halklarıolarak bu topraklardaki kulturlerinin izleri unutulmamalıı. Aslıda

M.O.7000 yı oncesine kadar uzanan Ana tanrıa “Kybele Kultu“ tarı

toplumlarıdaki doğrganlı ve bereketi simgelemesi gibi Anadolu kendi

topraklarıda medeniyet kurmus tum kavimlere kendi kulturunden bir takı

değrler asıamıtı. TıkıHellenist donemdeki, Efes Artemis Kultudeki Artemis’in

Eski Yunan Mitolojisindeki Artemis’den cok farklı Anadolu TanrıasıKybele’nin

vasılarııtasıan Bereketi simgeleyen tanrıa olmasıorneğ Hellenistik Kulturde

Anadolu imzasııgorebiliriz. Kıa da olsa Hellenistik kulturdeki Anadolu izleri

Bergama’da Hellenistik Doneme damgasııvuran ve Sanat tarihinde “Bergama

Heykel ekolu“ seklinde literature giren bu sanatıı gelismesini hazılayan

unsurlarıve sanat tarihine olan etkilerini daha iyi anlayabiliriz.

HELENĐSTĐK DONEME DAMGASINI VURAN BERGAMA HEYKEL

SANATINI HAZIRLAYAN UNSURLAR VE GELĐSĐMĐ

Đskender’in siyaseti, semeresini, Grek ufuklarıı muazzam derecede

genislemesi ve Yunan kulturunun doğ unsurlarıile butunleserek eskisine nispetle

bambaska bir cehreye burunmesi seklinde vermisti.

Grek aleminin doğ ile temasıdan doğn en muhim değsikliklerden biri

suphesiz muhim faaliyet merkezlerinin doğya kaymasıdı Gelisen sehirler artı

anavatan sehirleri olmayı, Diadohları kurduklarıĐkenderiye ve Suriye’deki

Antiohin ile Kucuk Asya’nı Bergama, Ephozos ve Rodos gibi daha eski Đn

sehirleriydi.

Helenistik devir buyuk bir ilmi faaliyete de yol acmıtı Đme verilen

onemin en karakteristik misali Bergama ve Đkenderiye kutuphanelerinin tesisidir.

Dinde Scepticiam (suphecilik) doğustu. Gerci ilahlar yine eskisi gibi

ibadet gormekte idilerse de, onları insan yasayıııtanzim ettikleri hakkıdaki

inanc sarsımıtı Bundan baska yabancıkultler de Yunan ilahlarıarasıa

sııorlardı

Butun bu değsikliklerden skulpturun de hisse almasıbediidir. Ve boyle

olduğnu pek cok misallerle gosterebiliriz. Nitekim heykeltıasi inkisaf da

doğdaki yeni merkezlere kayarak ? bir istikamete doğu yonelmistir. Atalardan

intikal eden muayyen tip ve tarzlardan genis mikyasta kurtulan sanat, her turlu

tesire bağııacmıtı. Bu itibarla cok vechelidir. Mevcutla yetinememek ve daima

fazlasııaramak bir cereyan halindedir. Mimaride olduğ gibi heykeltıaside de

olculer kolosallasmıtı.

Đdivudualizm onem kazanmaya baslamı; insan vucudunda kemik ve

adalelerin gosterilmesine, hareketlerin sertliğne dikkat edilmis; gruplarda

simetriden kacııarak satı değsiklikleri yerde oturma, geriye dayanma, donme

gibi durus vaziyetleriyle gelistirilmis; elbiseler zenginlesmis; draperi ufki, kuli,

diagonal ve mukavves hatları bir hercumerci seklinde verilmis; boylelikle figurler

sonsuz hareket ve canlıı kazanmılardı. Halbuki klasik devirde draperinin değri

sadece olup, kırılar hep aynısekil ve aynıistikametlerle gosterilmisti. Gerci

birbirini kateden kırı sekli Lysippos’tan once de –mesela Mausoleum’da –kullanımısa da orada henuz tecrube mahiyetindeydi. Evvelce tali kalan vucut

formu simdi en fazla verilmek istenen olup draperi bilhassa buna yardı

etmektedir.

Ferdiyet duygusunun onem kazanmasıkonu cesitliliğne ve realistik portre

sanatıa yol acmı, portreci gorus de ekspresyonizme hı vererek turlu helecanlar,

teessur, ıdıap gibi deruni izler dikkatle tetkik edilip islenmistir.

Pek umumi olarak Helenistik Skulpturun dorduncu asrı iki gorusunu

takiben iki yolda gelismis olduğ soylenebilir. Ya Praxiteles’in zarif ve hassas

tipleri mubalağlıbir sekilde taklit edilmis ve bu neticede yavan bir hassasiyetle

dejenere olmus, yahut da Scopas’ı siddet ve his tarafıdaha da ileri goturulerek

nihayet Perikles devrinin sakin ve vakur figurlerine taban tabana zı huzursuz

sekiller vucut bulmustur.

Helenistik devirde mimarlar kadar heykeltıaslar icin de kabiliyetlerini

gosterebilecekleri genis bir calıma sahasımevcuttur. Zira artı kral saraylarıdan

baska resmi meydan ve galerilere kralları yahut diğr muhim sahsiyetlerin,

kutuphanelerde ise bilim adamlarıı heykel ve bustleriyle suslemek adet olmustur.

Bu devirde Bergama kudretli bir kraliyetin merkezi vaziyetine gecerek

onemli bir rol oynamaya baslar. Uc ve ikinci asılarda kah Galatlar, kah

Selevkitlere karsıkazanıan zaferlerle krallığı hudutlarıAnadolunun buyuk bir

kımııicine alacak kadar genislemis ve bastaki kudretli krallar Bergama sehrini

gerek kultur, gerek ticaret ve ekonomi, gerekse sanat bakımlarından devrin en faal

bir merkezi haline getirerek abidevi eserlerle suslemislerdir. Bergama abidevi

heykeltırasisinin doğusuna yol acan bu faal devre asağı yukarı yuz senelik bir

zaman cercevesine girer. Devam suresi ancak uc nesli icine alarak, ucuncu asrın

son ceyreğinden ikinci asrın birinci yarısına kadar varmaktadır.

Acaba Bergama’nı bu verimli sanat devresi hakkıda antik muellifler bizi

ne sekilde tenvir ediyorlar?

Maalesef yazııkaynaklardan edindiğmiz malumat hem pek cuz’i, hem de

sarih değldir. Plinius bile bize pek az sey anlatı. Hatta hepimizi hayrete dusuren

bir izahta bulunarak der ki : “Lysippos ve mektebinin faaliyeti hitam bulduktan

sonra sivrilen heykeltıaslar yoktur. Lysippos devrini bir durgunluk devresi takip

eder ve ancak 156’ıcıOlympiad yııda (M.O. 156-153) yeniden bir canlanma

vuku bulur.”

Plinius, Attalos ve Eumenes’in hukumdarlı devreleri icinse sunlarısoylemektedir : “Attalos ve Eumenes’in Galatlarla muharebeleri Đigonos,

Phyromachos, Stratonikos ve Antigonos adlısanatkarlar grubu tarafıdan tasvir

edilmistir.”

Yine Plinius besinci bir sanatkar olarak gosterdiğ Epigonos hakkıda ise :

“ ‘Borozancı’ ve ‘olu anasıa sarımı cocuk’ tasvirleri ile seleflerini geride

bıaktı” demektedir.

Pausanias da buna ilaveten : “Atina akropolunun guney duvarıa yakı bir

yerde devlerin …………………, Atinalıarı Amazonlara ve Marathon’da Perslere

karsımuharebeleri ile Galatları Mizya’da bozguna uğatımasıtasvir edilmistir ki,

bunlar Attalos tarafıdan diktirilmis adak hediyeleri olup her iki figur asağıyukarıiki elle boydadı.” seklinde bir kayı gecer.

Plutaroh’a gore bu gigantomahi heykellerinden Dionysos figuru fıtıa

esnasıda akropolden tiyatroya ucmustur ki, bu hadise heykellerin bronzdan

olduğnu ima ediyor.

Nihayet Ampelius soyle yazmaktadı : “Bergama’da 40 ayak yukseklikte

mermerden buyuk altar devlerle savasıgosteren kolosal kabartmalarla

suslenmistir.”

Literaturde gecen bu zayı ve muphem tarifler ancak Almanları

Bergama’daki verimli hafriyatlarıneticesinde bir mana kazanabilmistir.

Kazıarda Attalitlerin adak eserlerinin kaide inskripsionlarıdan bir kımıortaya cıarıdıtan baska –i bunları bazıarıda Plinius tarafıdan zikredilen

heykeltıas adlarıda kımen kalmıtı –Ampelius’un tarif ettiğ Altar’a ait de bol

miktarda rolyef parcalarıbulunmustur.

Bu buluntulara, Bergama orijinallerinden yapıan Roma kopyalarıa ve

yazııkaynaklara dayanarak Arkeologlar Bergama heykeltıasisini uc gruba

ayımak imkanııbulmuslardı :

Đk Yukselme Devri : ki bu devir en karakteristik orneklerini Bergama’da

Galatlara karsıAttalos I (241-197) tarafıdan kazanıan zaferler dolayııla dikilen

ve bize ancak kopyalarıintikal eden tabii cesametteki Galat heykelleri ile

vermektedir.

Olgunlasma Devri : Eumenes II (197-159) zamanıda yapıdığıdusunulen

geliskin barok usluptaki buyuk altar rolyefleri ile karakterize edilir.

Cozulme Devri : Atina akropolunde dikilmis olan bronz heykellerin

mermer kopyalarıolduklarıdusunulen Attalos I devrine ait (159-138) Amazon,

Galat, Pers ve Gigantları insan boyundan kucuk ebattaki heykellerinde

hususiyetlerini gosterir.

Su halde ettiğmiz durum yukarıa soylediklerimizi teyit etmektedir. Yani

Bergama Krallığıtarihinin parlak devresi ile heykeltıasi inkisafıparalel olarak

gider.

Simdi incelemelerimiz icin bunun kadar onemli olacak baska bir noktayıgozden gecirelim.

Acaba Bergama mektebine giden sanatkarlar mahalli midir?

Kitabeler ve diğer yazılı kaynaklardan oğrendiklerimiz, heykeltırasların

hepsinin Bergamalı olmadıkları yolundadır. Erken heykeltıraslar arasında mesela

Stratonikos Kyzikoslu, Antigonos muhtemelen Euboealı, Pyromachos ve

Euktemon’un oğu Nikeratos Atina’lıidi. Sonra yine biliyoruz ki Lysippos oğllarıve talebelerinin bir kımıbabalarıı doğm yeri olan Sikyon’da kaldılarıhalde,

diğr bir kımıanavatandan ayrıarak doğnun Helenistik sehirlerine yerlesmisler

ve Lysippos tesirlerini buralara kadar yaymılardı

Vaziyet gosteriyor ki, Bergama buyuyup zenginlestikce Grek dunyasıı

muhtelif kıılarıdan sanat duyus ve gorusleri baska baska olan bir takı artistler

Bergama krallarıtarafıdan zaferlerini ebedilestirmek, hem de sehri suslemek uzere

celp edilmislerdir. Suphesiz ki boyle heykeltıaslar sadece Bergama değl diğr

baska kalkımı Helenistik sehirlere de cağımıtı Birbirinden uzak yerlerde bu

devre Helenistik sanatıda gorulen yeknesaklığı izahıbudur.

BERGAMA HEYKEL SANATININ SANAT TARĐHĐNE ETKĐLERĐ

Bergama heykeltırasi sanatını biz ucuncu asrın ortalarından –Attalos I

devrinden- baslattık. Halbuki Bergama Krallığı bundan asağı yukarı yarım asır

once Phileteiros I (282-263) tarafından kurulmustu. 282’den Attalos I’in culus yııolan 241 senesine kadar acaba Bergama’da hicbir sanat faaliyeti mevcut değl

midir? gibi bir sual akla geliyor.

Athena’yısehrin bas ilahesi mertebesine yukselten kralı Phileteiros

olduğnu biliyoruz. Ona ayrıan kutsal sahada imar faaliyetine girisildiğ zaman

sanatkarları hepsi dıarıan getirtilmis olmalıdı Zira idari bir merkez halini alan

Bergama, tarih sayfasııbuyuk bir hamle ile acarken siyasi sahada kazanmaya

basladığıonemi abidevilestirmek icin ihtimal zanaatkar seviyesini asamayan bir

takı mahalli mimar ve heykeltıaslarıla yetistirmis olamaz.

Civarda Đlion’da Lysimachos zamanıda yapıan bir mabet, metoplarıla

devrin en basta gelen eserleri arasıda sayııordu. Phileteiros’un Lysimmachos ile

olan alakasımalumumuzdur. Bu itibarla Đlion sanatkarlarıı Bergama’ya

cağımı bulunmalarıpek muhtemeldir.

Hermafrodit

Eros

Đllion mabedinin kuzey- doğu metoplarından 4 atlı arabasıyla Helios

figurunden bas kısmı ile gecmistir. Bu bas 4. asır ilah baslarına dayanmaktadır.

Normalden daha buyuk bir Zeus bası da yine 4. asır tradiyonunu devam

ettirir. Ve Briaxis baslarını hatırlatır. Su halde illion ustaları Yunanistan sanat

mekteplerinden tesir almıslardır. Hatta buradan da yetismis olabilirler. Zira ne

Đllion ne de Aisia’da baska bir sehirde yeni bir sanat faaliyeti meydana gelmemistir.

Ancak Kysikos’ta boyle bir mektep vardı. Yazııkaynaklardan ve hafriyat

yapımamı olduğ halde harabelerden, Kysikos’un Kucukasya’nı en parlak Grek

sehirlerinden biri olduğ anlasııor. Burada Arkaik devre kadar cıan bircok

rolyef ve heykel bulunmustur.

Đlion icin dusunduklerimizi Kysikos icin de dusunebiliriz. Nitekim

kaynaklar Bergama’nı kurulusundan beri Kysikos’la olan munasebetini

kaydetmektedir.

Phileteiros zamanıda ufak tefek siparisleri karsıayabilecek yerli atolyeler

kurulmus olabileceğ de akla geliyor. Mesela kaba bir iscilik gosteren bir

Phileteiros basıı boyle bir atolyeden cımı olabileceğ dusunulebilir.

Acaba bu devrede daha muhim eserler yapımı mıı? Bunu bilmiyoruz.

Belki yapımı fakat, Athena mahalli değstirilirken kaybolmustur.

Phileteiros’un Athena icin yaptıdığıDor mabedinin kalıtıarıarasıda

kultle alakalıbir rolyef bulunmustur. Burada ortada Athena bir kaide uzerinde

hieratik pozda basıda miğer, kaldıdığısağelinde mırak, solunda ise kalkanııtuttuğ halde gosterilmistir. Đce hiton uzerine atımı manto sağomzu acıta

bıakmaktadı. Belde kumas kırılarıkemer uzerine dokulur. Etekler ortada

kılangı kuyruğ seklinde toplanmıtı. Bu figur tasvir tarzıla bizi 4. ası

sekillerine goturmektedir.

Demeter mahalli ile ilgili kult kabartmasıRomalıar devrinde değstirilen

temenosun guney odalarıdan birinde bulunmustur. Demeter sol elinde bir mesale,

sağıda kurban tasviriyle bir sunak yanıda durmaktadı .

Mabedin pronaosunda da bir heykele ait parcalar bulunmustur . Bunları

kult heykeliyle alakasıyoktur. Mamafih islenis tarzı3. ası baslarıa ait olduklarııgosteriyor. Bas, Praxiteles’ten sonraki bir devre girer. Elbisenin yumusak

kırılarıklasik tradisyonu devam ettirmektedir.

Kybele’ye ait mukaddes mahalde ise bulunan alcak bir kaideye gore oturan

bir kult heykeli mevcut olmalıdı

Demek ki baslangıta Bergama’da sanat dinin hizmetindeydi. Fakat bu,

orijinaliteleri olmayan basit heykel ve rolyeflerde yarı ası sonrasıı gelismis

sanat numunelerinin onculerini bos yere ararı.

Attalos I’in zafer abideleri birdenbire buyuk bir surpriz seklinde yepyeni

bir tarz ve fevkalade mutekamil bir sanat geleneğ ile karsııa cıarlar. Mamafih

bunun kadar buyuk ikinci bir surpriz daha onumuze konuyor; Attalos muazzam ve

muazzam olduğ derecede de muhim bir eseri olan Buyuk Zafer AnıııEpigonos

adlıyerli bir ustaya siparis etmis bulunmaktadı .

Richter Helenistik devirde Bergama, Rodos, Đkenderiye ve Antiochia gibi

mektepler kabul etmenin yanlı olduğnu, aslıda Grek heykeltıaslarıı anavatan

zayılayıca bu yerlere goc ederek bir takı yeni stiller meydana gelmesinde amil

olduklarııkabul eder. Bu fikir ancak kımen doğu olabilir. Bergama’nı ilk

buyuk heykeltıasi eserlerinden birinin yerli bir ustaya verilmesi Richter tezindeki

noksanıortaya koyuyor.

Epigonos eserini eski sembolik sekilde değl fakat realist bir tarzda, olen,

yaralanan, savasanlarla hakiki bir mucadele temasıseklinde islemistir ki, bu kralı

mı? yoksa heykeltıası kendi fikri miydi ? mechulumuzdur.

Dusmanları buyuk korkusu ve afallasmı halleri fizyonomide

aksettirilerek mucadelenin bir yok etme savaslıolduğ belirtilmistir. Boyle hakiki

bir mucadele Đkender lahti ve mozaiğnde de gosterilmisti. Fakat Đkender

lahtinde ifadeler ve hareketler daha olculuydu. Bununla beraber mucadele

gruplarının tanziminde her halde lahir muharebe abidesine ornek olmustu. Mamafih

Galler Abidesinde baska bir cehre; yenilik yolunda atılmıs ikinci bir adımla

karsılasıyoruz. Bu defa bir muharebenin mucadele safhası değil, fakat kaybedilen

bir savasın mağluplar uzerindeki tesiri gosterilmistir. Bunun icin cehrelerde

pathetic ifadeler daha asırıdır.

Baska bir yenilik, barbar tiplerinin bu devre Bergama sanatında doğmus

olusudur. Gerci Atina’da Chrysippos asağıyukarıEpigonos’la aynızamanda

yasamı ve o da cehrelerde psisik ifadelere yer vermisse de burada ki yenilik bu

ifadelerin barbar karakterine uydurulmus olmasıdadı. Bergama sanatıı yarattığıbu barbar tipi kliseleserek asılar boyunca aynıhususiyetlerle verilmek suretiyle

devam etmistir.

Zafer anııtipi 3. ası icin karakteristik olan en muhtesem orneklerini

Bergama’da vermistir. Gerci Samothrace Nike’si de bir zafer adıa dikilmisse de

Bergama’da artı sembolik Nike tasvirlerinden uzaklasıarak bu yolda da bir

yenilik yaratımıtı.

Nike

Eumenes II devrinde inkisaf aynı yolda ilerleyerek Bergama sunağında

pathetic uslup sahikasına varır. Su halde bu devrenin bir nesil onceki sanatla

bağlantısı mevcut olup, bu benzerlik tespit edilebilir.

Frizde Galat tipleri tekrarlanmıstır. Gerci diğer Helenistik mekteplerin bazı

unsurları da bu arada kendilerini gosterirse de, bunlar sanatkarlara ayrılan muayyen

parcalara munhasır kalmıs motiflerden ileri gidemeyip butunun seyrini

değistirmezler. Mesela draperi Đonya’ya civar adalardan alımı olabilir. 180

senelerinde yapımı bir Rodos eseri Samothrace Nike’sinde dalgalanan kuması

incelik ve kalılı gibi hususiyetleri ve canlıığıfevkalade ustun bir sekilde

verilmisti.

Eumenes II devrinde Bergama sanatıinkisafııtamamlarken bir taraftan

bazıyenilikler de ortaya atımıtı. Detay naturalizmi bu devrede doğus, hikayeci

uslup ilk orneklerini yine bu devrede vermistir. Mamafih Bergama sanatıbu en

verimli devresini idrak ettikten sonra yaratıcılığı carcabuk yerini siddetli bir

cozulmeye terk eder.

Attalos II devrinde artık nadiren bir orijinaliteyle karsılasıyoruz. Eserlerin

heyeti umumiyesinde bir donmusluk husule geliyor.

Butun bu tetkiklerimiz yukarıda da belirttiğimiz gibi sanatın verimliliği

bahsinde politik ustunluğun ne derece muhim bir rol oynadığını gostermektedir.

Đlham verecek harpler zaferler gibi tarihi olayların yokluğu ve zenginlik

kaynaklarının azalması Bergama abidevi sanatına en buyuk darbeyi indirmistir.

Aynı hal Atina’nı parlak devri ve sonrasıda da musahede edilebilir.

Alexandria ve Antiochia’nı Helenistik tarihteki rolleri Bergama’nıki

kadar onemli değldir. Nitekim bu yerlerde abidevi heykel geleneğ gelisememistir.

Gerci bu sehirlerde de birkac buyuk sanatkar yetismisse de bunlar eserlerinde fazla

yaratııı gosterememislerdir.

Đkenderiye ilk zamanlarda Attika tesirinde kalmı, sonra yerli motifler de

sanata girerek bir Craeco-Aegyip sanat karııımeydana gelmistir.

Antiochia’da gerci Eutychides’in Tyche’si ve Isparta icin yaptığıMurotas

Nehir heykeli gibi meshur eserler de goruluyorsa da, Grek ve doğ motiflerini

sanatkar bunlarda da kendisinden fazla bir sey ilave etmeksizin tekrarlamıtı.

Halbuki Bergama’da klasik tesirlere rağen devamlıbir inkisaf gosteren ve turlu

yenilikler ve orijinalitelerle karsııa cıan bir uslubun mevcudiyeti inkar

edilemez. Buna mukabil anavatan bilhassa Attica’da bu devir sanatıda

muhafazakar kalıarak Klasizm cereyanıdevam ettirilmistir. Su halde

Bergama’daki ilerleyise mukabil fakirlesen Yunanistan’da bir durgunluk, eski

saheserleri taklidden ileri gidemeyen bir kıı devre ile karsıasıoruz. Halbuki

krallı devri Bergama’sıda Klasik devir eserlerinin kopyalarıyapıdığızaman bile

bunları serbest reproduksionlar olmasıa dikkat edilmisti.

Ephesos ve Tralles’te sanat faaliyetleri gec Helenistik devirde baslar. Buna

mukabil Rodos’ta, sehir, adanı baskenti olduktan sonra sanat diğr Helenistik

sehirlere tesirde bulunabilecek kadar ilerleyerek karsııa cımaktadı. Rodos’un

ustun mevkii uc ası devam etmistir. Burada yapıan heykellerde Scopas’ı elemli

cehreleri, Lysippos’un fevkalade hareketli atlet baslarıdevam ettirilmistir.

Plinius’tan Rodos’ta abidevi skulpturun de mevcut olduğnu oğeniyoruz. Adaya

ait malumat verilirken 100 Kolostan da bahis gecer. Mamafih Rodos’ta onceleri

sanat dinin emrinde kalmıtı. Bergama’daki gibi politik bir mahiyet tasıaz.

Helios Baslarıindos Athena’sıı kolossal basıbuna misal olarak gosterilebilir.

Butun tetkiklerimiz Bergama’nı almaktan cok verme vaziyetinde

olduğnu gosteriyor. Pathetic stil Bergama’da olgunlastıtan sonra Delos, Cos ve

Efes’te gorulduğ gibi Kucuk Asya’ya, hatta Lykosura Despoina mabedinde

tespit ettiğmiz uzere Yunan karasıa kadar yayımıtı. Fakat bu tesirler kıa

surelidir, pathetic uslubun yerine suratle daha sade birer uslup kaim olur. Mamafih

M.O. I. asıda Bergama pathetic uslubu mubalağlıbir sekilde yeniden ortaya

cımaktadı. Buna misal olarak Laokoon grubunu gosterebiliriz.

Bergama pathetic stilin tesirleri Đalya’ya kadar yayımıtı. Etrusk lahitleri

ve urnlarıuzerindeki kabartmalarda bunu musahede edebiliriz. Tarquini’den

Tomba del Tifone’deki boyalıfigurlerde yıan ayaklıve kanatlıdemonlar pathetic

cehreler ve ruzgarla ucusan saclarıla altar frizinin genc gigantlarııhatılatılar.

Aynısekil gec Etrusk baslarıda yine kendini gosterir. I. asrı ilk yarııa ait

Bolsena’dan bir kadı bası Arezzo’da bir mabedin catıskulpturu arasıda yine bir

kadı bası Roma Tapari’den bir sıa bas tıkıBergama’daki gibi mubalağlıderecede pathetic sekiller gosterirler.

Roma’da klasizm cereyanıı meydana gelmesi Bergama yoluyla

olmustur. Daha Bergama sunağıda kendini hissettirmeye baslayan klasik tesirler

Eumenes II devrinden sonra daha da artmı bulunmaktaydı Bunu calımalarııda

bircok misallerle tespit ettik.

Rodos ve Delos’ta II. Asıdan itibaren gorulmeye baslayan Klassisist

eserler Bergama’da husule gelen bu meyli devam ettirmislerdir.

Helenistik Doğ Roma’nı eline gectikten sonra Kucuk Asya uzun suren

bir sulh ve sukun devresine kavusmus ve bu kendini devrin sanatıda da

hissettirmistir. Halbuki Roma Marcus Avrelius devrinde doğ ve batıan devamlıistilalara uğamaya baslayıca Bergama’nı mucadeleci ruhla yarattığıbarbar

tipleri tekrar rağet gorur.

Bundan baska Bergama’da gelisen portre sanatıda Roma portreciliğ

uzerinde muessir olmustur.

Bergama sanat periodlarıRonesans’tan sonraki Barok ve Rokoko ile

mukayese edilmistir. Wolfflin, (Renaissnce und Barock) adlıeserinde Barok’un

belirli bir devre bağıolmayı, tarihin cesitli devrelerinde tezahur ettiğ fikrini

ortaya atan biri olarak bu mukayesiyi yapmıtı. Yine Wolffline gore bu yeni

Barok’ta formlarda dağıma mevcuttur, konturlar gecicidir. Burada ise devamlıı

gorulur. Bu itibarla boyle bir karsıastıma zahiridir. Zaten Rokoko Bergama

ruhuna pek uymadığıdan bu nev’iden eserler pek azdı. Ustelik Rokoko burada

diğrindeki gibi Barok’tan sonra gelmeyip onunla paralel olarak devam eder.

Her devrin muayyen noktalarla karakterize edilen ve umumi olan uslubu

yanıda daha muayyen; bir devletin hudutlarıicine sığbilen mahalli usluplar da

mevcuttur ki bunları aynızaman icinde baska baska yerlerde esaslarıbir olduğ

halde ayrıistikametlerde gelismesi uzerinde o kavmin tarihi muessir olmustur.

Helenistik mektepler arasıda sanatkar ve fikir mubadelesi mevcudiyetine rağen

asağıyukarıher mektep devrin umumi cereyanlarıyanıda mahalli geleneklerin

korunmasııda bilmistir. Bunun icin simdiye kadar Helenistik devir mekteplerini

birbirlerinden ayıan hususiyetler ve bu hususiyetlerin gelismesi tam olarak tespit

edilemediyse bu; bu yolda yapıan calımaları yetersizliğ ve ancak cok yakı bir

maziye sahip bulunmasıdandı.

Bu konudaki her gecen gun değsen ve eksiklerimizi tamamlayan

bilgilerimizi Arkeolojik kazıarı bizlere kazandıdığıbelgeler ıığıda surekli

yenilendiğni ve her bulunan yeni parcalar bizi bilginin kaynağıolarak donemin bu

sanatta ulastığııı hııı boyutlarııda, ortaya koyacaktı.

Tanrıcalar

Bergama Heykeltrasına ait en onemli yapıtlarından olan “Bergama Sunağı”

heykeltraslı yapılarıBerlin’deki Bergama Muzesinde sergilenmektedir. Đtanbul

Arkeoloji Muzesinde yalnıca tek bir kadı basıbulunmaktadı. Bu bas son

zamanlarda H. Luschey tarafıdan sunağı kuzey frizindeki Aphrodit’in

bulunmayan basıolarak tanılanmıtı. Son kazıar sıasıda Bergama’daki

Asklepion’un sutunlu yolunda ele gecen ve tamamen Bergama stilinde olan sakallıbir bas ise Bergama muzesinde bulunmaktadı. Bu cok guzel, ancak normalden

daha buyuk olan bu bas sunak frizinden değildir. Bununla beraber M.O. 2. yuzyılın

ilk yarısında ortaya cıkan “Bergama Heykeltraslı Okulu”nun, essiz bir orneğdir.

Bergama Muzesinde sergilenen diğr bir genc adam basıı ise sunaktaki Telephos

Frizinde kıı tasıan bir kisiye ait olduğ Luschey tarafıdan saptanmıtı.

Gelecekte Helenizm sanatıı bu muphem ve muallakta kalmı mektepler

meselesinin daha etraflısekilde ele alıarak incelenmesi ve problemlerinin halline

calıımasııtemenni ederiz.

BERGAMADAKĐ ESERLERĐ ORTAYA CIKARAN ARKEOLOJĐK

KAZILARIN BASLAMASI

Oyku, Alman yol muhendisi Carl Humann 1869 yılında Osmanlı hukumeti

icin Bergama-Dikili arasındaki yolun etudunu yaparken iscilerin ona getirdiği

kabartmalı taslarla baslar. Humann, Zeus Sunağının parcalarını Bergama

Akropolundeki Heroon ve Yukarı Agora arasında kalan; bir Bizans duvarının

icinde bulur ve burada yedi yıl kazı yapar. Bergama Akropolis kazıları ve

Restorasyon calısmaları Đstanbul Alman Arkeoloji Enstutisu tarafından gunumuzde

de surdurulmektedir. Bugun Berlin’deki Pergamon Muzesinde tumuyle yeniden

kurulan muhtesem sunağı yerine, Bergama’daki eski donemlerin ihtisamııRoma

Đparatoru Traianus’a adanmı mabetin sutunlarıAkrepol’un yeni silueti olarak

suslemektedir.

Zeus Sunağı gunumuzde bir cam ağcıı golgesinde bu gunku

Bergama’yıseyreden temelleri ise daha sonraki yılarda 1878-1886 da kazıarı

yapımasıa sebep oldu. Đk kazıarıgerceklestiren ve bu gunde mezarıAkropolde

bulunan Carl Humann bu kazıarıkendisi asağıaki satılarda anlatı.

“…Pergamon’da ziyaretcilerim vardı: Karı Đmir’den, Berlinli Dr.

Boretius ise yaptığıdoğ gezisi sıasıda Đmir’den gecerken uğamıtı

Ziyaretcileri, arka kımıdııda, islenmis yuzu ise molozlara bakan platform

duvarııgormeleri icin kaleye davet ettiğm gun 21 Temmuz 1879 tarihini

takvimler kaydetmekteydi. Bizler yukarıcıtığıı sıada, gokyuzunde yedi tane

kartal bir daire olusturmuslardı Bu buyuk bir sansa isaretti. Đk platform yııdıve

kırımı bacaklarıla duran bir gigant sıtııbize gosteriyordu . Sola doğu

yoneliyordu. Sol elinde bir aslan postu vardı ・・ Maalesef bildiğmiz platformları

hicbirisine uymuyor ・・ dedim. Đincisi de devrildi . Goğunu gosteren muhtesem bir

tanrı oylesine guclu oylesine guzel, sanki hic kimsenin daha once gormediğ gibi .

Omuzlarıda bir manto asııdı genisce acımı bacaklarıı ustune kadar iniyordu

bu manto . Bu platform da bildiklerimizden hicbirine uymuyor ! Ucuncu

platformda ise ayakta duran zayı bir gigant vardı. Sol eli sağomuzunu tutuyordu.

Sağeli ise sanki felcli gibi duruyordu. Topraklarıtemizlerken dorduncu platform

dustu : Bir gigant sıtııkayalara yaslamı, simsek baldıııdelip gecmis . Sanki

yakııda hissediyorum, Zeus ! Heyecanla dorduncu platformu incelemeye

koyuldum . Ucuncu bulunan ilk bulunana uyuyordu . Buyuk Gigant’ı kırı

yıanı diz cokmus gigantı bulunduğ platforma kadar gidiyordu. Bu platformun

ise ust kımıyoktu . Ama devrilmis olanı ustunde savastığıacıca goruluyordu .

Buyuk tanrıa karsımısavasıordu ? Gercekten oyle; elbisesinin altıdaki sol

ayağı diz cokmus gigantı arkasıda kayboluyordu. ・・ Ucu de birbirine uyuyor ・・

diye bağıdı. Dorduncusu de diğrlerine uyuyor; simseğn carptığıgigant yere

doğu dusuyordu . Sevincten titriyordum. Bir parca daha geliyor . Aslan postu,

buyuk bir gigantı kolu, karsııise karma karıı; yıanlar-egis ! Zeus bu ! Oyle

buyuk, oyle guzel bir eser ki, sanki dunyaya bir kez daha hediye edilmisti. Boylece

calımalarıı doruk noktasıa ulastı. Athena grubu, kendisini tamamlayan

parcalara kavustu. Bizler derinden etkilenmis uc mutlu insan, muhtesem

buluntunun onunde kalakaldık, taa ki ben Zeus’tan (Zeus Sunağı) asağıinip

mutluluk gozyaslarıdokunceye dek ・・ Đte boyle gozyaslarıla bulunan tapıak iki

senelik calıma sonunda tumuyle acığ cıarıdı Berlin’deki Pergamon Muzesi’nde

yeniden birlestirildi.

Bu huzun hikaye ile baslayan bu seruven boyle surerken Anadolu’nun her

karı toprağıda antik yerlesim alanlarıda diğr yabancıarastımacıar cirit

atarken, cımadı tepe bakmadı tas bıakmadıar. 1874 yııda cıarıan Đk AsarıAtika Nizamnamesini takiben, 1884 yııda Osman Hamdi Bey’in hazıladığıyeni

AsarıAntika Nizamnamesi de bu yağalamayıdurduramamıtı.

Bergama’da Carl Humann’la baslayan Bergama kazıarıı seruveni Đi

Dunya savasıyılarıharic kesintisiz olarak gunumuzde de surmektedir.

BERGAMA KRALLIĞI HELENĐSTĐK DONEM ESERLERĐ

ATHENA POLĐAS NĐKEPHOROS MABEDĐ

Athena, sanatın ve bilimin koruyucusu olduğu gibi,

kentin de koruyucusu ve zafer mujdeleyicisi idi. Bergama’da

uzun sure yerlesen tanrıa Athena kultunun kurulusunu

efsane Augeye atfeder. Mysia kralıTelephos’un annesi ve

Tegea’daki Athena Alsa madenin rahibesi olan bu kadı

Meysine sehri Akropolu uzerindeki bir mabedi Athena’ya

vakfetmistir. Mabet eski bir kult heykelini muhafaza

etmekteydi. Bu da Akropol’de tanrıaya uzun muddet

tapıdığııgosterir.

Romalıar devrinde tanrıa Athena Polias

Nikephoros ismini tasıı Bu ismin gorulduğ, kraliyet

devrinin en eski kitabesi M.O. 149-148 yılarıda halkı bu

tanrıaya halkı yaptığıbir ithaftı. Eumenes I, doneminde

ona vasılandıma da; sadece Athena, veya Athena, Arei’a

denilirdi. Fakat, Attalos I, doneminde ilk ithaflarıda tanrıa,

Nikephoros ismini alıordu.

Bu, Bergama tanrıasıı resmi isimlendirmesi olarak

kalacaktı. Attalos’un hukum surduğ sıada tanrıanı

ismine ilave edilmis olan bu sıat, onun tarafıdan Bergama

ordularıa gosterilen himaye dolayııla verilmistir. Aynıkral paralara Athena’nı oturmus ve sağelinde Philetairos

isminin ustune zafer tacııkaldıan resmini basıor.

Mabedin yeri, Bergama Akropolunun manzarasıguzel bir

tarafıa insa edilmistir. Bu teras sehrin cekirdeğni teskil

etmekte ve krallı devrinde sehir genisletilirken burasıozel

bir surla cevrilmistir. Bunun icin de mabet, oldukca kenara

itilmis vaziyette dimdik ayakta duruyordu. Athena Polias

Mabedinin yerini tam olarak tayin edebilmemiz icin

etrafıdaki yapıarıbelirtelim. Zirvenin birkac metre asağııda duzlukte Traian

Mabedi ve bunun 9m. altıdaki terası guneybatıkosesinde ise Athena Polias

Mabedi bulunmaktadı. Athena terasıı 24 metre asağııda yer alan platformda

ise Zeus Soter sunağıicin duzlestirilmis alan, daha asağıa ise Pazar yeri

Athena

mevcuttur. Batı yamacında krallık devrine ait bir tiyatro, doğu tarafında ise antik

bir yol bulunmaktaydı.

Athena Kutsal Alanı (Akropol)

1897 yılında zirvede

baslayan kazılar neticesi Traian

Mabedi bulununca,Athena Polias

Mabedinin nerede olabileceği

dusuncesi ortaya cıkmıstır.Stiller,

mabedin nerede olabileceği

hakkında tahmin yurutmus .R.

Bohn ise yamacın altında dağınık

olarak duran yapı kalıntılarının

1880 yılında yapılan kazılar

sonucunda kati olarak teshis etmis

ve Athena Polias Mabedini

incelemistir.

Bizans doneminde

M.S.VI. yuzyılda bu alanda insa

edilen kilise yuzunden tapınak,

temellerine kadar sokulmus olarak

ortaya cıkarıldığı halde R.BOHN

gayretli bir calısma ile burasının

rekonstruksiyonunu yapmayı

basarmıstır. Tapınağın kuzeyini

kapsayan, doğuya doğru devam eden bir kilisenin mermer dosemesi kazıda

bulunmustur. Kilisenin cevresinde buyuk kısmı kayalara oyulan mezarlar, eskizleri

silmistir. Tapınağın malzemesi ile yapılmıs olan Bizans kilisesinin duvarları

yıkılınca icinden bircok antik kalıntı cıkarılmıstır. Bu kalıntılar uzerinde bulunan

yazılı bir sutun parcasında “Bunu Artemo’nun oğu senin icin dikti. Ey Triton’dan

doğn tanrıa!” cumlesine gore kalenin en eski kutsal bolgesi olan burasıı

Athena Polias’a adanmı olduğ anlasımıtı.

Athena Tapınağı

MABEDĐN ARKEOLOJĐK VE SANAT TARĐHĐ

ACISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ

Mabet, Dor nizamında olup peripterostur. Dikdortgen seklindeki krepis

dıstan dısa 22,5 m. Uzunluk, 13,2 m. genislik gostermektedir. Saklı kalması

gereken kaide temelinin alt kısmı uzerine, bir parca geriye kaydırılarak oturtulmus

krepis’in ust tas dizisi, stylobatı uzerine yerlestirildiğ ilk basamak teskil ederdi.

Krepis iki basamaklıı.

Stoaları cephe sistemi Attalos II’nin Atina’da insa ettirmis olduğ stoaya

benzemektedir. H.Thombson’a gore cok az fark vardı. Atina’daki Attalos’un

stoasıı da alt katıdor, ust katıiyon nizamıdadı. Bergama’dan farklıolan;

Atina’da 3, Bergama’da 4 krepise sahiptir. Alt kat sutunlarıı ust kımıyivli,alt

kımıyivsizdir.Aks mesafesi daha azdı. Ust katta ion sutunlarıarasıda korkuluk

levhalarımevcuttur.

Atina’dakinin, Bergamaya gore bir diğr farkı Bergama’dakiler

kabartmalı Atina’daki ise, sadece kafes tezyinatımevcuttur. Bir diğr sunakta

Assos’taki Agoranı stoasıda Athena Polias’ı portiklerine benzemektedir.

Sutun baslılarıyonunden ele alısak; Palmiye seklinde sutun baslığıa M.O. 7.

asıda Neandria mabedinde rastlanmıtı. Bu orneğn diğr değsik sekilleri Lesbos

“Midilli” Adasıda Mytilene, nape ve kuzeybatıkucuk Asya’daki (Aigai),

Larissa’da gorulmektedir. Bundan baska Delphi’deki Massalia ve Klozomanai,

hazine binalarıdaki aynısutun baslılarıa rastlıoruz. Yayıma sahasıa gore bu

baslı sekline “Aiolya” baslığıadıverilmistir. Yaprak firizinin sekli “Lesbos

Nizamı”da denilmektedir. Bu sutun baslığıkırılarıĐon sutun baslılarıdan

busbutun farklıı. Lesbos Nizamı Arkaik devirde sona erer.

Bugun Berlin muzesinde kurulu olarak duran bu yapıı sutun akslarıarasıda, uc triglif, dort methop mevcuttur. Dor tarzısutun baslıları detay

bakııdan stoanıkinden biraz farklıı. Arkhidrav ise olcu ve profil bakııdan

stoanıki ile aynıı. Ust katı triglif frizi ise tamamen farklıı. Burada stoaları

triglif frizinden daha zengin bir susleme, sanatcıtarafıdan arandığıgorulur. Biraz

ağı fakat cok dekoratif gorunuslu frizi dolastımıtı. Frizin uzunluğ 2.48 m.’dir.

Propylonun alt katıı arkhidravıuzerinde ziyaretcilerin gozune carpan su ifade

okunur.( Kral Eumenes, Athena’ya vakfetti ).

Batıcephesinin bir kımıuzerinde krepis’in dosemesi, ilave bir basamak teskil

edecek sekilde yontulmustur. Stiylobatı olculeri ise 12,27m. Genislik, uzunluk

21,77 m. dir.

Pretorn, kuzey ve guney cephelerde 6 sutun, uzun taraflarda ise 10 sutun ihtiva

etmekteydi. Sutunları yuksekliğ 5,26 m. taban capıortalama 0,75 m. ust kımıı

capıise 0,60 m., dir. Sutun kasnaklarıbirbirine esit olmayan yukseklikler gosteren

trahitten yapımıtı. Sutun govdeleri yivsizdir. Sutun akslarıarasıda iki triglif,uc

methop yer almıtı. Eumenes II’nin Galatlara, Suriyelilere ve Makedonyalıara

karsıkazandığızaferden sonra, Kutsal alanı doğ ve kuzey taraflarıa iki katlıstoalar insa ettirmis, akropol kapııı hemen arka tarafıda da buraya girisi

sağayan alt katıdor duzeninde, ust katıda Đn duzeninde iki katlıanısal bir

propylon yaptımıtı. Almanya’ya goturulmus olan bu anısal kapıı taslarıBerlin Pergamon Muzesinde gerceklestirilen bir rekonstruksiyonla yerlerine

oturtularak yeni bastan ortaya cıarımıtı.

Athena Polias Nikephoros mabedi, Helenistik devirde diğr dor

mabetlerinde gorduğmuz normal sekil ve normal triglif adedini muhafaza

etmekteydi. Bu mabedin en buyuk ozelliğ; sellayıgenislemesine ikiye bolen bir

duvarı mevcut olmasıı. Sella Athena –eus kultune tahsis edilmistir. Yani bir

tarafta Athena’ya diğr tarafta Zeus’a ibadet edilmekte idi. Bundan baska cift kulte

sahip mabetler arasıda sunlarısayabiliriz: Sardes’teki Artemis Mabedinin sellasıimparatorluk devrinde Antonius Fius zamanıda ince bir duvarla ikiye ayrlmıtı.

Sellanı batıbolumunde Artemisi doğ bolumunde ise imparatorice Faustinanı,

imparator Antoninas Pius ile birlikte ibadet gordukleri bilinmektedir. Ayrıca 6.

asrın ikinci yarısında yapılmıs olan Korinth Apollon mabedi, Apollon-Artemis

kultune sahiptir.

Bergama ‘da kazıarda ortaya cıarıan, iki stoanı korkuluk levhalarıı

sayıı43’tur. Propylonuda hesaba katarsak stoaları ust katıda 48 kabartmalılevha bulunmasıicap ederdi. Ancak bu levhaları besi tam, besi ise yarı ele

gecmis, bundan baska bircok irili ufaklıparca mevcuttur.

Bu levhalarda islenen kompozisyon; tam ortada araba kasası duz kabzalıkıı mırak, kalkan miğer, araba tekerlekleri,zıhlar,baslığı iki yanıda at

kuyruğ sarkmaktadı.Eğr heyleltras bu silahlarıBergama’da muhafaza edilen

modellere gore kopya ettiyse, meraka değr savas ganimetleri, Attalos I, in cok

savastığıFrigya ve Karya savas meydanlarıdan toplamalıidiler.

Diğr bir kabartmada, gerek Attalos gerekse Eumenes II, tarafıdan kazanımı bir

deniz zaferi kompozisyonu islenmistir.

M.O.190-180 yılarıarasıda Eumenes II, tarafıdan yaptııan Athena

polias Nikephoros Mabedinin kuzey ve doğ stoalarıı bunları ust kat korkuluk

levhalarıuzerinde bulunan silah kabartmalarıuzerinde Grek silahları karımıtı ki

boyle durum cok değsiktir. Attalos ve Eumenes’in sı sı carpıtılarıdusmanlarıı silahlarıbirbirinden farklıidi. Bergamalıarı onemli rakipleri

sunlardı. Makedonyalıar Suriyeliler, Galatlar, Frigyalıar, Lidyalıar,Pontuslar,

Bitinyalıardı. Bu kadar karıı dusmanla carpıan Bergamalıarı, muhtelif

silahlarıulkelerine getirmeleri cok tabidir.

Bu sebepten Eumenes II, donemi sanatkarlarıı levhalar uzerinde

guruplandıdılarısilah cesitliliğ kolayca izah edilebilir. Kabartmalarda Galat

silahlarıdiğrlerinden daha buyuk bir yer isgal etmektedir. Gal silahlarıhakkıda

onemli bilgiyi M..S.208 yııda Galya’da kurulmus olan Ariminum kolonisine ait

gumus sikkelerden oğenmekteyiz. Đk donemde basımı olan bu paraları uzerinde

hucum halinde bir Galyalıı resmi, daha sonraki donemlerde ise Gal silahlarıa ait

tasvirler vardı. Burada kalkanlar bir insanıortecek sekildedir. Yunan kalkanlarıı

aksine tahtadan yapımı ve uzerlerinde basit susler vardı Zıhlar, uzun kalkanlar,

savas arabaları can seklinde miğerler de Galatları vasıasıla bu bolgeye

girmistir. Cesitli silahları bir arada resim edilmesini, Eumenes’in Athena’ya hesap

vermesi olarak vasılandııı. Athenaya sunu soylemek istemekteydi…. “Butun

kavimleri yendim ve silahlarııele gecirdim bunu sana borcluyum’’. Korkuluk

levhalarıı stili Grek sanatıda bir yeniliktir. Bu sııı vaziyette yerlestirilmis

silahlar, değsik tarzda konmustur. Hellenistik devirde kabartma prensiplerini

değstirmis olan resim sanatıa ait bir hisle tasvir edilmistir. Burada guclu bir

realizmle islenmistir. Athena Polias Nikephoros Mabedinin silah kabartmalarıı,

zarif bir kompozisyon meydana getirdiğni ve uzun donem kendi ve kendinden

sonraki sanatcıara da ilham kaynağıolmustur.

Silah kabartmalarıı bir benzeri ise; “madeni zıh kalkan”ı benzeri Side’nin doğ

sehir kapııuzerinde bulan zıh orneğ, Orange’deki, Tiberius kemeri uzerindeki

kabartma ve S.t. Remy’deki Julier’ler mezar anııda aynıkompozisyonda zıh

kalkanlar islenmistir. 1942 yııda Lavkadia’da bulunmus olan bir tumulus, altımezar odasıı icindeki fresklerdeki miğerler, Bergama kabartmalarıdaki

miğerler gibi konik sekilli ve alı uzerinde ince bir serit kapsamaktadı.

Makedonya sikkeleri uzerinde de, bazen Bergama’daki miğerlere tasvirler yer

alı.

Bergama’nı bu esiz ustalarıı insa ettiğ ve sanatcıarıı kabartma

ornekleri bu yapıa ki realizm ile kendilerini Roma’ya kabul ettirip, Roma’nı

yayıdığıalanlarda asılarca Bergama ekolunun yasamasıısağamılardı.

Kalıtıarı hemen yanıbasıda, kayalara oyularak yapımı 29 basamaklıbir tunel,

tapıağıtiyatroya bağayan yollardan bir tanesidir. Tapıak alanıicinde kalan bir

baska kalıtıda Hellenistik Cağ’da yapımı olduğ sanıan bir sarnıa aittir.

Kutsal alanın orta yerinde gorulen silindirik bicimindeki kalıntı ise, ilk donemlerde

Tanrıca Athena’nı, Roma doneminde ise M.O.31-M.S.14 yılarıarasıda hukum

surmus Đparator Augustus’un bronz heykellerini bir kaide olarak yapımıtı.

Athena Polias Mabedinin stoalarıguzel ve muntazam bir susleme sanatıı

varlığııortaya koyar. Stoaları cephe sistemi Attalos II, nin Atina’da yaptımı

olduğ stoaya benzemektedir. Aralarıda cok az fark vardı. Atina’daki Attalos

stoasıı da alt katıdor, ust katıiyon nizamıdadı. Uc kademeli krepise sahiptir.

Bergama’dan farklıolarak uc değl; dort triglif sistemi tatbik edilmistir. Alt kat

sutunlarıı ust kımıyivli,alt kımıyivsizdir. Aks mesafesi daha azdı. Ust katta

iyon sutunlarıarasıda korkuluk levhalarımevcuttur.

Hellenistik zevk abidevi ve tek sekilli, buyuk ve duz cizgili bir karaktere sahip olan

yapıa kendini gostermektedir. Hicbir unsur bu ahenk uyumluluğnu

bozamamıtı.

DEMETER KUTSAL ALANI

Demeter, aslen Grekler’den once Egeli bir kavmin Tanrıasıı. Grekler bu

ilahıkendi tanrıarıarasıa ithal etmisler ve Greklestirmislerdir. Demeterin

arkasıda Kucuk Asya’nı ana tanrıasıKibele gizlidir. Demeteri Grekler ziraat ve

bereket tanrıasısekline sokmuslardı.

Demeterle, Persofone Greklerden once her ikisi yeri temsil eden

tanrıalardı. Prof.Dr. Nezahat Baydur’a gore; ..Demek ki iki ayrıkavme aittiler,

sonradan bu iki kavmin birlesmesi neticesinde iki ilahe ana kı olarak kabul

edilmis ve Grek mitolojisindeki Perrofone efsanesi ortaya cımıtı.

Bazıefsanelere gore Demeterin Đsion adıda bir sevgilisi vardı. Bu,

senenin bazıaylarıda olup, tekrar dirilmek, anlayııile Kybelenin sevgilisi Attise

benzemektedir. Demeter kultunun mensei eskicağa bugunku Agyia adııtasıan

yerdedir.Guney Teselya, Demeter kultunun merkezidir. Tebaide, kultun

mevcudiyetini sikkeler vasıasıla oğeniyoruz. Kuzey Yunanistan’da Demeter

kultune az rastlanı. Makedonya’da yalnı Amphipolis ve Stoboiada sikkeler, bu

kultun varlığıa isaret eder. Demeter kultu Teselya’dan iki koldan yayımıtı.

Birincisi, guneye doğu kara yolunu takip etmis, ikinci kol ise, denizden Girit’e

ulasmıtı. Bu iki kol orta Yunanistan’da tekrar birlesmislerdir. Boylece Eleusiste

Demeter kultu en yuksek noktasıa ulasmıtı. Kuzeye doğu ise bu kult hic

yayımamıtı. Yine bu konuda Prof.Dr. Baydur’a gore : Buna iki sebep tesir

etmistir.

1-Ziraatla sııbir ilgisi olan kult munbit “verimli” vadi ve topraklara

muhtactı. Bu sebeple dağı bolgelere gec yerlesebilmistir.

2-Demeter kultune yakı olan Diyonisos kultu Trakya halkııtatmin

etmistir.

Kucuk Asya’da, Demeter kultu hicbir zaman yerlesmemistir. Cunku tanrıanı,

Medlerin değsik isimler altıda ibadet ettiğ bir rakibi vardı Demeter kultu, ancak

Dor hexapolisinde ve bilhassa Knidos ve Halikarnasosta yerlesebilmistir. Efeste

Demeter kultu Herodot’un (VI, 16) burada geceleri yapıan bir thesmophoros

bayramıdan, eserinde bahsettiğne gore bu kult burada da onem kazanmıtı.

Bergama’da ise, Eumenes I, zamanıda paralıaskerlerin yeminin de

Demeter ismi zikredilir. Bu kultun tarihsel surec icinde ortaya cıııve yayıııı76

ve Bergama’ya kadar gelisini inceledikten sonra Bergama’daki yayııı gelisimi ve

etkileri, Bergama hanedanıı kurucusu Philetairos M.O. 281-263 zamanıda sehir

duvarlarıı dııda kısal cevrede, Demeterin kutsal alanıyer alıordu. Bu yapıar,

yazılardan oğenildiğne gore Philetairı ve kardesi Eumenes tarafıdan M.O. 3.

yuzyıı ikinci yarııda anneleri Boa’nı anııa adanmıtı. Đn duzeninde anteli

bir tapıaktı. Roma donemine kadar mermer sutunlar ve alılığıile Korint

duzeninde bir prostylosa cevrilmistir. Tapıağı onundeki oldukca buyuk

Hellenistik donem sunağıantik donemde gayet zarif Hellenistik kose volutleriyle

susluydu.

Demeter Kutsal Alanı

Bergama’da asağısehirde Gymnasiumun, kuzeybatııda ve Hera Mabedinin

batııda buyuk bir teras uzerindedir. Kutsal alan, 1908 den 1911 yııa kadar

Eylul –kim aylarıdaki dort mevsimlik arastımalar sonucunda meydana

cıarımıtı. Demetere ait sahanı uc tarafıgalerilerle, yalnı doğ tarafıduvarla

cevrilidir. Bu duvar uzerinde bulunan Grekler devrinden kalma, Roma Devrinde ise

iki sutunlu bir galeri ilave edilmis olan kapıan kutsal sahanı dı avlusuna girilir.

Guneyde kalan kııda bir cesme ve bir adak cukuru vardı. Kuzey bolumde ise

ası avluya acıan ve yukarısehre bağanan yedi basamaklıbir merdiven vardı.

Cesme, Exedra biciminde bir Roma Devri yapııı. Bu cesmenin insasıda

kullanıan buyuk tas blok kaplamalar daha once burada mevcut olan daha basit bir

Grek cesmesinden kalmadı. Adak cukuru cesmenin batııda birbirine

kenetlenmek suretiyle yapıan cukurun alt kımımermer levhalarla cevrilmistir. Bu

adak cukurunun bir benzerine Priene’deki Demeter Kutsal alanıda rastlıoruz. Bir

Bergama sikkesinde Demeter Sunağıtasvir edilmistir.

Sunak ve cevresindeki yapıarıtarih tasnifi icinde ele alısak birkac devre

tespit edebiliriz.

Eski Grek devrinde, sehrin yalnı tepeye kurulduğ zamandan en son

bahsettiğmiz duvarlarla cevrili olan bir mabet ve bir atlardan ibaret bir Demeter

kutsal sahasıvardı

Fletarios zamanıda (M.O. 283-263) asağıkuzey stoası tiyatro ve doğ civarıı

asağıkımıyapımı ve mabetle sunak yenilenmistir.

Stoaların Apollonistan evvel mevcut olup olmadığı hakkında kat’i hukum

verilemiyor. Fakat belki de batıve guney stoaları bir kımıbu devre isabet eder.

Demeter Sunağından - Bereket Tanrıcası

Propylonun guney stoasının kuzey duvarı ile birlesik vasiyeti bizde bu

supheyi uyandırıyor.

Kralice Apollonis zamanında ihtimal kocası Attales I (M.O. 241-197)

oldukten sonra yani M.O. 2.nci asrın baslangıcında stoalar ve propylon buyuk bir

insaat değisikliği getirmistir. Sunak ve mabed Apollonis tarafından dokunulmamıs

Filetarios zamanındaki sekli muhafaza etmislerdir.

Esaslı son bir değisiklik M.S. 2.nci asırda Antoninus Pius zamanında

Kleusis kultu tekrar canlandığı sırada yapılmıstır. Bir Bergamalı olan G. Kladius

Seilianos Aisimos mabede mermer bir prenses ve esas altara mermer bir kaplama

ilave etmistir. On avludaki exedralı cesmenin gecirdiği değisiklik de bu zamanda

olabilir.Bu cesme kult temizliği icin kullanılıyordu.

Guney stoasında mermerlerle yapılan değisiklik daha sonra olmakla

beraber baslangıcı belki bu zamandadır.

Gec Roma devrinde kuzey-batı kosesinde buyuk bir değisme olmustur.

Erken Hıristiyanlık devrinde butun kutsal saha tahrip edilmis, mermer

parcalar kısmen ev, kısmen kilise insasında kullanılmıstır.

Demeter kutsal sahası icinde gerek buyuk heykeller, gerekse kucuk

parcalar ele gecmistir. Bunlardan da kısaca bahsetmeyi uygun goruyoruz. Ancak

bunların hepsine değil, sanatsal değer ifade eden parcalara temas edeceğiz.

Bunlardan baska Đmparator, Asklepios, Dipnysos ve kadın heykelleri ile muhtelif

cinsten adak esyaları bulunmustur.

ARKEOLOJĐK VE SANAT TARĐHĐ

ACISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ

Tarasanın takviye duvarları ile Demeter mahzeni arasında bulunmus olan

iki Nike heykeli vardır. Bunlar her halde mimari parcalardır. Fakat mabedin

akroterlerine mi ait yoksa galerilerin icinden ve ya ustunden bir parca mı olduğu

bilinemiyor. Boyları, birinin 0,66m., diğerinin ki 0,75 m.’dir . Bunları uzerinde

gorulen kafalar hazinenin kuzey doğusunda da bulunmustur. Fakat Nike

vucutlarına ait olmalıdırlar.

Germanikusun karısı yaslı Agripinayı

tasvir eden bir heykel de bulunmustur.

Agripina Asia eyaletinde de halk

tarafında da cok sevilmistir. Lesbosta

Demeter Karpoforos namıyla

zikredilir. Agripinadan bir Lesbos

kitabesinde soyle bahsedilmektedir.

Đmparator ailesindeki kadınların

Demeter Karpoforos olarak ibadet

gormesi, bu kult isminin ne kadar

yayılmıs olduğunun ispatıdır.

Bir kısmı mahzen ve takviye

duvarları arasında, bir kısmı Demeter

mabedi yanında 7 tane kabartma

parca bulunmustur. Bunlardan daha

evvel Gymnasium’un orta tarasasıda

da ele gecirilmistir. Uzerlerindeki

hashas ciceğ ve basak tasvirlerinden,

Demeter kutsal sahasıa ait olduklarıanlasımıtı. Gymnasium tarasasıa

tesadufen gitmis olabilirler.

Bunlar herhalde gec Roma devrinde guney galerisindeki tadilatta, sutunlar arasıa

konulan korkuluklara aittirler.

Bulunan parcalardan birinin etrafısilme ile tehdit edilmistir. Đcilik

kabadı, noksan olan sağkımıda Hepding belki gunes ve ay ıığıaltıda yer altıhakimlerinin tasviri olabileceğni ileri suruyor.

Parcanı yuksekliğ 0,89 m.’dir.

Hemen hemen sağam bir vaziyette bulunan diğr bir parcanı yanlarıda sutunlarıkavrayan cukurluklar vardı. On yuzde ortada bir elinde kase bir elinde mesale ile

Demeter ayakta duruyor. Kalı kumastan hiton giymis, uzerinde sol omuzdan

atımı kıa bir manto var, saclar omuzlara dusuyor, belinde celenk var. Bu tasvire

gore belki mabet icinde sol elinde mesale, sağelinde kase tutar vaziyette ilahenin

bir kult heykeli kabul edilebilir. Kabartmada ilahe kutsal sahasıicinde tasvir

edilmistir. Sol tarafıda on tarafıgirlantlarla suslu palmat akroterli bir atlar vardı.

Atları uzerinde kuvvetli alevli bir ates goruluyor. Sağtarafta ihtimamlıislenmis

yanan bir mesale yerden iki yaprak arasıdan cııor.

Bir diğr parca asma dallarıile susludur. Bu tezyinat mabette Dionisos’un

Demeter ile ilgisini gostermek bakııdan muhimdir.

Kutsal sahanı doğsundaki bina icinde bulunmus bir kabartma Demeter

kutsal sahasıa aittir. Bir tarafıda bir fiyonk uzerindeki iki volutun arasıdan iki

defa birbirine dolanmı iki yıan vucudu cııor ve baslarıikinci bir fiyonktan

sonra birlesiyor. On yuzde genis bası bir yaprak uzerinde akantus yapraklarıve bir

nar, bunun sağıda bir basak vardı.

Demeter kutsal hazinesinin kuzey doğsundan ve Atları altıdan cıarıan iki

kabartma parcadan biri uzerinde hashas saplarıarasıdan cıan bir mesale,

diğrinde de mesale var.

Doğ’daki odasıve buyuk altarı yakııdaki bir cok terakota figurler

cıarımıtı. Bilhassa uzun elbise ve manto giymis ve dua eder vaziyetteki kadı

figurleri coktur. Mantolar basıarkadan ortuyor. Birbirinden farklı8 tip

gosteriyorlar. Bunlardan bir numuneyi gosteriyor. Altarlar ve tiyatro kademeleri

arasıdan 0,31 m. yukseklikte bir kadı basıbulunmustur koreye ait olmasımuhtemeldir. Poliklet uslubunu hatılatıor.

Demeter kutsal alanları icinde on plana cıkan mabetler ve diğer yapıları

genel ozellikleri ile Bergama Demeter sahası icindeki eserlerin ortak ve farklı

yonlerini, Prof. Dr. N. Baydur’un Genel değrlendirme sonuclarıla

incelediğmizde ortaya cıan unsurlar :

Bu kutsal sahaları yapıııcesitli tarihlerde olmasıa rağen hepsinin esas

sekillerini almalarıIV.cu ası basıile Helenistik devir arasıa rastlar. Bergama,

diğr yerlerde gorulmeyen zengin stoalar ile Bergama Kutsal alanıı en onemli

ozelliğni olusturur.

Eleusis kutsal sahasıile Bergama’daki ic ve dı avluları propylon insalarıve

oturma sıalarıile diğrlerinden cok birbirlerine benzemektedir.

Muhtelif mimari parcalarıı islenisinde dikkate değr bir incelik

gorulmez. Kutsal saha ilk seklinden Bizanslıar zamanıa kadar asağıyukarıbes

kere değsiklik ve ilavelere maruz kaldığıhalde esas seklini Apollonis zamanıda

almıtı, denilebilir.

Bergama kutsal sahasıEleusisteki mustesna diğrlerinden cok birbirlerine

benzemektedir. Đerisinde ihtiva ettiğ binalar bakııdan Eleusistekinden sonra en

zengin olanıı.

Bu kutsal alanları icindeki tapıaklar, Bergama dııdakiler Yunan

Mabedi sekil ve planıdan ayrımaktadılar. Ozellikle Prienedekinin esine hicbir

yerde rastlanmıor. Eleusisteki talesterionda dort kose sekliyle değsik bir tarz

gosteriyor.

Samothrakedeki diğrlerine gore gec yapımı “yeni mabet” dı gorunusundeki

koseliliğne rağen sella’da yer alan apsisi ile az rastlanan bir ozelliktir.

Tapıakları sekil ve planlarıda gorulen bu farklıılar zamanla değsen kult

adetlerinden ileri gelmis olmalıı.

Megara Kaseleri

BUYUK SUNAK (ZEUS SUNAĞI)

Bergama'nın Attalos I zamanında Galatlara karsı kazandığı buyuk zafer uzerine

Eumenes II zamanında (M.O. 197- 159) Akropol'de Zeus (Athena ya da tum

tanrılar) adına bir sunak yapıldı. Sunak hakkında ilk bilgi verenlerden biri Romalı

yazar L. Ampelius'tur. Dunya Harikaları adlı yapıtında "Bergama'da mermerden

kırk ayak yuksekliğinde, gorkemli kabartmalarla suslu buyuk bir sunak vardır.

Tanrılarla Gigantların savasını gostermektedir." demektedir.

Bu kabartmalardan birkacının bulunması ile 1877'de Akropol'de kazılar

baslamıs ve sunak ortaya cıkarılmıstır.

Ele gecen parcaları ile Berlin Muzesi'nde tekrar yapılandırılan sunak

boyutları nedeniyle bugun Berlin'de ziyaretcileri ağırlayan Pergamon Muzesi'nin

yapımını (1910-1930) zorunlu kılmıstır.

Akropol'un birinci surları dısında

Athena Tapınağı'ndan 24m asağıda

bulunan 5623 metrekarelik duzlemin

ortasında insa edilmis olan sunak, yukarı

agoranın biraz ustunde bulunmaktadır.

Sunak binası, kuzeyden guneye 37,70 m,

batıdan doğuya 36,60m'lik bir

dikdortgendir. Sunağın genisliği 34,20m

ve derinliği 36,44m olup bes basamaklı

bir altlık uzerinde 40 ayak (12m)

yuksekliği vardır. Selinos vadisine

bakan cephesinde 20m genisliğinde 28

basamaklı merdiveni bulunur. Kuzey,

guney ve doğu yuzlerini kusatan ve

Tanrılarla Gigantların savasını anlatan

kabartmaları (Gigantomachia) iceren yuksek kabartmaların uzunluğu 120m dir.

Bunların yuksekliği 2,30m, kalınlığı 0.50 m olup genisliği 0,60 - 1,10 m

arasında değismektedir. Sunak meydanının girisi doğuda ancak sunak avlusuna

cıkan merdivenler batıda olduğundan sunağa gelenler merdivenli cepheye

varabilmek icin yapının iki yanından birini dolasmak zorundadır.

Doğudan gelindiğinde ilk olarak Zeus ve Athena kabartma grubu gorulur.

Frizin bu yanında gunes doğusuyla ilgili ısık tanrıları Apollon, Artemis ve Leto

tasvir edilmistir. Karanlık kuzeyde ise yıldız tanrı Orion, kader tanrıcaları

(Moira'lar) ve gece tanrıcası gibi tasvirler vardır. Guneyde baska tasvirler arasında

safak kızıllığı, gunes tanrısı Helios, batıda denizle ilgili tanrılar ailesi Okeanos,

Amphitrite, Nereus ve Triton vardır. Homeros'a gore Gigantlar vahsilikleri

Zeus Bası

yuzunden yok olmus bir halk kitlesidir. Hesiodos ise "Onlar goğun ve toprağın

cocuklarıdır. Parlak silahlı ve ellerinde uzun mızrakları olan savascılardır." der.

Olympos tanrıları, Titanları surgun ettikleri zaman, anaları toprak tanrıcası Gaia,

Titanların ocunu almak icin essiz buyukluk ve gucte olan Gigantları doğurmustur.

Gigantlar tumuyle insan kılığında gosterildiği gibi, bacakları oyluklarına kadar

yılan kuyruklu da oluyordu. Boylece toprağın cocukları analarının kucağından

cıkarak insan biciminde ayağa dikiliyorlardı. Gigantlara yılan ayakları savasta

yardım ettiği gibi tanrılara da hayvanlar yardım ediyordu. Zeus'un kartalı

Gigantların yılanlarına karsı savasıyor, azgın kopekler ve Hekate'nin bir aslanı da

Rea'nın yanında bulunuyordu. Yuksek kabartmalarda birbirine giren figur bolluğu

vardır. Bunlar yan yana veya arka arkaya değil, birbirini kısmen orten ve kesen bir

durumda duzenlenmistir. Boylece, goğus goğuse yapılan bir olum kalım savası,

sanatcılar tarafından buyuk bir ustalıkla, olağan bir karmasadan uzak tutulmustur.

Bu kabartmalardaki tema, direkt olarak tarihsel olayların (Galatlara karsı kazanılan

zafer) konu edilmesi yerine bu olayların vurguladığı dusunceye onem veren Hellen

gorusune uygun gorulmektedir. Kral Eumenes II de Hellenliğin ruhsuz, duygusuz

barbar bir dunya uzerindeki zaferinin sanatsal betimlemeve anlatımını

onemsemistir.

Sunağın ic yuzunde de dıs yuzde olduğu gibi sutunlu galeriler planlanmıs

ancak tamamlanmamıstır. Duvarın ic yuzunu, Bergama krallık soyunun atası

olarak kutsanan Herakles'in oğlu Telephos destanından sahneler susler.

Antik dunyada onemli veya halka hukmeden ailelerin soylarını bir tanrı ya da

buyuk kahramanlara dayandırmaları yaygındı. Telephos da Attalos hanedanının

hem Grek tarihinin en buyuk kahramanı Zeus'un oğlu Herakles, hem de

Arkadia'daki soylu ve saygıdeğer bir Grek ailesi ile bağlantılarını sağlıyordu.

Telephos'un yasamından bolumlere antik siirlerde ve Aeschylus, Sophokles, ve

Euripides' in klasik dramalarında rastlanmaktadır. Telephos frizinde diğer

eserlerdeki gibi butun olay aynı zaman ve mekanda gecmemektedir. Bu anlamda bu

friz heykelcilikte yeni bir anlatım seklinin olusmasında onculuk etmistir.

Efsane Arkadia'da baslar. Apollo kahinleri Arkadia Kralı Aleos'a oğullarının

kızı Auge'nin soyundan gelen biri tarafından olduruleceği hakkında uyarırlar. Kral

bunu engellemek icin kızını Athena bas rahibesi yapar. Kralın huzuruna gelen

Herakles bir mese koruluğunda Auge'ye rastlar. Kral Aleos Auge'nin Herakles'ten

olan bebeğini Parthenion dağlarına bırakır, kızı Auge'yi de bir kayığa bindirip

denize bırakır. Auge Mysia kıyılarına suruklenir. Burada Kral Teuthras Auge'yi

karsılar ve evlat edinir. Auge Bergama'da tanrıcası olan Athena kultunu kurar. Bu

sırada Herakles oğlu Telephos'u onu sutuyle besleyen bir aslan ile birlikte

bulur.Dağ perileri de cocuğa bakmaktadır. Cocukluğu hakkında diğer olaylar

saklanamamıstır. Gencliğinde Telephos bir kahin tarafından annesini aramak uzere

Mysia'ya gonderilir. Telephos Kral Teuthras tarafından karsılanır ve tanıyamadığı

annesi, Auge, ona Mysia icin savasması icin silahlar getirir. Kral Teuthras

Telephos ile Auge'yi evlendirir, ancak ilk gece yataklarındaki bir yılan anne ile

oğulun birbirlerini tanımasını sağlar. Telephos daha sonra Mysia kralı olur ve

Truva icin yola cıkan ancak yanlıslıkla Mysia kıyılarına cıkan Grekler ile buyuk bir

savasa girer. Karısı Hiera da Mysia kadınlarının basında savasa girer. Antik

kaynaklara gore Hiera o kadar guzeldir ki, savasta olduğunde dusman geri cekilmis

ve gomulmesi icin ateskes ilan edilmisti. Mysialılar Grekleri puskurtur, ancak

Telephos Achilles tarafından Telephos'un hediyeler sunmadığı Dionysos'un bir

sarmasığa takılmasını sağlamasıyla yaralanır. Yarası iyilesmeyince, bir kahine

danısır ve ona "Yarayı acan iyilestirecektir" denir. Bunun uzerine Telephos bir

gemi ile Argos'a (Yunanistan) gider ve Kral Agamemnon huzurunda kimliğini

saklar. Bir solen sırasında yarasını gosterip kimliğini acıklar. Đclerine kadar sızmıs

olan dusmanlarına karsı Greklerin ofkesi Telephos'u korkutur ve o da

Agamemnon'un oğlu Orestes'i rehin alır. Telephos Achilles'in mızrağının tozu ile

iyilestirilir. Sunaktaki diğer paneller Bergama'nın onemli kultleri ile ilgili sahneleri

gosterir. Dionysos'un onurlandırılması ve oturmus tanrıca icin yapılan sunak

gosterilmistir. Son panel ise olen kahramanın cenazesinden bir sahne olabilir.

ARSENAL

M.O. III ve II. yuzyıllarda, ozellikle korunmus, Bergama Kalesi'nin en

dıstaki alanda kuzey guney doğrultusunda uzanan bes magazin yapısı kurulmustur.

Burada bulunan ve bugun asağı agorada korunan 13 farklı capta 900 gulle mancınık

biciminde sapanlar ile atılırdı. Eski cağda da gulleler magazinler dısında depolanır,

magazinlerde ozellikle cabuk bozulan erzak ve tahıl saklanırdı. Uzerindeki ağırlığı

tasıyabilmek icin ızgara biciminde birbirine yakın duvarlar halinde insa edilen

temellerde etkin havalandırma icin yarıklar bulunuyordu. Catıları kiremitle ortulu

buyuk ahsap galerilerden olusan asıl magazinlerde yiyecek dısında kalede kalan

savas aracları da saklanırdı. Daha sonra Roma Legionlarında gorulen bu buyuk

yapılar antik cağda gorulen en eski silah ve erzak depolarındandır.

Arsenalin guneydoğusundaki kral birliklerinin buyuk kıslasının 32 tas

sırasına kadar ayakta kalabilmis kuzeydoğu duvarı Hellenistik Cağ tahkimatının en

iyi durumda kalmıs parcasıdır.

BERGAMA KUTUPHANESĐ

Tarihci Diadoros tarihteki en eski kutuphaneyi, M.O. 7. yuzyılda

Ninova’da Asuranipal’in sarayıda bulunduğnu kaydeder. Ninova Kutuphanesi,

Yunan Tiranlarıa ornek teskil etmis bu suretle Hellenlere gectiğni kaydeder.

Sisam Tiranı Polikrates ile AtinalıPeisistratos’un kutuphaneleri bu donemde

meshurdu. Fakat sonraki yuzyılarda Hellenler Edebiyata karsıgosterdikleri buyuk

ilgi ve alakaya rağen Yunanistan’da kutuphanelerin ortadan kalktığııgoruyoruz.

Kitapcıdukkanlarıı ihtiyaca yeterli gelmesini de kutuphanelerin kapanmasıda

etkili olduğ gorusu de bu donemde on plana cımıtı.

Strabon eserinde, Mıı’da Ptolemais’lardan once Aristoteles tarafıdan ilk

sistematik kutuphanenin tanzim edildiğni bildiriyor. Hellenistik devre gelindiğnde

Đkenderiye Kutuphanesi ile Bergama’da Eumenes II’nin yaptıdığıM.O. 2.

yuzyıda insa edilmis olan, Bergama Kutuphanesi bu devrin en unlu kutuphaneleri

idi. Makedonya Savaslarıdan sonra Hellenistik donem kral ve hususi

kutuphanelerinin kitaplarıRomaya tasıdı Đparator Agustus Bergama’yıornek

alarak Palatin’deki kutuphaneyi yaptıdı M.S. 3. yuzyıda ic isyanları ve dıtaki

savasları sebep olduğ iktisadi duraklama ve gerileme donemi kutuphaneleri de

olumsuz yonde etkiledi. Avrupa’da Ronesans ve Reform hareketleri ile Antik

donemin yeniden kesfedilmesine kadar Bizans Sarayıve Araplar Kutuphane

mirasııellerinde bulundurdular. Kutuphaneciliğn bu kıa tarihi gelisiminden

sonra Bergama Kutuphanesi ile ilgili bilgileri ele alacak olursak Bergama’da

kutuphanenin balısıtıseklinde catııve Ucgen alılığıile Yunan sella nizamıı

tatbik edildiğni ilk bakıta gorebiliriz.

Bergama kutuphanesinin yeri 1880 yııda Akropolde yapıan kazıarda

Carl Humann ve Prof. Conze tarafıdan ortaya cıarımıtı. Boylece Attalos I

tarafıdan yaptııan ve M.O. 2.yuzyıı baslarıda unlenen kutuphanenin, Athena

Tapıağıı kuzey koridoru arkasıdaki durumu anlasımı ve planlarıcizilmistir.

Koridorun alt karıdan gecilebilen batıkımıdaki 12x9m boyutlarıda buyuk

odadan daha kucuk odalar yapımıtı. Bunlar arasıda uc sutunlu kucuk dar bir

salon, onun arkasıda da uc oda bulunmaktadı. Doğ tarafıdaki orta buyuklukteki

odaya koridorun ikinci katıdan gecilmektedir. Kapıar yerine perdelerle

birbirinden ayrımı dort salondan olusan odada mermer pervazları kalıtıarıbulunmustur. Daha doğdaki en buyuk oda 16x 13m boyutlarıdadı. Koridordan

kutuphaneye acıan gecitlerin en buyuğnun burada olduğ kabul edilmektedir.

Tastan altlılıduvarlardaki bir sıa civi deliklerine Conze'ye gore altlı uzerine

konulan kitap dolaplarını saplamak icin yapılan madenden yapılmıs cengeller

asılıydı. Kitaplar, guney ve batının nemli havasından korunmak icin kuzey ve

doğuya konulmus ve kitap raflarıyla duvarlar arasında yarım metrelik bir bosluk

bırakılmıs olduğu anlasılmıstır.

Kuzey duvarının ortasında bulunan buyuk kaidenin uzerinde Bergama'nın ve

krallığın koruyucusu olan Athena'nın buyuk bir heykeli bulunuyordu.

Parthenos'taki altın-fildisi heykelinin Hellenistik anlamda bir kopyası olan heykelin

etrafında cok guzel bir kadın heykeli ile bir kadın bası da bulunmustur.

Kutuphanede ayrıca destan ozanı Homeros'un, Helen dunyasının en buyuk kadın

lirik ozanı Lesboslu Sapho'nun bustleri, parsomenci Krates ve Đrodikos,

Halikarnassos'lu tarihci Herodotos, Miletos'lu lirik muzisyen Timotheos, daha

ileride tarih yazarları Meleagros'un oğlu Balakros, Philotas'ın oğlu Apollonios gibi

bilginlerin heykel ve bustleri bulunuyordu.

Bergama ve Đskenderiye arasındaki rekabet yuzunden Mısır kralı papirus

dıssatımını yasaklayınca Bergama'da papirus yerine gecebilecek herhangi bir

maddeyi getirene buyuk oduller verileceği duyuruldu. Cok gecmeden, Sardes'li

sanatcı Krates, krala keci derisinden ozel bir bicimde hazırlanmıs bir ornek getirdi.

Đstenilen kullanısa elverisliliği gorulen bu kağıtlara Bergama kağıdı (Pergaminae

Chartae) adı verildi ve daha sonra bilim dunyasının yolunu ısıtacak olan parsomen

adını aldı. Bergama kutuphanesi edebiyat ve sanat hakkında parsomenlere yazılmıs

200 bin tomar kitapla doldu. Bergama, Đskenderiye karsısında bilim ve sanat

bakımından erismek istediği varlığı sağlamıs oldu.

Bergama, M.O. 133'de Roma egemenliğine gectiğinde Romalı bilginler

Hellen kulturunu incelemek icin aradıkları essiz eserleri Bergama kutuphanesinde

buldular. Sezar'ın olumunden sonra Roma'da baslayan ic savas sırasında Bergama

da unlu kutuphanesini yitirdi. Antonius tarafından Tarsus'ta Mısır Kralicesi

Kleopatra'ya armağan edilen Bergama Kutuphanesi, M.O. 47 yıllarında bir savas

sırasında yanan Đskenderiye Kutuphanesinin bosluğunu dolduracaktı.

ASKLEPĐON

Antik Cağın en onemli 3 sağlık merkezlerinden biri olarak un yapmıs Bergama

Asklepionu, kendi cağdası olan diğer iki; Epidauros ve Kos Asklepion’larıile

birlikte sağı tanrııa adanmı hem tapıı yeri hem de, sifa bulunan sağı

merkezleridir. Bugun, Bergama Asklepion’unda gorulen kalıtıarı buyuk

coğnluğ M.S. 2. yuzyıı ilk yarııa, yani Roma Đparatoru Hadriyanus

M.S.117-138 ve Đparator Antoninus Pius M.S. 138-161 yılarıarasıda hukum

suren Roma Đparatorlarıı donemlerinde sağı tanrııAsklepion adıa yapımı

diğr ilave yapıardı. Ancak yapıan arastımalar Bergama Asllepion’unun M.O. 4.

yuzyıda kurulduğnu ortaya koymaktadı.Tarihci Pausanias burada yer alan sağı

tanrısı Asklepios Tapınağının M.O. 4. yuzyılda insa edildiğini eserinde

yazmaktadır.Unlu tarihciye gore Asklepion kultu buraya; Bergama’nı

kuzeyindeki Madra Dağıda avlanıken ayağıdan yaralanan Archias adıda bir

kahraman tarafıdan getirilmistir.Mitolojik oykude, ayağıdan yara alan Archias

sağığıa kavusmak icin once Epidauros’taki Asklepion Tapıağıa gitmis,

buradaki rahiplerden aldığıilahi oneriler uzerine Bergamaya gelerek, Asklepion

kultunude beraberinde getirip burada yayıı gelismesine onculuk etmistir. Boylece

ilk tapıak Ayvazali yoresinde kutsal cesme ile onun yanıdaki kayalı alanda

kurulmus oluyordu. Baslangıtan beri bu kutsal bolge adı adı genisletilmistir.

M.O. IV. yuzyıda buyuk alanda bulunan kaya ve temeller ustunde genisletilmis

olan Asklepion kutsal yol boyundaki anı-mezarlarda klasik kultur bakııdan ozel

bir durum tasıordu.

MO 280 - 133 Bergama Krallağıdoneminde akropol ve kent gibi

Asklepion da genis olcude kalkıma ve yukselme icine girmisti. Ozellikle mermer

isciliğn değrli yapılarıile suslenmistir:

MO 156 ‚a Bergama’ya Bitinya kralıII. Prusias saldımı, kenti

kusatmasıa karsı alamayıca asağıkenti ve Asklepion'u yağalamı, tum heykel

ve sanat urunlerini alı ulkesine gotururken Asklepios heykelini de unutmamıtı.

Bergama kralıIII. Attalos zamanıda sağı tanrııile kral arasıdaki sıı ayıııkaldıımı ve Asklepios'un sağı yurduna Kral kutsal yeri seklinde

isimlendirilmistir.

MO 218’ de Buyuk Đkender'in hazinesi yuzunden Suriye kralıIII.Antiokhos ordularıı Bergama kralıI. Attalos uzerine gondermisti. Bergama’ya

kadar gelebilen bu ordu, akropolu kusattıve kenti yakı yıtı Asklepion ise cok az

zararlıcımıtı

MO 201 de Makedonya kralıV. Filip, akropolu zaptedemeyince kenti

yakı yıtıve Asklepion’a da zarar vermisti. M.O 183-173 yılarıarasıda

Bergama kenti bayıdılı asamasıa gecerken Asklepion da gozden gecirilmis ve

genisletilmistir.

Bu donemdeki plana gore yer kazanmak icin guney eğmli alan destek

duvarlarıla kapatımı ve bir dehliz olusturulmustur. Đn duzenindeki mermer

tapıak kayalılar ustunde yukselmis, tedavi salonlarıkurulmustur. Kutsal su icin

tas cesme ve havuz yapımıtı.

Asklepion’u incelerken ilk kurulus donemi ve bu kultun ortaya cıııBergama Krallı donemi oncesine ait olduğnu tespit etmemize rağen,

calımamıı “Bergama Krallı Donemi” baslığıaltıda bu kultu inceleyerek ele

almak, ihtiyacııduyduk

Kapııda : “Olumun Yasaklandığı Vasiyetnamelerin AcımadığıYer”

olarak da sohreti Bergama sıılarııasmıtı. Dunya tı tarihinde buyuk bir

sohrete erismis olan Galenos’da, meslek hayatıicinde Bergama Asklepion’u ile

ozdeslesmistir.

Bergama Asklepion’da gorevli rahipler, “Asklepiad” adıverilen

Bergama’nı soylu ailelerinden geliyorlardı Bu babadan oğla gecen bir meslekti.

Bunları basıda da bir basrahip bulunuyordu. Asklepion rahipleri aynızamanda

birer hekim olup telkin yoluyla, değsik bitkilerden yaptılarıilaclarla buraya gelen

hastalarıtedavi ediyor, ayrıa hastalar sifalısu ve camur banyolarıdan yararlanı

spor yapıorlardı

Unlu tarihci Pausanias’tan sonra Unlu hatip Aelius Aritedides, M.S. 2.

yuzyıda buraya gelip kalmıtı. Kaldığısure zarfıda Bergama Asklepion’da

yapıan tedavi ve fiziyoterapi metotlarıı hastalara uygulanan masaj, su ve camur

banyolarııkaleme alarak gunumuze yazııbir belge bıakmasıbakııdan cok

onemlidir. Ayrıa kazıarda ele gecen bazıyazıları uzerinde de tedavi

yontemlerinden bahseden bilgiler mevcuttur.

Antik cağarda Yunan halkıolumden sonraki yasamıhep yerin altıda

karanlıklar icinde dusunmus ve bu yasama hep soğuk bakmıstır. Olum oncesi

yasama sıkı sıkı bağlanıp, olumden sonrasına hep ustun tutmusdur. Bu yuzden

gerek Anadolu gerekse Yunanistan hep tiyatrolarla, stadyumlarla ve hamamlarla

doludur. Oysa Mısır tam bir mezarlıklar ulkesidir. Yasamın vazgecilmez kaynağı

sağlık da unutulmamıs, pek cok değisik yerlerde sağlık icin tesisler yapılmıstır.

Unu gunumuze kadar ulasan Bergama’nı Asklepion’u (Asklepieion) da sağı

alanıda hizmet vermistir. Gunumuz Bergama’sıı onemli tarihsel ve gezmesel

yeri, antik Pergamon’un sağı yurdu Asklepion’un kurulusu Đ 4. yuzyıa dayanı.

Yapıan kazıar Asklepion, Asklepion olmazdan once yine aynıyerde baska bir

yerlesimin olduğ sonucunu cıarmıtı. Sağı ve doktorluk tanrııAsklepios icin

adanan bu tapı merkezi, olasııla, Anadolu’da sıca karsıasıdığıgibi, baska bir

tapı merkezinin uzerine kurulmustu.

Asklepion’daki yapıarı, Akropol’un asağııda kalan bir duzlukte

koruması sekilde acı bir alan uzerinde yer almasısebebiyle, tarih icinde bircok

saldııara maruz kalarak defalarca yııı yakımıtı. Her defasıda yeniden insa

edilmis veya onarı gorerek; gunumuze kadar kımen korunmus olmasıı en

buyuk nedeni, yuzyılar boyunca yağur sularıı getirdiğ toprakları bu duz ve

Akropol dııdaki konumuna gore ise, cukur alandaki bu bolgeyi doldurmasıı.

Asklepion’un islevi, barıdıdığıyapıarı soylenceleri ve unlu Bergamalıhekim

Galenos’u gormeden once, Asklepion’a adııveren, eski Yunan’ı ve Roma’nı

sağı tanrııolan Asklepios’u tanıak gerekir.

MĐTOLOJĐDE ASKLEPĐOS

Latinler’de Esculapius. Tıbı tanrııve kahramanı Apollon’un oğudur

ama doğmuna iliskin efsaneler birbirinden oldukca farklıı. Coğnlukla,

Apollon’un Tesalya kralıPhlegyas’ı kııKoronis’le sevistiğ ve onu bir erkek

cocuğ hamile bıaktığıanlatıı. Ozellikle Pidaros’un benimsdiğ versiyon budur.

Ne var ki, Koronis bu cocuğa hamileyken bir olumlunun Elastos’un oğu

Đkhys’in askıa ram olur. Bir kuzgunun bosboğzlığıla ( ya da kehanet

yeteneğyle)ihaneti oğenen Apollon vefası kadııoldurur. Koronis’in vucudu yakımak uzere odunları

ustune konulduğ sıada, henuz yasayan cocuğ

Koronis’in karnıdan cekip alıı. Asklepious’un

doğmu boyle olur.

Asklepios’un neden Peloponisos’da Epidauros’un

buyuk tanrııolduğnu acılamaya matuf bir baska

tradisyona gore ise, buyuk yağacıPhlegyas, ulkenin

zenginliklerini oğenmek ve onlarıele gecirmenin

yollarııbulmak icin ulkeye gelir. Kııda onunla

beraberdir. Yolculuk sıasıda Apollon kııbastan

cıarı. Kı, Epidauros toprağıda Myrtion adıdaki dağı eteğnde cocuğnu

gizlice doğrur. Sonra da onu terk eder. Ama bir keci gelip cocuğ emzirir ve bir

kopek ona bakar. Kopekle kecinin sahibi olan coban Aresthanes, cocuğ bulur ve

cocuğ saran ıı cemberini hayretler icinde kalı. Bu iste bir sı olduğnu

dusunerek bebeğ almaya cesaret edemez. Bebek, tanrıal kaderin yolunda tek

basıa ilerler.

Bir baska versiyonda, Asklepios’un annesi olarak Leukippos’un kııArsinoe’nin adıgecmektedir. Cocuğn, Arsioe’nin oğu olduğ ama Koronis

tarafıdan buyutulduğ ileri surulerek, diğr tradisyonlarla uzlastıımaya calıan

Messinia tradisyonudur.

BabasıAsklepios’u Kentauros Kheiron’a emanet etti. Kheiron,

Asklepios’a, tı oğetti. Asklepios, cok gecmeden bu sanatta cok buyuk bir maharet

kazandı Hatta oluleri yeniden diriltmenin caresini bile buldu. Cunku Asklepios,

Athena’dan Gorgo’un damarlarıdan akan kanıalmıtı Gorgo’un sol tarafıdaki

damarlarıkuvvetli bir zehir sacarken, sağtaraftaki damarlarıı kanıise sifa verici

nitelikteydi. Đte Asklepios, olulere can vermek icin bu kanıkullanmasııbiliyordu.

Bu yoldan bircok insanıdiriltmisti. Bu insanlar arasıda Kpaneus, Lykourgos (

muhtemelen Thebai savasısıasıda: cunku, bu savasta olenler arasıda bu adıtasıan iki kahraman vardı ), Minos’un oğu Glaukos ve adıdaha sı gecen

Thrseus’un oğu Hippolitos sayıabilir. Bu diriltmeler karsııda, Asklepios’un

dunyanı duzenini bozacağıdan korkan Zeus, onu yıdıııile carptı Apollon da

Zeus’tan intikam almak icin Kyklopslar’ıoldurdu. Asklepios, olumunden sonra,

takıyıdıa donusturuldu ve Yıancıtakıyıdııoldu.

Gec doneme ait bazıanlatıar, Asklepios’u, Kalydon avıa ve Argonautlar seferine

katımı olarak gostermektedir. Ama Asklepios genellikle efsane silklerinin dııda

kalı.

Đyada’da adıgecen Podalirios ve Makhaon adlıiki hekimin Asklepios’un

cocuklarıolduğ soylenir. Efsanenin daha sonraki versiyonlarıda Asklepios’un

Epione adıda bir karııve Akeso, Iaso, Panakeia, Aigle ve Hygieia adlarıda

cocuklarıolduğ anlatımaktadı. Belkide ilk ortaya cıtığıyer olan Trikka

(Teselya)’da varlığıbelgelenen Asklepios kultu, uygulamalarıozellikle buyuye

dayanan, ama daha bilimsel bir tababetin geleceğni hazılayan gercek bir tı

okulunun gelstiğ Epindauros (Peloponisos)’ta kok saldı Bu sanat, Asklepiadlar

ya da Asklepiosoğllarıtarafıdan icra ediliyordu. Bunları en unlusu, ailesinin

seceresi bu tanrıa dayanan Hipokrates’tir.

Asklepios'un yok olusundan sonra hekimlik sanatııkııHijye (Hygieia,

Yunanca sağı anlamıa gelir) ve oğulları Asklepiades sıkı bir lonca duzeni icinde

surdurmuslerdir. Đlkcağ sonuna dek gelen bu gelenek icinde tum hekimler bu

efsaneye burunmus olarak cıkarlar karsımıza. Orneğin Hippokrates'in yasam

oykusunun ne kadarı gercek, ne kadarı masal bilinmez bugun. Asklepios adına

yaptırılan tapınakların bulunduğu yerlerde kurulan sağlık yurtlarının en unluleri

Peloponnes'teki Epidavros (Epidauros), Hippokrates’in gorev yaptığı Gokova

Korfezi'nin ağıdaki Kos Adası(Đtankoy) ve Bergama’dı.

Asklepios’un sembolleri bir sopaya sarımı yıanlar ve bunun yanısıa,

cam kozalakları defne celenkleri, bazen de bir keci ya da kopektir.

SAĞLIK TANRISI ASKLEPĐON’UN ADINA

YAPILAN HASTANE

Homeros onun soylu bir kisi olduğunu

yazmaktadır. Daha sonra Asklepieion’un, Apollon’un

oğu olduğna inanımıtı. Asklepieion, simge olarak

yanıda bir yıan tasıdı Mitolojiye gore Epione ile

evlenir ve uc cocuğ olur. Bunlardan kııHygeia

sağığıkoruma tanrıasıı. Gunumuzde sağığıkoruma bilimine Hygeia’nı adıdan “Hijyen”

denilmektedir. Oğu Telesphore iyilestirme (nekahat)

tanrııı. Diğr oğunun adıPodalyere’dir. Bu hekim

değldir. Ancak inanca gore bunun oğu Hippocon bir

hekimdir ve Hippocrates’in atalarıdan biridir.

Bunlardan ayrıolarak Apollon’da

iyilestirmeyi bilen bir tanrıidi. Genc kıları tanrıasıolan Diana cocuklarıiyilestirirdi. Cinsel iliski ile

bulasan (venerial) hastalılarıise Aphrodite

iyilestirirdi.

II. Eumenes devrinde Asklepieion yeni planlara gore genisletildi. Dort bir

yandan gelen hastaları, dertlilerin ihtiyacıa uygun bir duruma getirildi. Dunya

Asklepieion’larıarasıda unu ve değri en basta yer aldı. Strabon da “Bergama bu

ununu II. Eumenes’e borcludur.”der.

M.S. 166 yııda, Anadolu’da olduğ gibi, Bergama’yıda buyuk veba

salgııkıı gecirmisti. C. Verius’un Part’larla yaptığısavaslardan donen askerleri,

Anadolu’nun Kuzeyinden gecerken bu salgı hastalığıda getirmislerdi. Zeus

Sunağıtaracasıda bulunan kitabede “ Ey buyuk TanrıZeus! Asklepieion ve butun

Tanrıarla birlikte, sehri harap eden salgııkov” denilmektedir.

Đparator Avrelius Antonius (211-218) Trakya’dan donerken Gelibolu’da

tehlikeli bir gemi kazasıgecirmesi uzerine, onu Bergama’daki Asklepieion’a

getirdiler. Kıa bir surede tedavi edildi. Sukran borcu olarak mukaddes mahalle

heykelini diktirdi. Akropolde de tiyatro taracasıda mermerden Dionisos

Tapıağııyaptıdı Heykelin basıBergama Muzesinde, Latince kitabeli heykel

altlığıda Asklepieion’dadı.

Milattan once ikinci asıda olduğ gibi, milattan sonraki ikinci asıda da, Bergama

Asklepieionu dunya Asklepieion’larıarasıda en yuksek sohretini tasıı Bu

donemden sonra eski ozelliğni kaybetti

ASKLEPĐON’DA KAZILAR

Asklepion’da ilk kazıar, 1927 yııda baslamıtı. Alman kazıkurulu

baskanıWiegand Asklepion'un yerini saptamı ve 1928 den sonra Asklepion ortaya

cıarımaya baslanmıtı. Đk buluntular arasıda kuzey koridor kolonlarıyerlestirilmis ve tiyatronun birinci bolumunun onarııyapımıtı. Eski Eserler ve

Muzeler Genel Mudurluğ’nun yardılarıile Bası-Yayı Genel Mudurluğ

Turizm butcesinden destek ile Bergama Muze Muduru Osman BayatlıAsklepion'un onarıı 20 kadar sutunun dikimi ve kucuk tiyatronun doğsunu

hazılamılardı.

Hygeia

1958 yılında Alman arkeologlar kutsal alanın orta kesiminde yeniden

calısmaya basladılar. Bu kazılar cesitli yenilikler sunmaktadırlar. Hellenistik uyku

odalarının altında, ustteki kuzey-guney yonlendirmeden farklı olarak, eğik bir

bicimde uzanan duvarlara rastlanmıstır; iscilik, duvarların en gec Đ.O. 4. yuzyıl

baslarında orulduğunu gostermektedir. Gerek soz konusu duvarlar, gerekse bir

birtakım arkaik figurinler ve yakında bulunup, cok erken bir doneme tarihlenen bir

keramik parcası, Đ.O. 4. yuzyılda kurulan Asklepion'dan once burada yerlesildiğine

isaret eder. Cevrede ele gecmis bazı pismis toprak figurinlerin oturan bir kadını

betimlemesi nedeniyle, kazıcılar burada bir tanrıca kultunun bulunduğunu ileri

surmuslerdir. Ne ki, figurinler daha gec bir doneme aittir. Bu durumda eski kultun

(eğer gercekten eski bir kult var ise), Asklepios kultunun yanı basında yasatıldığı

anlasılır. Sorun henuz tam anlamıyla cozumlenememistir. 1969-1971 yılları

arasında Oscar Ziegenaus yonetiminde Asklepios Tapınağı kazıları tamamlandı.

ASKLEPĐON VE CEVRESĐNDEKĐ BERGAMA

KRALLIK DEVRĐ YAPILARI

Asklepion'un yeri; kentin batı kesiminde, denizden 108 metre yukseklikte

ve ruzgarlardan korunabilir bir yerdedir. Orneğin Aristides buranın konumu icin; su

ve havasının iyiliğinden gelisi guzel secilmis olmayıp gizemsel bir secim olduğunu

belirtir.

Bergamalı unlu hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dağları’nı

(Geyikli) ayaklarıda, hava akılarıdan korunmus, temiz havasıve suyu olan

uygun bir yerde kurulduğnu vurgular.

Ozan ve tarihci Horas ise; oraya sıaklar sıma goturmez, orada

vasiyetnameler acımaz diyerek onemini dile getirir. Kazıar sonucu gun ıığıa

cıarıan Asklepion'un bugun gorduğmuz kalıtıarıbuyuk oranda ĐS. 2. yuzyıda

gerceklestirilen genis caplıyenilemeye aittir. Bunun oncesinden kalanlar ise kutsal

alanı esas cekirdeğni olustururlar: Kutsal kuyu, tapıağı ve onun batııile

guneyinde yer alan uyku odalarıı temelleri. Bugun gorduklerimizin coğ Aelius

Aristides'in zamanıda insa edilmistir. Ne yazı ki, onun sozunu ettiğ yapıar

genellikle gunumuze erismemistir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlesmenin Arkaik

Donem'e, hatta Bronz Cağa gittiğ anlasımaktadı. Yunan tanrııAsklepios'un

kultu olasııla daha eski ve yerli bir kutsal alan uzerine kurulmustur.

Kutsal Yol (Via tecta)

Viran Kapı’dan baslayı Asklepion’u Bergama’ya bağayan yol. Kazıarla onemli

bir kımıacığ cıarıan kutsal yol, anısal kapıı onundeki avluya eğk bir sekilde

kavusur.

Kutsal Yol

Anıtsal Kapı

(Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol uzerinden girislerin yapıldığı

ana kapı.

Kucuk Alan

Kutuphane

Anıtsal kapıdan gectikten sonra hemen sağda, yani kuzeyde, kutuphane yer

alır. Kutuphane, duvarlarında nisler bulunan kare bicimli tek bir odadan ibarettir.

Doğu kenardaki orta nisi, bilimsel calısmaları koruması nedeniyle kutuphanenin

adandığı Đmparator Hadriyan'ın (Hadrianus) heykeli susler. Hadriyan ayrıca

Asklepion'un butununde yapılan yeniliklerden ve onun Yunan dunyasındaki en

unlu tapınaklar arasına yukselmesinden de sorumludur. Okuma icin gerekli ısık,

nislerin uzerindeki bir sıra pencere ile sağlanmıstır. Kutuphane bir tıp kitaplığı

sayılmamalıdır; tersine hastaların hizmetine sunulmus klasik yapıtları kapsayan bir

koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapının tumu Flavia Melitine adlı bir

kadın tarafından adanmıstır.

Buyuk Alandan Genel Goruntu

Zeus-Asklepios Tapınağı

Anıtsal kapının obur yanında yuvarlak Zeus-Asklepios Tapınağı yer alır.

Mevcut kutsal alanın bas tapınağı olan yapıdan yalnızca en alttaki tas sırasının

kalmasına karsın, duvar orgusundeki ustalık gozden kacmaz. Tapınağın arkasında,

doğu yanda bir merdiven dısarıdan catıya ulasıyordu ve olasılıkla onarım islerine

yonelikti. On cephede ise, soldaki anıtsal kapıdan kutsal alana inen merdivenleri

bakısımlı bir bicimde dengeleyen ikinci bir merdiven vardı. Burada Asklepios'un

Zeus ile bağdastırılırması, Aristides'e gore uzerinde durulması gereken bir

durumdu. Unlu hatip, Asklepios'un tıpkı Zeus gibi yuce, cok yonlu ve her seyi

saran bir guce sahip olduğunu anlatmıstır. Onun kendi girisimleriyle duzenlediği

bir koro gosterisi onuruna, bir uc ayaklı kazan adadığı tapınak da yine burasıdır.

Kazanın uc ayağı da birer altın figurle bezenmisti: Birinde Asklepios, oburunde

Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figuru vardı. Adak, Asklepios

heykelinin sağ elinin altına yerlestirilmisti. Sağlığı ifade eden Hijye ve

Gerceklestirici anlamına gelen Telesforos Asklepios'un cevresindeki ikincil

tanrılardı.

Stoalar

Kuzey Koridoru

Kutsal alan kuzey, batı ve guney

yanlarında stoalar ile cevrelenmisti. Bu

sutunlu galeriler Yunan sivil

mimarisinin vazgecilmezoğelerindendir;

insanları yazın gunesten, kısın

yağmurdan korurlardı. Pergamon

Asklepion'unda en iyi koruna gelen stoa

kuzeydekidir. Kazı sonrasında, bu

kesimdeki sutunlar yeniden ayağa

kaldırılmıstır. Kuzey stoa sutunları Đon

duzenindedir. Yalnız kutuphane

tarafindaki son on sutun bir depremde

yıkılmıs ve yerlerine postament uzerine

oturtulmus, kompozit baslıklı sutunlar

dikilmistir - kompozit tip, Đon sutun

baslığına ozgu volut ile Korint

baslığındaki akanthus yapraklarını

birlestirir.

Kalıntı bırakmamasına karsın,

batı stoanın kuzeydekine benzediği Guney Koridoru

anlasılır. Tam ortasındaki kapı ve basamaklar, baska bir stoaya giris sağlamıstır.

120 m. uzunluğunda ve Dor duzenindeki bu stoanın gerisinde bir dizi mekan,

onunde ise Aristides'in de değindiği, jimnazyum (gymnasion) islevli bir acık alan

vardır.

Guney stoa da tumuyle yıkılmıstır. Bu yan, arazinin eğimi yuzunden alcakta

kaldığından, bir bodrum kat gerektirmistir. Gunumuze erisebilen bodrum kat,

ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe bolunmustur. Payeler ustteki stoayı tasımıs,

bodrum kattan ise depo olarak yararlanılmıstır.

Genel Tuvalet

(Latrinler)

Batı ve guney galerilerin

birlestiği kosede, antik cağda

kullanılan latrinlerin ilginc bir orneği

ile karsılasılır. Erkeklere ayrılan

buyuk mekanın gosterisli olduğu

anlasılır. Burada mermerden, yaklasık

otuz adet oturma yeri vardı. Catı,

ozenle islenmis Korint baslıklar

tasıyan dort payenin uzerine

oturtulmus, ortasında ısık ve hava

dolasımı icin bir bosluk bırakılmıstı.

Boyle gorkemli latrinler, donem icin

karakteristiktir. Bunlar gunumuzde

aradığımız gizlilikten yoksun bulunmalarına karsın, goz alıcı bir bicimde insa

edilip, kusursuzca donatılmıslardır. Ote yandan, bayanlara ayrılan latrin daha

kucuk ve sadedir.

Uyku Odaları, Sifalı Kaynak ve Kuyular

Kutsal alan ve kultun odak noktası

Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapının icine

alınmıs, kunkler aracılığıyla bir pınardan

beslenmesi sağlanmıstı. Su, hastaların icine

girmesi icin değildi; cesitli kaplarla cekilerek

yıkanma ve ozellikle icme suyu olarak

kullanılıyordu. Aristides kutsal suyun

yararlarını coskuyla anlatır, hatta yazılarından

birini, yalnızca bu su icin duzduğu ovgulere

ayırmıstır. Dediğine gore kuyu her zaman dolu

ve su, yazın serin, kısın ılıkmıs. Goz

hastalıkları cekenler, bu suyla banyo yaparak

goğus hastalıkları, astım ve ayak

sorunlarından yakınanlar, suyu icerek sifaya

kavusuyormus. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu

icince, konusmaya baslamıs. Pergamon'daki

suyun kutsallığı, baska yerlerdeki kutsal

nitelikli sular gibi - orneğin, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasına izin

verilmemesinden kaynaklanmıyordu.

Pergamon Asklepion'undaki su kutsaldı, cunku kullanan herkese tanrının

yardımıyla yararlar veriyordu.

Kutsal alanda, ayrıca iki cesme vardır. Her ikisi de hastaların sağaltımında

rol oynayan bu cesmelerden birisi, tiyatronun yakınındadır. Ustu acıktır, mermer

Tuvaletler

Loj Tunel

bir tekne ile donatılmıs ve olasılıkla soğuk banyo onerilen hastalarca kullanılmıstır.

Oburu batı tarafın ortasına rastlar. Tekne kayaya oyulmustur. Uzerinin bir catı ile

ortulduğu anlasılır. Kıs mevsiminde ve yağıslı havalarda cevresinde yoğun bicimde

camur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastaların buradaki birikinti ile camur banyosu

yaptıklarını, sonra da teknede yıkandıklarını ileri surmuslerdir. Eğer tekne bir tek

bu amaca yaramıs ise camur banyosu sık uygulanmıs bir tedavi yontemi olmalıdır,

cunku tekneye inen basamaklar bir hayli asınmıstır.

Kutsal Kuyu'nun hemen guneybatısında uyku odaları yer alır. Yalnızca

temelleri korunan odaların ayrıntılı bicimde tumlenmesi olanaksızdır. Uyutulma

islemi kesin dinsel kurallar uyarınca gerceklestiriliyordu. Kurallardan bazılarını

cok hasar gormus bir yazıttan oğreniyoruz: Hasta, uyku odasına girmeden once

yıkanıp beyaz giysiler giymeli, kusak ya da yuzuğunu cıkarmalı ve kurban

sunmalıdır. Bergama'da kurbanın zeytin dallarıyla suslu, beyaz bir koyun olduğu

anlasılır; Aristophanes'ten (Klasik Donem oyun yazarı) oğrendiğimize gore,

Atina'da ise Asklepios'a adak corekleri sunulmustur.

Hellenistik Devir’a ait Asklepios,

Apollon ve Hijye (Hygieia) TapıaklarıTelesporos Tapınağı

Mermer havuzlu ve kaynak cıkısının hemen guneyinde kayalık alanda ve

diğer bir tarifle Uyku odalarının kuzeyindeki kayalık taban uzerinde, gunumuze

pek az iz bırakan, Hellenistik devirde yapılıp, Romalılar cağında kullanılmaya

devam eden uc tapınak kalıntısı gorulmektedir. Bu kalıntılar, buyuk olasılıkla

Bergama’ya gelip, Asklepion’da 13 yı kalan unlu hatip Aristeides’in belirttiğ.

KurtarııAsklepios'a, kııHijye'ye ve babası Guzel Cocuklu Apollon'a adanmı

tapıaklardı Hijye Tapıağını icinde ya da yanıda Telesforos'un kutsal bir yeri

vardı Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un cevresinde yer alan, daha sonra

baska yerlerde de tapı goren bir cocuk-tanrıdı Sağltı kultunde onemli bir rol

Kutsal Cesme

oynuyordu: Aristides bir gun kendisine Telesforos'un, daha doğru bir deyisle

Telesforos rahibinin, vucuduna surulecek bir merhem verdiğine değinir. Bir

keresinde de Aristides bir dus gormus ve dusunde butun vucudunu kurtarmak

istiyorsa, bir organını kesip Telesforos'a adaması gerektiğini oğrenmistir. Fakat

rahip bir organın adanması cok acı vereceğinden, Aristides'in parmağındaki yuzuğu

adamasının yeterli olacağına karar verir. Boylece parmak adağı yapmıs gibi, etkili

bir sonuc elde edilebilecektir. Aristides'in oykusu gercekci ifade bicimiyle, enikonu

inandırıcıdır.

Yeraltı Gecidi

Gecit kusursuz bir bicimde korunmustur. Her iki ucunda merdivenler,

tepesinde icerisini aydınlatan bir dizi delik vardır. Asklepion'u kazanlar, tunelin

iki amacı olabileceğini one surmuslerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda

calısanların yararlanması icin yapıldığıdır. Đkinci secenek ise yaz gunlerinde

hastalara serin bir korunak sağlanması amacını gundeme getirir. Oysa belki

daha guclu bir olasılık, tunelin ozellikle kotu havalarda hastaların yuvarlak

yapıdan cıkıp, kutsal alanın kuyu cevresindeki merkezine ulasmalarına

yaramasıdır. Yuvarlak yapının ya da en azından bodrum katının, kutsal alanda

kalan hastalar icin hem sıcak, hem de yağıslı havalarda korunabilecekleri bir yer

olarak yapıldığını kabul edebiliriz. Yapıya guneyden bitisen tas doseli teras,

yatalakların kutsal alanın kalabalığına girmeksizin, hava alıp guneslenmesini

sağlamıstır.

Asklepion’da Sağltı Yontemleri

Adaklar

Roma Đmparatorluk Donemi'nde Bergama Asklepion'u onemi bakımından

Epidavros'takinden sonra ikinci sırayı alıyordu. Asklepion’daki sağltı

yontemleri hakkıdaki bilgilerimizn coğnu unlu soylev ustasıve kronik bir hasta

olan Aelius Aristides’ten oğeniyoruz. Buranı surekli ziyaretcilerinden Aristides

bazıyazıarıda doğudan Asklepion'u ele almı, Asklepios'un uyguladığıolağnustu tedavi bicimlerini anlatıken, Asklepion'a iliskin değrli bilgiler

vermistir.

Gerek Bergama'da, gerekse diğr Asklepionlarda gerceklestirilen sağltı,

doğaustu ve kılgılı yontemleri garip bir bicimde kaynastırmıstı. Sağaltımın en

onemli ozelliği, hastanın uyutulmasıydı: Hasta kutsal alan sınırları icinde

uyutuluyordu. Uyandığında ya iyilesmis ya da o kadar sanslı değilse, rahiplere

anlatacağı bir dus gormus oluyordu. Bu duse gore rahipler, daha dunyevi tedavi

yolları oğutluyorlardı. Ruya cok kesin değilse - Aristides'in ruyaları genellikle

kesindi - rahiplerce yorumlanması gerekirdi. Rahipler, boylece hekimlerin islevini

gerceklestiriyorlardı. Fakat herhangi bir dinsel gorevleri olmayan hekimler de

tedavi biciminin belirlenmesinde coğu kez rahiplere yardım ederlerdi.

Hippokrates'ten sonra antik cağın en unlu hekimi sayılan Galenos, Bergama'da

doğmus ve Asklepion'da calısmıstı. Đlk tıbbi deneyimlerini, belki yakındaki

amfitiyatroda gosteriler yapan ve baskalarına oranla uzerinde calısılacak daha cok

insan malzemesi sağlayan, bir gladyator topluluğunun hekimi olarak kazandı. Antik

cağdaki sınırlı tıp bilgisi goz onune alınırsa, uygulanan tedavinin genelde cok

akıllıca yurutulduğu ve mesleğin yuzunu ağarttığı anlasılmaktadır. Uc temel oğe:

perhiz, sıcak ve soğuk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluğu

sikayetiyle Epidavros Asklepios Tapınağı'na basvuran bir Milaslının (Milasa,

Mylasa) durumu ornek alınabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve

ballı sutten olusan bir perhiz verilmis, cıplak ayakla dolasması, her gun kosması,

camur banyosu yapması ve belki tuhaf, ama sıcak bir banyo almadan once

vucudunu sarap ile ovması oğutlenmistir. Tedavi basarılı sonuc vermis ve hastanın

sukranını dile getiren bir yazıt, bunun kanıtı olarak gunumuze ulasmıstır.

Camur banyosundan, Bergama'da da yararlanılıyordu. Aristides, tanrının buyruğu

uzerine, soğuk bir kıs gecesinde nasıl camur banyosu yapıp tapınakların cevresinde

uc kez kostuğunu ve nihayet kutsal cesmede ustundeki camurları temizlediğini cok

canlı bir anlatım ile aktarır. Yazarın sozlerine bakılırsa, hava o kadar soğukmus ki,

hicbir giysi insanı koruyamıyormus; yazara eslik etmeye gonullu olan iki

dostundan biri hemen geri donmus, oburu de spazm gecirmis ve gevsetilmesi icin

hamama goturulmesi gerekmis. Uzerinde uygulanan tedaviler eğer gercekten doğru

ise Aristides'in bunyesi, surekli hastalıklarına rağmen, anlasılan cok gucluydu. Bir

keresinde de kırk gun suren dondan sonra Asklepios, yazara yataktan kalkmasını ve

yalnızca keten bir gomlek giyip, dısarıdaki cesmede yıkanmasını oğutlemis. Her

yer donmus olduğundan, su bulmak cok gucmus. Su musluktan akar akmaz

donuyormus. Yine de Aristides tanrının buyruğuna boyun eğmis ve soğuğu

herkesten az hissetmis. Bir baska kez, kıs ortasında yazar Đzmir’deyken (Simirna,

Smyrna) dusunde Asklepios gorunmus. Tanrıona asağıa inerek kentin dııdaki

ımakta yıanmasıısoylemis. Soğk o denli siddetliymis ki, ımak kıııdaki

cakılar katıbir yığı olusturacak bicimde donmusmus. Aristides her seye rağen

suyun en derin yerine atlayı bir sure yuzmus ve dıarıa cııca, gun boyu suren

ıı bir zindelik hissetmis. Olayı saskıa donen tanılarıister istemez

haykımılar: "Yucedir Asklepios."

Aristides, sağltıda tutulan yontemlerin bu aykııniteliğne, kendisi de

sasıordu. Fakat yazar, artı Bergama'da epeyce tanımı birisiydi; kuskusuz

rahipler onun bunyesinin nelere dayanabileceğni de hastalılarıı ne denli onemli

bir bolumunun hayal urunu olduğnu da kendisinden daha iyi değrlendiriyorlardı

Baldıan suyu ya da kirec katımı su icmek ve pekliğ karsıuzun sure oruc tutmak,

Aristides'e aykııgozuken tedavi yontemleriydi. Focalı(Phokaia) bilge

Hermokrates de bir oykuye konu olmustur. Bir gun Hermokrates, imparatorun

huzurunda bir okuma yapmı. Đparator Hermokrates'ten o denli hosnut kalmı ki

ona dilediğ bir odulu secmesini soylemis. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun

buyruğ uzerine, gunluk ile tutsulenmis keklik perhizi yaptığıı fakat ulkesinde

gunluk bulmanı bir hayli guc olduğnu, bu yuzden imparatordan cok miktarda

gunluk istediğni belirtmis. Aristides, Asklepios'un bir boksore ruyasıda

gorunerek, zorlu bir rakibe karsıkullanabileceğ oyunlarıoğettiğni de anlatı.

Asklepios'a bağanan sağltıları coğ mucizevidir. ĐO.4. yuzyıda Epidavros

Kutsal Alanına, burada gerceklestirilen cesitli sağltmalarıbelgeleyen mermer

steller dikilmis ve bunlardan bazıları gunumuze ulasmıstır. Bunlardan birinde, bir

kadının bes yıllık bir gebeliğin ardından, kutsal alanda uyuduğu ve sabah uyanır

uyanmaz bes yasında bir erkek cocuk doğurduğu yazılıdır. Bir diğeri, Epidavros'a

cocuk sahibi olma umuduyla gelmis ve hayal gorduğu bir sırada, kendisine dileğini

soran Asklepios'a, gebe kalmak istediğini soylemistir. Baska bir isteği olup

olmadığı sorulunca, dunyada baskaca bir isteği olmadığı yanıtını vermistir. Kadın

gebe kalır, ama gebeliği uc yıl surer. Bunun uzerine kurtulus icin, yeniden tanrıya

basvurur. Ona verilen karsılık, ozellikle sorulmasına karsın, gebe kalmaktan baska

bir dilek belirtmediği yolundadır. Yanlıs dile getirilen dilek teması, antik cağda sık

sık yinelenir; tıpkı Midas ve her seyi altına donusturen dokunusu ya da sonsuz

yasamı elde eden fakat sonsuz genclikten yoksun kalan Tithonos ile ilgili

efsanelerdeki gibi. Her ne ise, Epidavros'taki belki en mutlu olay Pandaros adlı

birinin basından gecer. Anlasıldığına gore, bir zamanlar kole olduğundan,

Pandaros'un alnında dovme ile yapılmıs isaretler vardır ve bunlardan kurtulmak

amacıyla Asklepios’a gelmistir. Tanrıgeceleyin onun alnıa bir catkıbağamı ve

sabahleyin catkııcıarı, tapıağ adamasıısoylemistir. Ertesi sabah catkıcozulunce, isaretlerin catkıa gecmis olduğ gorulmustur. Kıa bir sure sonra,

Pandaros'un Ekhedoros adlıve yine dovmeli bir arkadasıaynıamacla tanrııziyaret eder. Yanıda, minnettar Pandaros'un kendi adıa tanrıa adanmasıtalimatıla verdiğ bir miktar para da vardı. Ekhedoros onursuzca davranı, bu

gorevi yerine getirmez. Ustelik tanrıgeceleyin kendisine gorunerek, Pandaros'un

para gonderip gondermediğni sorunca, bunu inkar da eder. Bir tek, dovmelerin

temizlenmesine iliskin dileğni belirtir. Asklepios, Pandaros'un tapıağ adadığıcatkıı bu kez Ekhedoros'un basıa bağar ve sabah cıarttıtan sonra kutsal

havuzda yansııa bakmasııbuyurur. Ekhedoros tanrıı soylediğ gibi yapar.

Sabah gorur ki, catkıtemiz kalmıtı, ama alnıdaki dovmelere simdi

Pandaros'unkiler de eklenmistir.

Bu belgeler rahipler tarafıdan derlenip yayılanmıtı, dolayııla sifaya

kavusmus hastaları adak yazılarıkadar gercekci değldir. Yine de bunlarıuydurma sayacak kisi dikkatli olmak zorundadı. Epidavros'a gelen, elinden sakat

birisi boyle bir gaflette bulunmustur. Bir yandan kutsal alanda yurudukce, bir

yandan da yazılarıokuyup homurdanmı, hicbirine olanak bulunmadığıısoylemistir. Asklepios onu inandımak icin, sakat elini sifaya kavusturmus, fakat

lanetini de eksik etmemistir. Adam artı hep "Kuskucu" adıla anıacaktı. Bu vaka

da bir sonraki stele yazıarak, belgeler arasıdaki yerini almıtı.

Đte Asklepios kultu boyle bir gorunum ciziyordu; yarıbatı, yarıbilimsel. Ama

sonuca, ister kendi kendine telkin veya inanc yoluyla, isterse tıbi tedaviyle, nası

ulasıısa ulasısı, kultun buyuk olcude revac bulduğ kesindi. Bunun

nedenlerinden biri, tanrıile yakı kisisel iliskiye girilmesiydi. Asklepion yalnıca

bir sağı kurumu değldi; bir hastaneye ise hic mi hic benzemiyordu. Asklepion

kamusal ve dinsel bir kutsal alandı sağılıveya sağısı, yurttas veya yabancı

herkese acıtı Tanrıtarafıdan oğtlenen, ama vakurluğna yakımayan bazıtedavilerin izleyiciler onunde uygulandığııve onlara eğence kaynağıolduğnu,

bize bircok kez anlatı Aristides.

Doğl olarak, hastaları hepsi bir gecede ya da birkac gunde sifa

bulmuyordu, coğnlukla uzun sureli ziyaretler gerekiyordu. Olağn sure bir yıdı

Bu sure icinde hastaları nerede kaldılarıbilinmemektedir. Ciddi hastalılar

sağltı yerinde kalımasıızorunlu kıar, ancak kazıar kesinkes bu amac icin

tasarlanmı herhangi bir yapııortaya cıarmamıtı. Hareket ettirilemeyen

hastaları belki uyku odasıda kalmasıa izin veriliyordu. Ote yandan,

rahatsılılarıo denli ciddi olmayanlarıcan sııtııdan kurtarmak amacıla,

birtakı cozumler dusunulmustu. Kutsal alanda hem bir tiyatro, hem de bir

kutuphane vardı Gercek su ki, can sııtııburada bir sorun olamazdı Kutsal

alan her gun hastalar ve ziyaretcilerle biraz daha kalabalılasıordu. Bilginleri,

Galenos ve diğrleri gibi hekimleri, her biri ardıda bir dinleyici topluluğyla bir

asağı bir yukarı yururken ya da iyiliksever bir rahibi bir topluluk ile rahatca

kaynasırken ya da hastaları kendi aralarında sohbet ederken gozumuzun onunde

canlandırmamız hic guc değildir. Koleci bir toplumda bos zaman coktu ve

Yunanlılar bunu nasıl değerlendireceklerini iyi biliyorlardı; hicbir Yunanlı,

yanında tartısacak biri bulunduğu surece, sıkılmazdı.

Hastaların Tedavi Gorduğu Klinik

Kutsal alanın guneydoğu kosesinde, tiyatrodan sonra alanın en iyi

korunmus oğesi olarak karsımıza cıkan, ikinci bir yuvarlak yapı vardır. Yapı iki

katlıydı. Esas katı olusturan ust katta daire bicimli bir mekan, buyuk apsisler ile

cevrelenmis ve ahsap bir catı ile ortulmustu. Fakat bunlar gunumuze ulasmamıstır.

Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katıdır. Burada, ortadaki cekirdeğin

cevresinde dolasan bir dehliz yer alır. Belirli aralıklarla yerlestirilmis, masif

ayakların olusturduğu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye bolmektedir.

Ayaklardan kimisinin dibinde yıkanmaya yonelik tekneler gorulur.

Guneydoğuda, ust kata cıkan iki merdivenin kalıntıları goze carpar.

Bu yapıya antik yazarlardan hicbiri değinmemistir ve islevi kesin bicimde

bilinmemektedir. Đ.S. 2. yuzyılda kutsal alanı yenileyen tasarımın bir urunu olması

ihtimali, bu tasarımdaki bakısımı bozduğundan, akla yakın gorunmemektedir.

Telesforos Tapınağı yakıstırmasının ardında ise hicbir dayanak yoktur; yukarıda

belirtildiği gibi, Telesforos'un kutsal yeri alanın baska bir kosesinde bulunmaktadır.

Aslında yapının bir tapınak olduğu da kesin değildir. Buna karsılık, sağaltım

surecinde belirli bir rol oynadığı kuskusuzdur. Bodrumdaki yıkanma teknelerinin

yanı sıra yapının bir tunel ile Kutsal Kuyu'ya bağlanması, tıbbi bir islev tasıdığına

isaret eder.

AKROPOLDEKĐ ESERLER
YUKARI AKROPOL

Yukarı akropol veya oteki adıyla yukarı kent, Bergama akropolunun en

yuksek tepesine kurulmus olan yerlesim bolgesiydi. Burada, kral sarayı gibi;

komutanlara, devlet islerinde gorevli asillere ait konutlar da bulunmaktaydı. Bu

nedenle de, krallığın merkezini olusturan yukarı akropol resmi bir kimlik

kazanmaktaydı. Kısaca diyebiliriz ki yukarı akropol kentin asiller mahallesini

olusturan kesimdi.

HEROON

Otoparkta indikten sonra, akropolun giris kapısına doğru ilerlendiğinde, sol

tarafta karsımıza cıkan andezit tasından yapılmıs ilk kalıntılar, Hellenistik Devirde

tanrılastırılan Bergama kralları adına insa edilmis bir ibadet odası ve tek bir

avludan meydana gelen Heroon adındaki kult yerine aittir. Kalenin kapısı onunde

sutunlu bir avlu etrafında buyuk bir yapı olarak insa edilmistir. Kral I.Attalos

zamanında yapıldığı ve burada ilk Bergama krallarından I.Attalos’la II.Eumenes’e

tapııdığısanımaktadı. Bu nedenle, Heroon’a Attaleion ve Eumeneion adlarıda

verilmistir. Ası kult odası kult’le ilgili yemek torenlerinde toplantıodasıolabileceğ dusunulen genis bir galerinin arkasıdadı. Romalıar zamanıda

değsikliğ uğamı yapıardan bir tanesidir. Bilhassa, akropoldeki Hellenistik devir

yapıarıda kullanımı olan gri renkteki andezit, akropolun uzerinde bulunduğ

dağı eteklerinden cıarımı, Romalıar doneminde de andezitin yanısıa bol

miktarda mermer kullanımıtı. Son seklini Roma Đparatorlu cağıda alan kare

seklindeki kult odasıı arka duvarıa bir podyum yerlestirilmistir. Sutunlarla

bezeli kule seklindeki ust yapııust kat gorunumundedir. Yapıan kazıar sonucu,

Heroon’un altıda krallar kultune hizmet ettiğ dusunulen daha basit Hellenistik

yapıkalıtıarıortaya cıarımıtı.

Heroon Kultu

AKROPOL KAPISI

Bugun, Bergama akropolune gelen ziyaretcilerin Heroon kalıntılarını

gordukten sonra akropolun merkezini olusturan yukarı kent kalıntılarını gezmek

icin girdikleri ana giris antik devirlerde de yukarı akropolun esas kapısını

olusturmaktaydı. Bu kapı, hemen sağ tarafta baslayan doğu surlarıyla birlikte

Đ.O.197-159 yılları arasında hukum surmus Bergama Kralı II.Eumenes tarafından

yaptırılmıstır. Ancak, burada II.Eumenes’ten de once yapımı daha eski bir

kapıı bulunduğ saptanmıtı. Surları buyuk bir kımıda Bizans Doneminde

onarı gormustur.

SARAY GĐRĐSĐ VE II.EUMENES’Đ SARAYI

Yukarı akropol alanına acılan ana girisin hemen kuzeyinde ve doğu

surlarının yakınında yer alan kalıntılar, Bergama krallarının saray olarak

kullandıkları yapılara aittir. Sarayın girisi onunde, zemini duzgun tas bloklarla

dosenmis bir avlu yer alır. Avlunun her iki yanında da saray girisinin

guvenliğinden sorumlu askerlerin kısla olarak kullanmıs oldukları odalar

bulunmaktadır. Sutunları andezit tasından yapılmıs bu avlunun kuzey tarafında

gorulen basamaklar ise II.Eumenes tarafından yaptırılan sarayın girisini olusturur.

Peristil tipte insa edilmis bu sarayın ortasındaki avlunun etrafı birbirlerine bitisik

yasam odalarıyla cevrilidir. Burada yapılan arastırmalarda kult odası olarak

kullanıldığı sanılan bir sapel; avlu sınırları icindede sarayın su gereksinimini

sağlayan bir sarnıcın kalıntıları ortaya cıkarılmıstır. Avlunun ortasında sunak islevi

goren bir altar, gene avlunun guneybatıya bakan kosesinde de bir cesmeye ait

kalıntılar bulunmaktadır. Kuzey tarafında sarayın en buyuk odasını olusturan

bolumde saray salonu olarak kullanılmıstır. Yapılan ilk akropol kazılarında,

sarayın kuzey doğusundaki odalarda ortaya cıkartılmıs yer mozaiklerine ait

fragmanlar bugun Berlin’de Pergamon Muzesinde sergilenmektedir. Bu mozaik

kompozisyonlarıBergamalıHephaistion ve Soson adlarıdaki sanatkarlar

tarafıdan değsik renklerdeki tasları cok kucuk parcalar halinde kııı,uzerlerinin

tabaka seklinde camla kaplanmasıla yapımılardı. Tarihteki bu tur mozaik

tekniğnin ilk ornekleri arasıda yer almalarıbakııdan da oldukca onemli bir yer

olusturmaktadılar. Mozaik kompozisyonlarıicinde, Soson’un yapmı olduğ

“Supurulmemis Oda “Yunanca adıla “Asarotos Oikos “ baslıbasıa bir sanat

saheseridir. Kompozisyonda, yere dokulmus yemek artılarıresmedilmistir.

II.Eumenes’a ait olduğ dusunulen bu saraydan cıı biraz daha ilerdeki

I.Attalos’un saray kalıtıarıa doğu ilerlendiğnde yolumuzun uzerinde,

gunumuzde “Dilek Kuyusu” olarak adlandııan ortasıda baslılıbir sutunun

yukseldiğ kuyu seklinde derinlemesine yapımı ikinci bir sarnı daha yer

almaktadı.

I.ATTALOS SARAYI

Eumenes’in sarayıı hemen bitisiğnde, gene peristil tipte insa edilmis;

etrafıyasam odalarıla cevrili bir avlunun yer aldığı biraz daha kucuk olculerde

yapımı, ĐO.241-197 yılarıarasıda hukum suren Bergama KralıI.Attalos’un

sarayıbulunmaktadı.

Bugune kadar varlılarıdan hicbir iz kalmamı olan avluya ait sutunlar,tastan

yapımılardı Sarayı doğ tarafıda, sunak olarak kullanıan bir kult odası

avlunun zemininde de su gereksinimini sağayan bir sarnı yer alıordu.

ONEMLĐ KĐSĐLERE AĐT KONUTLAR

I.Attalos Sarayından cıkıp kuzeye doğru ilerlendiğinde, Hellenistik cağda insa

edilmis Bergama kralına yakın kisilerin, komutanların konutları olduğu sanılan

kalıntıların bulunduğu yere gelinir. Maalesef, buyuk hasar gormus bu konutlardan

gunumuze dek fazla bir sey kalmamıstır.

KISLALAR VE KOMUTA KULESĐ

Yukarıda sozu edilen konut kalıntılarının bulunduğu yerden kuzeye doğru

devam edildiğinde Akropolun ve sarayların guvenliğinden sorumlu askeri birliğin

kıslalarına gelinir. Kalıntılardan da anlasıldığı gibi, ortasında buyuk bir avlunun

bulunduğu birbirine bitisik odalardan meydana gelen, Hellenistik devirde yapılmıs

bir komplekstir. Đnsasına Kral I.Attalos doneminde baslanılmıs, II.Eumenes

doneminde de gelistirilip tamamlanmıstır. Doğu tarafında yer alan, kıslalara bitisik

sur kısmen iyi bir sekilde korunmus olup, akropolu cevreleyen surların gorkemini

butun netliği ile gozler onune sermektedir. Bu komplekste yer alan kalıntılar

icindeki kule, buyuk olasılıkla komuta kulesi olarak islev gormustur.

ASKERĐ DEPOLAR

Kıslaların bulunduğu yerden cıkıp, kuzeye doğru ilerlendiğinde,yukarı

akropolun en uc kosesinde; oteki yapılara kıyasla biraz daha asağıda kalan, askeri

depolara ait kalıntıların bulunduğu alana gelinir. Hellenistik donemde yapımına

baslanan bu depolar daha sonraki devirlerde gelistirilip buyutulmustur. Temel

kalıntılarından da anlasıldığı gibi, askeri malzemelerin saklandığı ahsap tavanlı

olması gereken bu depolar birbirine paralel ince, uzun bes buyuk ana yapıdan

meydana gelmektedir. Doğuda yer alan depo 48 m., batıda yer alanı da 39 m.

uzunluğundadır. Burada gerceklestirilen kazılarda,bugun asağı agora alanında

sergilenmekte olan andezit tasından yapılmıs, farklı buyukluklerde 900’e yakı

gulle ortaya cıartımıtı. En kucuğ 2,8 kg., en buyuğ de 75 kg. ağılılarıda

olan bu gulleler Yunanlıar’ı Palintonon adııverdikleri mancıı seklindeki bir

silahla ovadan akropole doğu ilerlemeye yeltenen dusman askerlerine karsıkullanııordu.

HERA KUTSAL ALANI ve YUKARI GYMNASĐON

Yukarı Gymnasion’un ustundeki dar terasta, Zeus karııHera’nı kutsal

alanıbulunur. Bu alan batıaki yuvarlak Exedra (oturma bankıile heykel kaidesi),

doğda sutunlu galeri ile cercevelenmis ortadaki bir tapıaktan meydana gelir. Cok

basamaklıacı bir merdivenle cııan tapıak bir Roma podiumlu tapıağıile

hemen hemen aynıı. Dor duzeninde bir prostylostur. Adak yazııa gore Attalos

II (M.O. 159-138) tarafıdan insa ettirilmistir. Tapıak cellasıı icinde buyuk

olcude bir erkek heykeli bulunmustur. Zeus’un kult heykeli ya da krali bağııyapan Attalos II olabilir.

Asağıa yer alan Gymnasion’da da baslangıta krallı devrine ait Roma

kurulusunun olculerine yaklasan Hellenistik bir yapıbilesimi vardı Yukarıgymnasion genis bir sutunlu avlunun dort yanıdaki kuruluslardan meydana gelir.

Doğda ve batıa hamamlarla sona erer. Meydanı batıgalerisinin arkasıdaki orta

mekanda, yarılardan sonra temizlik icin kullanıan yıanma kurnalarıhala

durmaktadı. Kuzeybatıkosede, uzeri kapalıve tiyatro biciminde bir salon vardı.

Bu auditorium 1000 kisi kadar alıordu.

100

Kuzey tarafın ortasındaki mekan Gymnasion’un esas odasıdı doğda

buna eklenen iki apsisli odanı yazılarla “imparator salonu” olduğ anlasımıtı.

Duvar kaplamalarıda sutun ve sacaklılarda Roma Đp.’nun cok uzak

bolgelerinden getirilen cok cesitli mermer cinsi kullanımıtı. Doğda eklenen

hamamı bugun asımı duvarlarıda boyle kaplamaya sahipti, iyi durumda koruna

gelen bu hamamı andesit sutuncukları tasıığııııan alt yapıı(hypokaust) hala

iyi gorulebilmektedir. Gymnasionun guneyinde arazinin dususu uzun bir kosu yolu,

kapalıstadion yapııile cok hunerli kullanımıtı. Bu stadionun uzerinde ustteki

sutunlu avlunun guney galerisi uzanı.

Yukarı Gymnasium

GYMNASĐON, ASAĞI VE ORTA TERASLAR

Bergama Gymnasion’u sehrin en buyuk profan yapıbilesimidir. Kurulusun

tumu ana cizgileri ve yayıııile Hellenistiktir.

Bu kurulus araziye uygun olarak yukarıa doğu buyuyerek genisleyen uc

teras uzerinde yer alı, aynızamanda asağıan yukarıa da onemleri artar: Alt teras

cocukları, orta genclerin en ust teras ta yetiskinlerindir. Guney batıan ana yol

gymnasiona ulası. Orta gymnasionun merdivenli girisinin doğsunda bir sutunun

tasıığıcatıı altıda 21 m uzunlukta dortgen bir yapıolan buyuk sehir cesmesi

bulunur.

Ondeki korkuluğn ic tarafıda hala su almakta kullanıan kapları izleri

gorulmektedir. Bunun solunda,batıa sıılarıduzensiz bir terasta cocukları

gymnasionun basit girisi bulunur. Guney kımıbugun yıımıtı ve temel

duvarlarıdan baska pek az kalıtıvardı. Arka duvar paye cııtıarıve nislerle

bezelidir. Kavisli bir acı merdivenle orta gymnasionun merdivenli gecitine

ulasıı. Birbirini dik kesen iki tonozlu ortu tekniğ ile burasımimari bakıdan

ilginctir.(Hellenistik) Orta gymnasionun doğ ucunda kucuk bir tapıağı temelleri

gorulmektedir. Hellenistik cağa insa edilmis genis bir merdiven arkasıda korint

duzeninde anteli prostylos bir tapıaktı. Tapıağı onunde sunak kalıtıarıbulunmustur, kuzeyde, sunağı karsııda, cephesinde dor duzeninde iki sutuna

sahip ve tanrıar kultune hizmet eden bir yapıvardı. Bir yazıa dayanarak burada

Hermes ve Herakles’e, sembolik olarak vucut kuvveti ve surat, tapııdığıanlasımıtı.

101

ASAĞI SEHĐR

Konsul Attalos Evi

Agoranın kuzeyinde, yuksek bir teras uzerinde Roma cağında

değisikliklere uğramıs Hellenistik cağa ait soylu bir kisiye ait bir ev kazılmıstır.

Bu ev sutunlu bir avlu (peristyl) etrafında insa edilmistir. Evin butun guney bolumu

antik cağdan itibaren yıkılmıstır. Avlunun sutunlu galerileri iki katlı olup, altta

andesitten dor duzeninde, ustte mermerden ion duzenindedir. Batıda evin en buyuk

odası, erkeklerin toplantı ya da ziyafet odası (oikos) bulunur. Bu odanın girisinin

sağ yanında bir Herme duruyordu ki eskiden ev sahibi Attalos’un bronzdan bir

portre basııtasıor olmalıdı Yazıta adıanımakta ve konuklarıonunla birlikte

hayatı tadıısurmeye cağımaktadı. Avlunun kuzeyinde, koruyucu bir catıaltıa

alıan oturma ve yatak odalarıda değrli duvar resmi ve taban mozaikleri

bulunmustur. Avluda bir tane buyuk Hellenistik ve iki tane kucuk Roma sarnııvardı.

Asağı Agora (pazar yeri)

Asıl pazar meydanı M.O. 2. Yy. baslarında kurulmustur. Dort yanda sutunlu

galerilerle cevrilidir. Dor duzeninde iki katlıdırlar. Arkalarında tek odalı dukkanlar

bulunur. Guney galeri yamacta kurulduğundan alt kata, kuzey galeri ise ikinci bir

ust kata sahiptir ve bunun dukkanları kuzeydeki caddeye acılırlar. Pazar yerinde

dikili levhalarda toplum hayatının kanunları yazılıydı. Ozellikle yol ve insası,

kuyuların, sarnıc ve su yollarının temizlenmesi gibi sehir polisiyle ilgili sıkı

hukumleri kapsayan uzunca krali buyrultu onemliydi. (Astynom yazıtı, Ber.

Muzesi) Pazarın ortasında bir kuyu bulunuyordu ki; bunun suyu kuzeydeki konsul

Attalos evinin buyuk sarnıcından kayalar arasından akarak besleniyordu.

Eumenes Kapısı

Bergama’nı en guclu kralıEumenes II tarafıdan sehrin genisletilmesiyle sehir

duvarısehir tepesinin en guneyindeki yamaclara kadar ileri goturulmustur.

Tahkimatı en onemli yapıısehrin buraya yerlestirilen esas kapııı. Ovadan

gelerek burada duvarı icinden gecen yol tahkimli kapıavlusunda dar bir kırı

yaparak doner ve biraz daha otede yuksekteki asağıagoraya ulası. Kapıicindeki

avlunun doğ duvarıdaki sutunlu galeri ile korku verici karakteri giderilmistir.

Kapı her taraftan gelecek saldıııonlemek uzere uc kule ile korunmustu.

BERGAMA’DA ROMA DONEMĐBergama Kralı Attalos III’un,

olmeden once hazıladığıvasiyetle “Roma

Đparatorluğnu, Bergama Krallığıı

musterek vasisi yapıordu” . Sağığıda

kendisinin cocuğ olmadığıicin yerine bir

halef bıakamadan oldu . (M.O.133)

Vasiyetnameye gore, Bergama’ya bağıbutun sehirlerle Bergama serbest sehir

olarak idare edilecek; kendisinin krallı

haklarıile, sahsi servetinin, saray,

imalathane ve parkları gelirleri Roma

halkıı olacaktı.

Hadriyonus

102

Roma Senatosunun gonderdiği heyet de once bu yolda yuruduğu halde sonra“

Kralı malıbutun bir devlettir”. diyerek ulke idaresinin seklini değstirmistir. Bu

vasiyetname ile ilgili bir takı gorusler ortaya atımı olsa da, kazıarda bulunmus

olan bir kitabe, vasiyetin doğuluğnu gostermistir. Ancak bunun sekli hakkıda

bilgi yoktur. Butun bunlar bir vasiyetnameye dayanarak, Bergama Krallığıı

Romanı bir eyaleti haline getirilmesini, mesru bir hak olarak tanıak esasıdan

uzaktı. Bu vasiyetname ile Bergama Krallığıı 150 yılı hakimiyeti de sona

erdi.

Attalos III’un ani olumu ve ortaya cıan bu vasiyeti uygulamak icin Roma

Senatosu gerekli hazılılarıyaparken, Kral Eumenes II’nin, Ephesos’lu bir

kadıdan doğn oğu olduğnu ileri surerek, kendisini Bergama Krallığıı tahtıı

varisi ilan eden Aristonikos bir kurtarııgibi karsıansa da, uc yı Roma’ya karsımucadelesi sonucunda yenilip esir alıdıve M.O.129 yııda esarette oldu.

Roma’nı Asya Eyaletlerini yonetimi cok sertti. Roma kanunlarıı en

ağı maddeleri uygulanıordu. Bu kanunlardan biri “.…Size! Ahaliyi, sehirleri,

tarlaları sularıve esyayıveriyoruz. Tanrıara ve insanlara ait ne varsa, hepsini

Roma halkıı idaresine bıakıoruz…” seklindeki maddesi Roma’nı bu

topraklardaki amacııacılıordu. Vergileri toplayan multezimler tarafıdan

toplandığıicin halkıistedikleri gibi eziyorlardı Roma’nı Avrupa ‘da hakim

olduğ topraklarda sı sı isyanları cımasıve Bergama ile diğr hakim olduklarıAnadolu topraklarıda multezimlerin halkıezen vergileri karsııda Pontus KralıMithriades Bergama’yıda arkasıa alarak Roma’ya karsıisyan cıardı Bu isyana

Bergama halkıdestek verdi . Bir kurtarııolarak Mithridates karsıandı

Kucuk Asya Roma hakimiyetine girince bu topraklar uzerindeki Hellenistik

devletlerin de cokusu baslamıtı Mıı’da Ptoleimuslar devleti, bir taraftan basa

gececek değrli kralları bulunmayıımeselesi, diğr taraftan Mııı yerli halkıarasıdaki isyanlar ve sulale mucadeleleri ile uğasmak zorunda idi. Orduda ve

devlet idaresinde yerli halk gittikce daha fazla yer alıor ve Makedonlar ile Grekler

buralardan uzaklastıııordu. Mıı dııdaki toprakları bir kımıı idaresi de

yerli prenslere bıakımı ve neticede Mıı topraklarıkuculmustu. Suriye’de

Selevkoslar Devleti KralıAntiochos IV’un Yahudileri Hellenistik kultur icinde

eritmek istemesi uzerine Yahudiler isyan edip hurriyetlerini kazanmılardı Roma

bu hareketi ve saray mucadelelerini daima tesvik ediyor ve netice bu krallığı da

suratle zayılamasııkolaylastııordu. Kucuk Asya’da bir cok prenslik Apameia

barııdan sonra Selevkoslar idaresinden cıarak Roma hakimiyetine girmislerdi.

Fakat zamanla Roma idaresi bunlara da ağı gelmeye baslamıtı

G. Ostragorsky’e gore; Kucuk Asya’da Roma hakimiyetine karsıilk

ayaklanan devlet Karadeniz kııarıa hakim olan Pontus Krallığıolmustur. Cok

zengin topraklara ve ormanlara hakim olan bu devletin basıa M.O. 111 yııda

gecen Mithriades, tahta gectiğ ilk yılarıda topraklarııgenisletip hakimiyet

alanııgenisletmistir. Yayıma siyasetini Bitinya’ya doğu yoneltince, bu sıada

Roma tarafıdan gonderilen sefaret heyetinin kumandanıM. Aquillius, bu esnadaki

Bitinya KralııMithriades’e karsısavas etmeye tesvik edince, bu hadise

Mithriades’in Anadolu’daki Roma hakimiyetine karsıharekete gecmesine sebep

olmustur ki bu, Hellenistik Doğ’nun Roma’ya karsıson ayaklanmasıı.

Mithriades’in savas icin denizde ve karada yaptığıhazılılar, doğ ve batıa

meydana getirdiğ anlasmalar, Grek dunyasıda Roma’ya karsıduyulan nefret,

onun isini kolaylastıan olaylardı Halbuki Roma bir taraftan da Đalya’da,

Đaliklerin ayaklanmasıve onu takiben baslayan ic savaslar ile uğasmak zorunda

idi. Ayrıa Mithriades’in elinde Skyh birlikleri ile kuvvetlenen buyuk bir kara

ordusu, 300 savas gemisinden mutesekkil bir donanmasıvardı Hazinesi de dolu

idi.

Mithriades’in komuta ettiğ birlikler Bitinya’ya ilerlerken, diğr bir Pontus

ordusu da Kapadokya uzerine yurumus, Pontus donanmasıKaradeniz’den Ege

denizine gecmistir. Kucuk Asya’daki Roma orduları Mithriades’in ilerleyisini

103

durduracak kudrette olmadığı icin, bir muddet sonra Mithriades Asya eyaletlerine

de girmis, burada Roma idaresinden memnun olmayan Grek sehirleri onu

kurtarıcı olarak karsılamıslardır. Ephesos’a geldiğ zaman Asya’da yasayan tam ve

yarı vatandas olan butun Đaliklerin oldurulmesine dair meshur emrini cıarıca

bir gunde 80.000 Đalik oldurulmustur. Mithriades savası bu asamasıda

Bergama’yıyeni devletine bassehir ilan etmis, bu hareket kabul ettiğ yeni

takvimin baslangııolmustur. Bu arada ele gecirilen Aquillius da ağıa eritilmis

altı dokulerek oldurulmustur.

Đk once bir ayaklanma seklinde baslayan bu savas Anadolu dııda

Yunanistan, Ege Denizindeki bircok limanlara sirayet edip buyuk boyuta ulastı

Asya’da olduğ gibi, Yunanistan’daki Grek sehirleri Pontus hakimiyetini

tanıılardı Hatta bu sıada Đalya’da Roma’ya karsıisyan halinde bulunan

Đaliklerle dahi irtibat kurulmustu.

Mithridates’in bu isyanıve Roma ile savaslarıM.O. 90-63 yılarıarasıda

27 yı surdu. Bu isyana destek veren Bergama halkıSulla’nı Roma komutanıolarak bu isyanıbastımasıdan sonra… ortaya cıan acıtablo : Bergama - Asya

Eyaleti halkıtekrar Roma’nı ağı vergileri altıda daha cok ezilmeye basladı. Bu

isyana destek veren sehirler bunun faturasııcok ağı odediler. Vergiler halkı

odeme gucunun cok ustune, bes katıa cıarıdı Odeyemeyen halk faizle borc

alarak vergilerini odeme yoluna gittiler ise de, bu faizlerle daha cok yoksullastıar.

Kıaca Asya eyaleti, Romalıarı idaresi altıda inlemekteydi.

Roma Đparatorluğnun Bergama’ya gorevlendirdiğ konsul Lucullus,

halkı bu sefaleti karsıda vergileri hafifletti . Fakat sistem değsmedi . Gelir

kaynaklarıkurumus,halkı odeme gucu kalmamıtı Bu donemde adeta Bergama

Krallığıuzerine her turlu kotulukler yağıordu. Halk bu sefalet yılarıda,

kendilerine biraz rahat nefes aldıan yoneticilerinin heykellerini dikiyor ve

sukranlarııboyle dile getiriyorlardı Heykelleri dikilen kisilerden biri Đparator

Sezar’dı. Bergama’da adıa dikilen heykellerin altıdaki dort kitabeden Sezar’ı

kurtarııolarak kabul edildiğni goruyoruz. Sezar’ı olumunden sonra, Roma’da

yasanan ic savası hissesinden Bergama’ya da aclı ve perisanlı dustu.

M.O.40 yııda Roma Oktavianus ve Antonius, Roma’yıpaylastılarızaman Antonius’un hissesine dusen Anadolu ‘da, ilk icraatlarıdan biri

Bergama’nı zengin kutuphanesini Mıı’a, tasıı Kralice Kleopatra’ya hediye

ettiğ bu kutuphanenin 200,000 tomarlı bu muhtesem kutuphane Bergama’dan

goturulunce Bergama’yıbilimsel, felsefi ve edebi yonden besleyen bu muthis

zenginlik yok olunca, Bergama yıardı Roma idaresinde yasadığımaddi fakirliğni

simdi ilmi yonde de yasıordu .

Oktavianus, Roma ic savasııbitirdiğnde, Augustos unvanıile Đparator

olunca gerek Roma’da gerekse Bergama’da huzur ve sukunet yasanmaya basladı

Daha sonra basa gecen; Tiberius, Traianus ve Hadrianus’un, Đparatorluklarıdoneminde M.S. I. Yuzyıı sonuna kadar olan bu surecte Roma’da yasanan ic

huzur Bergama’da da surdu. Bergamalıar bu donemdeki Roma Đparatorlarıa

saygıarıı bir nisanıolarak heykel ve tapıaklar insa ettiler. M.S.105 yııda

Bergama’da konsul olarak gorev yapan ve daha sonra bir ust gorev olarak

Prokonsul tayin edilen A.Julius Quadratus’da, Bergama’ya onemli hizmetlerde

bulunmustur. Bu hizmetleri arasıda : Temsil ve kutlama torenlerinin cok ağı olan

masraflarııfaizden karsıamak uzere sehre buyuk bir servet vakfetmistir. Bu

hizmetinin onemini Bergamalıhatip A. Aristides’in onun icin “O, ihtiyarlayan

Bergama sehrine tekrar can verdi. Ve onu, tekrar sereflendirdi” diye oven

sozlerinden anlıoruz.

M.S.II .yuzyıı, ikinci yarııda 166 yııda Roma’nı Partlar’la girdiğ savastan

donerken askerlerinin veba salgıııtum Anadolu’ yaymasıile Bergama’da bu

salgı hastalı karsııda cok buyuk kayılar verdi. Yaklası 100 yı sonra,

104

Đmparator Valerius (M.S.253-260) doneminde Bergama’da yasanan deprem sonucu

sehir buyuk bir yııa uğadı.

Bergama Krallığıı sona ermesinden sonra Bergama sehri diğr Anadolu sehirleri

gibi bazıbuyuk ve onemli ticaret sehirlerinin gerisinde kaldı Bergama’da basıan

sikkelerin uzerinde Metropol veya bassehir yazııolduğ halde: Osman Bayatlı’nı

“Bergama Tarihi” adlıeserinde belirttiğ gibi, birinci sıı durumunda olmadığııortaya koymaktadı.

R.M.Krill, aslıda Romanı icinde bulunduğ donemi “Roma dunyasıicin

M.S.200 ile 400 yılarıarasıdaki donem dinsel bağamda bir takı yeniliklerin

yoğnluk kazandığıdonemdir. TohumlarıM.O.I. yuzyıda atımaya baslayan yeni

inanclar artı eski Roma Tanrıarııgolgede bıakmaktadı.”seklindeki gorusu

aslıda Roma’nı icinde yasadığıbu değsim sonucunu imparatorluğn ikiye

ayrımasıa kadar surdurecektir.

Roma’da yasanan surec icinde, doğlu tanrıarı yadsıamayan yukselisi, astroloji,

gnostisizm ve buyunun etkinliğ, tek tanrıinancıı giderek guclenmesi ve cok

tanrıanlayııuzerinde izler bıakmasıgibi olusumlar arasıda kisilerin

inanclarııresmi tanrıardan cok yoresel nitelikli tanrıara yonelttiklerine ve kimi

kez bu yoresel tanrıarı, ozde benzerlik tasıılarıresmi tanrıar ile

ozlestirildiklerine tanı olunmaktadı.Roma’da Bu yasanan surec icinde ki

değsimin izlerini ozellikle Roma Devri eserleri baslığıaltıda incelerken,

Bergama’daki eserlerde de goruyoruz.

M.S. 395 yııda Roma Đparatorluğnun ikiye ayrımasısonucunda Bergama’da

Bizans donemi baslamıtı. Roma doneminde Bergama’daki Arkeolojik kazıar

sonucu ortaya cıarıan eserlerin bulunduğ yerler itibarıla yerlesim alanlarıı

ovaya doğu kaydığııgoruruz.

BERGAMA’DA ROMA DONEMĐESERLERĐROMA DONEMĐNDE ASKLEPĐONDA YAPILAN ĐLAVELER

M.O 133 yılı Bergama Tarihinde bir donum noktasıdır. Bergama Roma

gudumune girerken, Asklepion gorevini surduruyor olmasına karsın bir cok

sarsıntılar gecirecektir. M.O I. yuzyılın baslarında Pontus kralı Mithridates,

Bergama’ya değn bir kurtarma savasıa girmistir. Bu ordu Bergama’ya geldiğ

zaman 80.000 Romalıı canıa girmisti. Bergama'daki Romalıar sığımak

amacıla Asklepios Kutsal Alanına kosmuslar, fakat tanrıı heykellerine

sarıılarken insafsıca katledilmislerdir.

Sulla'nı Romalıasi komutanıFimbria ve arkadaslarıAsklepion'a

kacmılardı Aristonikos'un adamlarıtarafıdan sığıdılarıyerde yakalanı

oldurulduler .(MO 85) Kurulusundan beri kutsal yurda verilen sığıma hakkıilk

kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsulu tarafıdan tekrar kabul

olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yuz tutmustur. Bunun nedeni de Roma

ordularıı Anadolu’daki savaslarıyuzundendir. 150 yı kadar basıan paralarda

Asklepios'un basıve yıanlıheykeli gorulmemektedir. Bununla birlikte MO

I. yuzyıı basıda olduğ gibi ikinci yarııda da Asklepion onem ve ozelliğnden

bir sey yitirmemisti. Jimnas baskanlığııyurutmesi ve sığıma hakkıısurdurmesi

ile bu onem anlasımaktadı.

Asklepion'un Roma imparatorluğ zamanıda yeni bir yukselme donemine

girdiğ gozlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Karakalla ile bunu simgeleyebiliriz.

105

Antaninus Pius zamanında (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genisleme gosterir.

Bu genisleme sırasında koridor, havuz ve tedavi bolumleri kazandırılmıstır. II.

yuzyıl ortasında soylevci Aristides (Aristid) Bergama’ya gelmis, bir cok

hastalılarıicin Asklepion’da tedavi olmak istemis ve 4-5 yı icinde tam sağığıa

kavusan Aristides: "Tum sağığıı Asklepios sana borcluyum, sana gizemsi bir

askla bağıı" demektedir. Aslıda Asklepion hakkıdaki bilgilerimizin coğ bu

bilge kisinin yazdılarıa dayanı.

Asklepion’un bu son parlak donemi de cok uzun surmedi. Đparator

Decius zamanıda (249-251) uc Hristiyanı Asklepion'un yakııdaki tiyatroda

parcalanması Bergama’da derin yankıar uyandımıtı. Yeni dine karsıgosterilen

bu siddet, inanc ve duygular uzerinde buyuk tepki gosterecektir kuskusuz. Hemen

bunun arkasıdan gelen Đparator I. Valerius (253-260) zamanıdaki buyuk

deprem kenti ve Asklepion’u buyuk olcude yııa uğattı Yeni dinin baskııve

depremlerin doğl yıııAsklepion'u bir daha ayağ kalkmamak uzere yere

sermisti. Bu imparatorun ilk gunlerinde basıan paralarda gorulen Asklepios

goruntuleri de son simgeler olarak kalmaktadı.

Hristiyanlı Bergama'da kok salmakta gecikmedi ve izlerini Asklepion'da

da bıaktı Asklepios tapıağıı bu donemde kilise olarak kullanıdığı ortasıda

duran mermer kursu altlıtan ve anısal kapı(propilon, propylon) yanıda bulunan

vaftiz yerinden anlasımaktadı.

Kucuk koridorun tapıağ bitisik yerindeki odacılar, guney koridorun

mahzenindeki sıa ustundeki hac ve havuz ile su deposu yapıan bodrumdaki

sıalar hep Bizans donemi kalıtıarıı.

Asklepion tapıağıı icindeki kilise kursusu yanıda bulunan bir

mezardan cıan kemikler arasıdaki paradan, mezarı XV. yuzyıdan kalma olduğ

saptanmaktadı. Olumun yasaklandığıAsklepion artı mezar gibi kullanımaktadı.

XIV. yuzyıda Bergama, OsmanlıTurklerinin eline gectiğ zaman Asklepion

tepeden inen sellerin yığığıkalı bir toprak tabakasıla ortulmustu.

ASKLEPĐONDAKĐ TĐYATRO

Kuzey stoanın batı ucunda kucuk bir tiyatro vardır. Yapı Roma Donemi tiyatroları

icin tipik olan yarım daire seklindedir. Đzleyicilerin oturdukları kademeli bolum,

merdivenler ile dikeylemesine ucgen bicimli bes alana ve bir gecit yani diazoma ile

yataylamasına ikiye bolunmustur. Orta bolumun en asağıdaki uc sırası onemli

kisilere ayrılmıstır. Anlasıldığına gore sahne yapısı uc katlıydı.

106

Onun onunde yer alan, oyuncuların gosterilerini sundukları sahne, yerden yaklasık

1 m. yukseklikteydi. Bir yazıt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandığını

belgeler. Yapı 3500 kisinin oturmasına izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta

sayısının hicbir zaman bu kadar yuksek olamayacağı goz onune alınırsa, cevredeki

halkın da gosterileri izleyebildiği sonucuna varılmaktadır.

BERGAMA TRAĐAN MABEDĐ

Đmparator Traian’a (98-117) yapımı olan bu mabet, Bergama

Akropolun’un en yukarıaki terasıda bulunmaktadı. Bir Roma Devri Mabedidir.

Bergama’da, 1879-1880 senelerinde kazıyapımı ve mabedin avlusu ile

doğ, batıgalerilerinin bir kımıacığ cıarımıtı. 1885 yııda yapıan ikinci

kazıa ise kuzey, doğ ve batıgalerileri tamamen acımı ve doğ batıgalerinin dar

cephelerindeki binalar bulunmustur.

Traian Tapınağı

Akropol’un Kuzey uc noktasıdaki

askeri depolardan guneye doğu

ilerleyerek, Roma Doneminin en

gorkemli yapıarıdan Traian adıa

burada daha onceden var olan

Hellenistik yapıarı uzerine insa

edilmis Traian adıverilen tapıak

alanıa ulasıı..

Traian Mabedi, Bergama’nı

en yuksek noktasıı sadece birkac

metre asağııda, denizden 325 m.

yuksekliktedir. Hemen yamacı

altıda baslayan tiyatro terasıı 55

m. uzerinde ve guneydoğda bulunan

Athena Mabedinden 9m. daha

yuksektedir. Bergama’ya deniz yolu

Traian Tapınağı 'nın Tonozlu Yapısı

107

ile gelen seyyahların daha uzaktan bu mabet gozlerine carpmaktadır.

Mabet, 70x60 ebadında uc tarafı portikli bir sahanın ortasında bu sahanın

doğu, batı ve kuzey tarafları portikli olup, mabedin cephesinin bulunduğu guney

tarafı ise acıktır. Bu kısımda terası takviye eden muazzam destek duvarları

mevcuttur.

Mabet, Korinth nizamında olup, kısa cephede 6, uzun cephede ise 9 sutun

ihtiva eder. Kutsal bir alanın icinde olan mabet avlunun orta ekseni uzerinde

bulunur. Bu Roma Mimarisinin en onemli ozelliklerinden biridir. Roma

mabetlerinin pek coğu bu tarz sekil uzerine yapılmıstır. Orneğin Roma Venus

mabedi ve Latium’da Gabi mabedi bir avlu icinde ve avlunun orta ekseni uzerinde

bulunmaktadı.

MABEDĐN ARKEOLJĐK VE SANAT TARĐHĐ ACISINDAN

DEĞERLENDĐRĐLMESĐ

Butun bir tapınak tesisi, galerileri ve ilave yapıları ile Bergama Krallık

devrine ait olan ufak bir tesisin uzerine kurulmustur. Roma devrine ait olan yapı,

Đmparator Traian ve Hadrianla ilgilidir. Đlk once burayı kazanlar, mabedi, “Athena

Polias Mabedi” sanmılardı. Kazıdevam ederken ortaya cıan mimari unsurları

Roma karakteri gostermesi, mabedin Roma Devrine ait olduğnu ortaya koymus

ve Aufustos Mabedi olarak kabul etmislerdir.

Bu yapıı, onceki bir mabedin tadil edilerek yapıdığııdusunmuslerdir.

Fakat 1879 yııda bir kazısonucu buranı tadil edilmediğni ve Roma Devrine ait

olduğ ortaya cııor. Yani mabet Athena mabedinden daha gec devreye aittir.

Bu mabedin Augustos değl de Traian’a ait olduğnun anlasımasıa ilk kanı; 1885

kazııda bulunan iki dilde yazımı bir kitabedir. Kitabe tapıak kulliyesiyle,

kutuphane arasıdaki gec devre ait bir duvarda bulunuyordu. Bu kitabede Traian ve

Zeus’un serefine yapımı bir oyundan bahsediliyordu. Bu oyunun masraflarıı

BergamalıRheter Julias Quadratus’un uzerine aldığısoyleniyordu. Diger ikinci

kanı ise; bulunmus olan sikkelerdir.

Bergama sikkelerinde gorulen ve yanıda Zeus ile Triainus, yazııolan

resim Traian mabedinin tasviri olduğ anlasımıtı. Cunku Bergama’daki,

Augustos, Traian ve Caracallaya ait imparatorluk tapıaklarıdaima sikkelerde

gorulmustur.

Đparator Traian Sikkelerinde bes onemli ozellik vardı.

1-Sikkenin bir yuzunde Đparatorun basıgorulmektedir. Diğr yuzunde ise Zeus

tahtta oturmaktadı.

2-Bir yuzunde imparatorun bası diğrinde Zeus’un oğunun resmi.

3-Đparatorun basıve ortada mabet bulunmaktadı.

4-Augustos Tapıağıve arkada Traian Mabedi.

5-On yuzunde Zeus ve Traian, arka yuzunde Augustos ile Roma bulunmaktadı.

Altısutunlu olan tapıak, sikkelerde dort sutunlu olarak gosterilmektedir. Bu cok

muhim değldir. Cunku sikke sanatkarı resmi sikkeye sığıabilmek icin boyle

tasvir edebilir. Mabet cevresinde eski krallı donemine ait hicbir parcanı

bulunmamasıa karsıı, Đparator Traian’ı karııPlotina’ya ait bir kitabe ve

Traian’a ait iki kitabenin ele gecmis olmasıda, mabedin Traian’a ait olduğnu

ispat eder. Hadrianus’a ait bazıkitabelerde bulunmustur.

Akreterlerindeki, dunya kuresi ustundeki “Nike” tasvirinden bu yapıı

Đparatorluk kultune ithaf edilmis olduğnu anlıoruz. Fakat bu konuda onemli

deliller, iki dilde yazımı kitabe ile cokmus sella’nı altıda bulunan ve akrelit

tasıdan yapımı olan, devasa heykel kalıtıarıteskil ederler. Bunlar suphesiz ki,

Traian ve Hadrianus’a aittirler. Hadriyanus’un, Traian’la birlikte heykelinin

bulunmasıbu yapıa sonradan galerileri ilave ederek mabedi tamamlamı olmasıile izah edebiliriz.

108

Mabedin yapılmıs olduğu yerde, uc insaat devresi tespit edilmistir. Daha

krallık devrinde kuzeyden fazla yuksek olmayan destek duvarı ile bir meydan

yapılmıstı. Bu destek duvarı gunumuze kalmıstır. Meydanın uzerindeki, o devre ait

yapılardan, orijinal yerinde bulunan yarım yuvarlak eksedra kalmıstır.

Bundan sonra Traian idaresi altında bu meydan tapınak icin hazırlanmıstır.

Meydanın guneyine buyuk bir destek duvarı insa edilmis ve mabet yapılmıstır.

Bunun sonucunda da galeriler mabede ilave edilmistir. Mabet Traian doneminde,

Galeriler ise Hadrian doneminde yapılmıstır. Mabet Roma donemine aittir. Mabet

yuksek bir pedium uzerine kurulmustur. Cephedeki genis merdiven,cepheye bir

gosteris kazandırmaktadır. Opistodom yoktur. Mabette doğu tesirleri vardır. Bunlar

frizde gorulmektedir. Bitki konsol motifleri ve medusa baslıkları doğuya ait

tesirlerdir.

ROMA DONEMĐNDE KRALLIK DONEMĐ YAPILARINA

YAPILAN ĐLAVELER

Roma Đmparatorluğundaki ic savası bitiren Oltavianus, Augustus unvanı ile

Đmparator olunca Bergama’da ona “Tanrıı oğu Tanrı” olarak saygıgosterildi.

Cok buyuk bir heykeli Bergama Athena Tapıağımeydanıa dikildi. M.O.25

yııda Bergamalıar, kendisinden adıa bir tapıak yapmak iznini istediler.

Augustos;“Roma icin yapımasıı“bildirdi. Bunun uzerine Bergamalıar da Roma-

Augustos icin musterek bir tapıak yaptıar. Sehirde kurulan bu tapıak serefine

Augustus bayramlarıyapııordu. Bu tapıağ ait, bu gun elimizde gun ıığıa

cıarımı arkeolojik bir bulgu yoktur. Yapıan kazıarda ortaya cıarıan Traianus

tapıağıkalıtıarıbulununca kazıheyeti bunu once Augustus tapıağısandıar.

Fakat kıa sure sora bulunan iki dilde yazımı kitabede Traian adıa yapımı- bir

tapıak- olduğ kesinlik kazandı Bulunan bu kitabeden anlasıdığıa gore

tapıağı okuyucular gurubunun seflerine, dort yıda bir -Olimpia’da olduğ gibiayni

duzeyde oyunlar tertip edilir ve kazananlara zafer arabasıla “zafer torenini”

kutlama hakkıverilirdi.

Đparator Hadrianus (117-137) yirmi yılı idaresinde Bergama

Asklepion’da onemli ilave yapıarla genisletilmesini sağamıtı. Hayatıda

tamamlanamayan bolumleri de tamamlanmasıicin vasiyet etmis ve bu vasiyeti

olumunden sonra Đparator olan Antoninus Pius (138-161) tarafıdan

gerceklestirilmistir. Ayrıa vasiyet dııda Piusun kendi cabalarıile yapıan

ilavelerle Asklepion iki kat daha buyur.

Guzel sanatlarıhimaye eden Hadrianus icin Hermes kıafetindeki bir

heykeli o donemde Bergama’da yapıı Asklepion kutuphanesine konmustur. Bu

gun bu heykel Bergama Muzesinde sergilenmektedir.

Bergama Kııavlu-Serapis TapıağıM.O II. yuzyıda yapımı olduğ,

uzmanları yapıozellikleri ve teknik unsurlarıdikkate alıarak Hadrianus

doneminde yapıdığısanımaktadı.

Đparator Avrelius Antonius (Karakalla :Đmi ile anıı 211-218 ) Trakya’dan

donerken Gelibolu’da gecirdiğ gemi kazasısonrasıBergama Asklepion’unda

tedavi gormesinden sonra, sukran borcu olarak mukaddes mahalde kendi heykelini

diktirmistir.

TĐYATRO VE TĐYATRO TERASI

Ozellikle kaledeki tiyatronun yerlestirildiği dik eğimli arazi, mimarları

ozgun ve oraya has cozum yolları bulma zorunluluğu altında bırakmıstır.

Tiyatro Akropolis’in dik batıyamacıda kurulmustur. Giris asağıan, onde yer alan

buyuk “Tiyatro Terası”ndadı.

Tiyatro iki yatay yol (diazoma) ile uc bolume ayrımıtı. Alt yoldaki

mermer seref locasıdııda butun oturma sıalarıandesittendir. 10.000 kisiye

109

ulasan seyircilerin icerde dağılması ayrıca kama biciminde yerlestirilmis

merdivenlerle de sağlanır. Tiyatronun sahnesi Hellenistik Cağ’da yalnı toren

oyunlarızamanıda, tiyatro terasıda kuvvetli ahsap hatılar uzerine kurulurdu.

Oyunları oynandığıalcak bir sahne (proskenion) ve arka plandaki konstruksiyon

(scaenae frons)dan meydana gelir. Ahsap sahneyi tasıan dikmelerin delikleri,

tiyatronun orkestrasıonundeki terası dosemesinde iyi durumda kalmıtı.

Oyunlardan sonra bu delikler tas levhalarla yeniden ortulurlerdi. Đk defa Roma

Cağı’nda bu gun gorulen tas podium tiyatronun onune insa edilmistir. Tiyatronun

ust kımıdaki yuksek kemerli nislere sahip duvar da Roma zamanıdaki bir

değsim sıasıda yapımıtı.

Ahsap sahnenin kurulup sokulmesi zor olmakla beraber gerekliydi; cunku

dar ve yapay kurulmus tiyatro terasıda olağn tas bir sahne binasıicin, terası

kuzeyindeki Dionysos tapıağıı gorunusunu kesmeden, bir yer yoktur. Bu

tapıak yaklası 250 m uzunluktaki terası mimari gorunusune egemendi. Yuksek

bir merdivenin uzerinde ion duzeninde bir prostylos’tur ve arkasıkayaya

yaslanarak yukselir. M.O. 2. yy.’da andesit tasıile insa edilmis, M.S. 3. yy.

Basıda kendini olasııla burada “yeni Dionysos” olarak kutlayan imparator

Caracalla tarafıdan mermere cevrilmistir.

Tiyatro terasıa guneyden, uc kapııbir kapıan girilir. Sağa ve solda

mumkun olduğ kadar dor duzeninde galerilerle suslenmistir. Tiyatro ile doğ

galeri arasıdaki bir yapıoyuncuları toplandığıbir yapıolabilir. Bu yapıda

Hellenistik Cağ’dandı. Tiyatro terasıı substruksiyonlarıı kurulusu krallı

zamanı onemli bir imar faaliyetidir. Kuvvetli basıcıtutabilmek icin bazıyerlerde

bes kat yukseklikte alt yapıkurmak gerekmistir.

Akropol'de goruntu

SEHĐR KAZISI

1973’te baslayan sehir kazııalanı Akropolis ile bu tepenin yamacıaltıda

bulunan Demeter kutsal alanıve Gymnasion arasıdaki kusaktadı.

Bu kazıı amacıburadaki olusumu ve resmi yapıarı dııda Bergama’nı sehir

organizmasıformunu acılamaktı.

1-YukarıAgora’nı Guney Batııdaki Hamam YukarıAgora’dan 100 m asağıdoğu inilirse caddenin batııda yer alan hamamı kalıtıarıgorulur. Tepidarium

(yuvarlak esas oda) genis nisi dolayııla acıca tanıı. Diğr odalardan pek az

kalıtıvardı. Hamamı koruna gelen formu Roma Đparatorluk Cağı’na ait

olmakla beraber mozaik bezemeli Hellenistik bir oncu yapıa sahiptir, yamactan

110

asağıya doğru Hellenistik Cağ’dan uc buyuk teraslamanı temelleri

tanıabilmektedir.

2- Kucuk Gymnasion (Hamam-Odeion-

Mermer salon)

Yapıbilesimi birbirine bağıuc

bolumden meydana gelir: Batıa bir

hamam (avlunun sutunlarıyeniden

dikilmistir), bir konferans ya da konser

salonu ve doğda kult salonu. Odeion

(konser salonu) ve “Mermer Salon” adıverilen kult salonu hellenistik yapıı

cekirdeğdir. Hamam ancak Roma

Đparatorluk Cağı’nda buraya insa

edilmistir.

Hamamı batııda yamacı uzerine doğu dar bir sokak (hamam sokağı

uzanı. Sokağı altıda bir pis su kanalıakar, aynııana caddenin altıda da vardı.

Sokağı batııda, Asağıucuna doğu bir latrin (umumi hela)’in duvar kalıtıarıvardı. Sokağı kanalılatrini de temizler.

Hamamı esas girisi ana cadde uzerinde, hamam sokağıı hemen

doğsundadı. Hamamı avlusuna, bu gune kalmamı giris merdivenlerinden bir

koridor ile gecilir. Avlunun kuzey yanıdaki apsis bicimli soğk su kurnasıı

uzerinde eskiden bir su deposu bulunuyordu, hemen kuzeyinde ona bağıdiğr bir

su haznesi kalı sıalıduvarlarıdan ve su gecirmez tabanıdan hala

tanıabilmektedir. Avlunun guneyinde sıak banyo odaları terleme odası(kucuk

yuvarlak oda) ve kulhan yer alı. Ayrıa odunluk olan ocak odasıa ana caddeden

giriliyordu. Burada kulhanıateslemek uzere bir platform vardı. Ocak odasıve

giris odasıarasıdaki iki oda olasııla dukkanlardıve bunları uzerinde hamamı

artı kaybolmus odalarıyer alıor olmalıdı

Hamamı avlusu doğ yandan da bir gecise sahiptir. Ayrıa odeion ile en

ust oturma sıasıduzeyinde bir kapıbağantısağar. Burada beden eğtimi ile

birlikte ruhun eğtiminde muziğn yakı iliskisi acıca ortaya konmustur.

Odeion kama bicimine yakı bir plandadı. Oturma basamaklarıdaire

parcalarıdan meydana gelir. Bu duzenlemeye cok sı rastlanmamaktadı. Duz

cizgili oturma sıalarıa karsı, sıılıbir yerin daha iyi kullanıısağanı.

Doğsundaki “Mermer Salon”, kendi sehri icin buyuk hayıseverlikte bulunmus ve

daha yasadığısıada bir tanrıgibi buyuk saygıgormus bir Bergamalı’ya ait bir kult

yeri, bir Heroon’dur. Kult heykelinin portre bası kult apsisi onunde bulunmustur.

Uslup ve tarih uyumu bu basta M.O. 70 yılarıda nufuzlu bir Bergamalıolan

Diodoros Pasparos’un portresini tanıayısağar.

Koruna gelen kabartmalarda (asılarıBergama muzesindedir) islenen

konular: Bir dovus horozu, miğer ve Dioskurları basarııa yardı eden yıdı,

kıı ve mırak, zıh. Toplam olarak salonda boyle 18 kabartma bulunuyordu ve

bunlar bir yanda 9 tane olmak uzere karsııdaki esini yineliyerek dizilmisti.

Thema, yapıı kurulmasıa kuskusuz para yardııyapmı Heros’un ovgusune

hizmet eder.

Odeion ve mermer salonun onundeki iki derin sarnıa sahip ortak bir avlu

(bugun koruyucu catıı onunde, on teras) bulunur. Bu yapıa, varlılıbir kult

birliğnin kendi torenlerini de kutladığıbir bilesim soz konusudur. Bu bina Roma

Đp. Cağısonuna kadar (M.S. 4. yy.) kullanımıtı.

Yapıyııtııarasıda bulunan, antik cağa genellikle uğr ve bolluğn

olağn sembolu fallos kabartmalıblok, onarı sıasıda koruyucu yapıı doğ

duvarıyuzune konmustur.

3- Asevi

Mermer salonun yanıda, hemen doğsunda basit bir asevinin odalarıbulunur.Yolun sonunda kayalı zemindeki ocağıile bir oda ve onun arkasıda

111

eskiden duvar resimleri ile bezenmis kucuk bir oda daha yer alır. Daha arkadaki ve

kısmen kaya icine insa edilmis ucuncu odada buyuk bir ızgara bulunmustur.

4-Sarap ve Yağ Dukkanı

Mermer salonun doğusundaki ucuncu oda duvar orgu payelerden caddeye doğru

genis bir tezgaha sahip bir dukkandır. Dukkanın icindeki buyuk kupler (pithoi)

yumusak kaya taban oyularak yerlestirilmisti.

5-Dionysos Kultu icin Podiumlu Salon

Asevi ve sarap dukkanın kuzey doğu arkasında, yamac ustunde buyuk bir salon yer

alır, tabanı sıvalı bir on terası vardır. Salon kiremitli bir dam ile ortuluydu. On

terasın solunda kucuk odalar bulunur. Terasta bir cesme kalıntısı ve doğu kısımda

tuf kayalık icinde buyuk derin bir mahzen vardır. Podiumlu salonun girisi cesme ve

mahzen arasındadır.

Salona duvarları boyunca uzanan podiumlardan (1 m. yukseklik ve 2 m. derinlikte)

dolayı bu ad verilmistir. Podiumlarda kult topluluğu, basları salonun ortasına

donecek sekilde uzanırlardı. Girisin karsısında, onundeki sunak ile kult nisi vardı.

Burası Dionysos kultune isaret eden ilginc resim kalıntılarına sahiptir.(Bergama

muzesinde) Devamlı podiumlar doğu etkisinde kutsal mahalleri anımsatır.

6- Hamamı ile Peristylli Ev

Orta yol’un (mittelgasse) doğsunda antik bir peristylli evin kalıtıarıvardı.

Eskiden avluyu ceviren sutunları bir kac tanesi yeniden dikilmistir. Evin insasıhellenistik cağ uzanı. Roma Đp. Cağı’nda ev gelismis ve oldukca konforlu

duzenlenmistir. Isııabilen cok buyuk bir hamamıve buna bağıcok buyuk bir su

deposu vardı.

7- Cesme

Peristylli evin guney doğsunda antik ana yol boyunca dukkan ve isyerleri

sıalanmıtı, bunları arkasıda ve ust katlarıda kuskusuz ev odalarıyer alıordu.

Yolun kenarıda kayadan bir sarnı uzerinde, bugun bir bolumu ayağ kaldıımı

buyuk tas kemerli yapıvardı. Halka acı bir cesme yapııolmalıı. Butun

evlerde ayrıa cok sayıa sarnı bulunmaktadı.

8- Sehir kazıalanı doğsundaki Peristylli yapıSehir kazıalanı doğsunda buyuk bir yapıortaya cıarımıtı ki,buyuk bir

olasııla Hellenistik Cağ’dan kalmı bir kutsal alan soz konusudur. Burada

Kybele, Bergama’nı Megalesion’unun yer aldığıvar sayıabilir.

ANFĐTĐYATRO

112

Tellidere Anfitiyatro

Roma Đmp. Cağı’nı diğr buyuk yapıarıStadion, AsağıSehir Tiyatrosu

ve ozellikle gorulmeye değr bir yapıAnfitiyatro’dur. Anfitiyatro kucuk Asya’da

cok az rastlanan bir yapıtipini temsil eder. Kazııyapımayan bu yapıı bazısutunlarıayakta durmaktadı.Deniz oyunlarıicin suyundan yararlanıan derenin iki

yanda uzerinin tonozla ortulmesi dikkat cekicidir.

SU YOLLARI

II.yy Roma Đmparatorluk cağı'na ait olduğu dusunulen su yolları Arsenal alanının

kuzey ucundan gorulebilir. M.O. II.yy'da yapılan krallık zamanı su yolları 50-75

cm uzunluğundaki 240 bin kadar toprak kunkten olusur. Kuzeyde Madra Dağı'ndan

yaklasık 45 km asarak uc yol halinde gelen su yolları Bergama'daki kale tepesinin

karsısındaki bir tepe uzerindeki su haznesine uzanır. Buradan da toprak altına

dosenmis buyuk taslardaki deliklerden gecirilen yuksek basınclı su yolu kursun

borularla uc vadi ve iki alcak tepeyi asarak kuzey taraflarından Bergama Kalesi'ne

ulasır. Sarayın sarnıclarına, evlere ve sehrin cesmelerine merkezi bir su deposundan

toprak kunkler aracılığı ile su verildiği dusunulmektedir. Bergama'nın Roma

Cağı'nda artan nufusunun ve buyuk yeni hamam kuruluslarının su gereksinimi

Kozak Dağları ve Soma'dan (yaklasık 80km uzaklıkta ) gelen su yolları ve kısmen

su kemerleri ile karsılanıyordu.

ALLĐANOĐ ANTĐK KENTĐ ve KAPLICALARI

Bu eserlerin yanısıra M.O. II. Yuzyılda kurulduğu dusunulen Allianoi, M.S. II.

Yuzyılda, ozellikle Roma Đmparatoru Hadrianus’un sehri ziyareti dolayııla

yapıan binalarla en gorkemli donemine ulasmıtı. Bizans donemine kadar tedavi

amaclıonemli bir merkez olan sehir, bolgenin fakirlesmesine bağıolarak giderek

onemini kaybetmistir. Gunumuze kadar Pasa Ilıasıolarak halk tarafıdan 1998

yııa kadar romatizma, deri ve kadı hastalılarıı tedavisi icin yerel halk ve

Kale eteklerindeki yapılar

113

dısarıdan gelenler ılıcadan yararlanmıslardır. Burada surdurulen Arkeolojik

kazılarda galerinin batı bolumunde 3 nisli olan dairesel alanda en buyuk niste

(ortadaki nis) 160 cm. buyukluğunde Venus /Nymphea heykeli bulunmustur.

Nymphea, buyuk bir istiridye kabuğunu iki yanından kucağından tutmakta ve

gobek bolumunden buraya akan suyu ziyaretcilere sunmaktadır. Ozenle cıkarılan

bu heykel Bergama Muzesinde segilenmektedir. Butun bunların yanında sikkeler,

cam ve metal esyalar seramikler, sutun basları ve yuzlece eser acığa cıkarılmıs

olup, envantere kaydedilmistir.

Allianoi, Bergama'nın 18 km kuzeydoğusunda, Balıkesir yolu uzerinde,

Pasa Ilıcası olarak anılan yerde ortaya cıkarılan antik bir sağlık merkezi. Đ.S. II.

yuzyılda yasamıs Hadrianotheral (Balıkesir )’li, gezgin, hatip, sofist ve yazar

P.Alleus Aristides, Hieroi Logoi (Kutsal Sozler, III., 1-6 ) adlıeserinde;

Pergamon'a 120 stadia (23-25 km) uzaklıta olan Allianoi'da, Bergama’ya giderken

tedavi gorduğnu ve sifa bulduğnu aktarı. Pergamon ve yakı cevresinde bu

uzaklıta, bu olculerde baska bir sağı merkezi olmadığıdan gunumuzde Pasa

Ilıasında kazımakta olan oren yerinin Allianoi olduğ dusunulmektedir. Zaten

gunumuzde de devam eden kazıcalımalarısonucu ortaya cıan ve supheye yer

bıakmayan arkeolojik belge ve bulgular ile Allianoi’nin gun ıığıa cıtığııgoruyoruz. Bu sağı merkezi sağı tanrııAsklepios'a adanmı yeni bir

Asklepieion'dur. Sifalısularısayesinde Allianoi yılarca Hydroterapi(suyla tedavi)

merkezi kullanımıtı.

Allianoi sular altıda kalıor.

Allianoi topraklarıda, 45 derece kukurtlu su cıan sifa merkezi olarak, bu ozelliğ

ile dunyanı dort merkezinden biri Bergama Krallığıı sayfiye yeri olan bolge

yılarca “Hydroterapi” merkezi olarak hizmet hizmet vermistir.1998 yııdan bu

yana yapıan kurtarma kazıcalımalarısonucunda;

--Halen kullanıan cift kemerli Roma Koprusu

--Đme ve atı su sistemleri

--Seramik atolyeleri, fıılar

--Nekropol alanları--Đi mezarlı sapeli

--Latrinler(umumi tuvaletler)

--Bazilikal tipte iki buyuk kilise yapıı--Doğ –batıdoğultulu caddelerin bitiminde gecis yapıı--Gorkemli bir tedavi yapıı--Kuzey –guney doğultulu caddenin baslangııdan proplylon(anısal giris)

--Kuzey –guney doğultulu 35m. uzunlukta ve 8m. genislikte sutunlu cadde

--Sutunlu caddenin stoasıı arkalarıda farklıislevler icin kullanımıdukkan ve

mekanlar ile; eksedra tipinde bir nympheum (anısal cesme)

--Doğ –batıdoğultulu, 210m. uzunlukta ve 6m. genislikte sutunlu toren yolu

--Halen 47 derece sıak suyu olan, 9700m2’lik bir alana kurulmus, frigidarium

(ıılı), dinlenme veya terapi odaları cesme ve havuzları termal sesisleri ortaya

cıarımıtı.

Yuzey arastımalarısonucunda kesfedilen kult merkezinin yakı cevresindeki

yerlesmelerle bağantııarastıımı, yol ağarıı hep bu alanla olan bağantııdan

dolayıbu alanı onemli konaklama merkezlerinden biri olduğ saplanmıtı.

YortanlıBarajıı yapı asamasıda antik değri anlasıan bolgede hılandııan

kazıcalımalarıesnasıda bolgenin Hellenistik Cağa kurulduğ ve en parlak

donemini Roma Đparatoru Hadrian’la yasadığııortaya koydu . Bu kazıar

sayesinde Bergama ikinci bir sağı merkezine kavusmasıı yanııa Asklepion

kulturunun, Anadolu’da yaygı olduğnu da kanıladı. Allianoi’nin M.S.XI.

114

yuzyılın sonuna kadar Bakırcay havzasında onemli bir sağlık yurdu olarak

kullanıldığı ve Bergama Askleplion’unda yapıan psikotrapi tedavi merkezinden

farklıolarak burada daha cok “Hydroteropi” uygulandığıyonundeki goruslerde

guclendi.

Bugun hemen birkac km. yanıda yapııdevam eden Yortanlıbarajıbu antik kenti

onumuzdeki yılarda, kimbilir belki de aylarda baraj su tutmaya baslayıca;

kacıımaz son Hasankeyf ve Zeugma sular altıda kalacaktı. Baraj 1970 yııda

projelendirilmeye baslanmı olup, 1992’de yapı ihalesine girilmis ve nihayet

yapıa 1994’te temel atıarak baslanmıtı. Barajı yapıa baslandığı1994 yııitibariyle o zamanki adıile Kultur Bakanlığıbunyesinde Anılar ve Muzeler Genel

Mudurluğ ( simdiki adıile Kultur ve Turizm Bakanlığı Kurtarma kazııa

baslamıtı. Halen surdurulmekte olan kazıcalımalarısistemli olarak Trakya

Universitesi Oğetim Uyesi Yrd. Doc Ahmet Yaras ve ekibi tarafıdan

surdurulmektedir.

BERGAMADA BĐZANS DONEMĐ

Roma Đmparatorluğunun M.S.395 yılında ulke yonetiminin ikiye bolunup Anadolu

toprakları ve Đmparatorluğun Asya ‘da yayıdığıalanlar yonetim olarak Doğ Roma

Đparatorluğ idaresine katıdı Tarihte diğr adıBizans “Đtanbul sehrini kuran

Byzantion’a izafeten” Bizans Đparatorluğ olarak da anıan yonetimin idaresi

altıa girdi.

Dunya tarihinin en uzun omurlu devletlerinden biri olan Bizans’ı kurulusu, Roma

Đparatorluğnun 395 yııda ikiye bolunmus olduğ coğnlukla kabul edilmekle

birlikte, etnik, kulturel ve sosyal nedenlerle bu ikiye bolunme Prof.Dr. HakkıDursun Yıdı’a gore M.S. I. yuzyıa kadar indirilir. Gercekten Latin Batıve

Hellenistik Doğ hicbir siyasal aracla birlestirilemeyen iki dunya gorusune sahipti.

Bu ayrıı ozellikle Hıistiyanlığı yayımasıile zamanla artmı ve siyasal hayatta

da kendini gostermistir.

III. yuzyıı karıı ve askeri anarsi donemleri imparatorluğn ic orgutunu bozmus

ve parcalamıtı Đparator Diocletianus devlet mekanizmasııyeniden kurmayıhedef alan reformlar yaptı Sı sı Nikomedia( Đmit)’da oturan imparator

doğnun monarsilerinin bazıunsurlarııkabul etmisti. Oldukca dağıı ve buyuk

olan imparatorluğn yonetimini kolaylastımak icin “Tetrarkhia” yani dortler

saltanatısistemini kurdu. Bu sisteme gore Roma Đparatorluğ iki Augustus ve iki

Caeser yonetimine gore dort parcaya bolunuyordu. Đparatorluk birisi

Nikomedia’da oturacak olan kendisi, diğri Milano’da hukum surecek olan

Maximianus adlıortağıtarafıdan yonetilecek ve bunlara bağıolarak da ayrıbolgeleri yonetecek birer Caesar bulunacaktı Bu dortlu sistem icinde meydana

gelen iktidar mucadeleleri, ic savasları yasandığıortamda 324 yııda bu

mucadeleden galip cıan Constantinus, butun rakiplerini ortadan kaldıarak

Roma’nı tek imparatoru oldu.

Constantinus zamanıda meydana gelen iki olay, tarihi gelismeler uzerinde onemli

olaylara ortam hazılamıtı. Bunlar Hıistiyanlığı kabulu ve imparatorluk

merkezinin Roma’dan Đtanbul’a tasımasıı. Sayıarıcok artmı olmakla beraber

dinleri imparatorluk icinde hala mesru sayımayan ve her turlu iskence ve eziyete

uğayan Hıistiyanlara, ilk olarak Milano’da 313 yııda cıarıan fermanla bircok

haklar veriliyor. Artı Hıistiyanlı diğr dinler gibi mesru hale geliyor ve devlet

tarafıdan alımı topraklarıkendilerine geri veriliyordu. Đparator

Constantinus’un, ne zaman Hıistiyan olduğ hakkıda cesitli gorusler ileri

115

surulmekle beraber, ancak olum doseğinde Hıristiyanlığı kabul ettiği tarihciler

tarafından benimsenmektedir.

M.S. I. Yuzyıldan itibaren ortaya cıkan bu Hıristiyan inancı yaklasık 200 yıl

sonraki Milano Fermanına kadar ozellikle Roma hakimiyetindeki topraklarda

buyuk zulum gormustu. Bu zulmun yasandığı yerlerden birisi de Bergama idi.

Đmparator Decius (249-251 ) doneminde, Hıristiyan inancını benimseyen uc kisi

Amfitiyatroda (Tellidere) vahsi hayvanlara parcalatılmıs ki bu olay Bergama

tarihinde derin izler bırakmıstır. Đmparator Valeriyus I, (253-260) doneminde,

kentte yasanan buyuk deprem sonucu; bu doğal ve dinsel cokuntuler ayrıca

Romanın uyguladığı ağır vergilerden bunalan Bergama halkı uzerinde

Hıristiyanlığın yayılısını hızlandırdı.

M.S.II. yuzyılın sonlarında artık Bergama tanrılar ve tanrıcalar sehri olmaktan

cıkarak tek tanrı inancı altında birlesti. Đmparator Diocletianus (284-305)

doneminde Bergama Asia eyaletinin Hıristiyan bir kenti gorunumundeyken

Theodosius (379-3959 zamanında ise bu eyalette bulunan 4 metro-polisten

(Ephesos, Smyrna, Bergama,Tralles) biri durumuna gelmisti. Bergama, Krallık

doneminde 40-45 bin nufus barındırırken M.S.II.yuzyılda 160 bin IV. Yuzyılın

basında nufusu 120 binlere ulasmıstı. Bizans’ı resmi olarak ikiye bolunmesi 395

yııolarak tarihciler tarafıdan kabul edilse de, aslıda bu ikiye bolunme sosyal,

kulturel ve etnik olarak ikiye bolunmesini I.yuzyıa indirgeyen bu iki dunya

gorusunun izlerini Bergama’da tarihin labirentli yollarıda surdukten sonraki 395

yıısonrasıolaylarıda Bergama’daki Hıistiyan inancıı izlerinin fotoğafıtum

netliğ ile ortaya cıar.

Đparator Justinyanos (527-565) doneminde basta, baskent Đtanbul olduğ gibi,

Bergama’da ki, pagan yapıve tapıaklar yııdı Yerine kilise ve manastılar

yapıdı Bu yıılardan payııalan Zeus Sunağıı yapımalzemesi taslarıyukarıkent surlarııArap akılarıa karsıguclendirmek amacıla kullanıdı Justinyanos

sonrası halefleri (565-610) doneminde yeniden yapıandııan Anadolu

eyaletlerinde Bergama, Asya eyaleti sıılarıicinde kalıordu. Bizans Doneminde,

ilk 200 yılı surecte elde ettiğ eski ununu ve ustunluğnu giderek kaybediyordu.

Artı bir Hıistiyan merkezi olma ozelliğnin izlerini tasıordu.

Bergama bu donemde, Hz Đa’nı havarileri tarafıdan kurulan Anadolu’daki

Apostolidis adıla anıan ilk 7 kiliseden birisi Bergama’da insa edildiğni ve

Đcilin ilk yayıdığıBatıAnadolu kentlerinden biri olduğnu, St. Jean (Aziz

Yohanna)’nı, Mektuplarıda bu bilgileri buluyoruz. “Yohanna kardesiniz, Allahı

sozu ve Đa’nı tanılığıicin Patnos denilen bir adada idim. Rabbin gununde, ruhta

oldum ve arkamda boru sesi gibi buyuk bir ses isittim. Gorduğnu kitaba yaz ve

yedi kiliseye, Ephesos’a, Smyrna’ya, Bergama’ya, Tiyetira’ya, Sardes’e

Philadelphia’ya, Laodikeia’ya gonder,”diyordu.

Yohanna Đcilinde Bergama ile ilgili gecen kutsal vahiy “ …Bergama’da olan

kilisenin meleğne yaz, seytanı tahtıoradadı; onun ismini sııtutuyorsun ve

aranıda, seytanı oturduğ yerde, oldurulen sadı sahidim Antipas’ı gunlerinde

bile, bana olan imanııinkar etmedin. …” seklinde devam etmek de olan vahiy;

Aziz Yohanna, Bergama’ya Antipas adıda sadı bir adamııHıistiyanlığıyaymak icin gondermis fakat Pagan Roma ‘da Antipas’ı yakalanarak

oldurulduğnu anlamaktayı.

Bizans Đparatoru Heraklius ve halefleri (610-717) doneminde Bergama,

Anadolu’ya giderek artan Musluman Arap akılarısonucu Bergama goclere acıbir kent huviyetine burundu. Ermeni kolonileri, bu goc eden topluluklar arasıda

116

bası cekiyordu. Bizans Tahtına Đmparator olarak gecen Bardenes Philipikos (717-

723), Bergama Ermenilerine mensuptu.

Bu donemden itibaren artan bu akınlarda bazen Bizans, bazen de Araplar galip

geliyordu. Bizans Anadolu’da gittikce zayılıordu. Anadolu halkıbu saldııar

karsııda Bizans’ı asker ve muhimmat ihtiyacııkarsıarken gittikce

fakirlesiyordu. Orta cağı skolastik dusunceye dayalıkaranlı donemi tum

Anadolu ve Bergama’da kendini iyice hissettiriyordu. I. Theodoros Laskaris, daha

tahta cımadan once Prensliğ doneminde Bergama’yıziyaret etmis ve kaleme

aldığımektubunda “Klasik harabelerden hayranlıla soz ederken, halkı icinde

bulunduğ yoksulluğ da“ vurgulamıtı.

1306 yııda Karasi Beyliğ topraklarıa katımasıla artı Turk hakimiyetine

gecen Bergama sehri ve Bizanslıve Osmanlıkaynaklarıdan nakleden, Mortman’ı

verdiğ malumatta dusulen kayıtan 1334-1336 tarihleri değl;Yahsi Beyin 1314

yııda vuku bulan olumunu Đlam Tarihi Ansiklopedisi : “Bergama Maddesi”

muteakip olduğnu kabul etmektedir.

Bergama yaklası bin yı Bizans hakimiyetindeki surecin ilk uc yuz yııda,

Hıistiyanlıtan onceki cok tanrııinancı nası merkezi durumundaysa,

Hıistiyanlığı ortaya cıııdan sonra da tek tanrııdinin onemli bir merkezi

olmustur.

BERGAMADA BĐZANS HRĐSTĐYANLIK DONEMĐ MĐMARĐ ESERLERĐ

Hıristiyanlığın ortaya cıkması ve yayılması ile bir cok yerde antik yapıların,

Hıristiyan kilise mimarisine gore tadilat gormustur. Bergama’da mevcut antik

yapıar uzerinde de bu teshisi gormekteyiz. Akropol surlarıve bazıtapıaklar

icerisinde Bizans Devrinde değsiklik yapıdığııgunumuze kadar ulasabilmis

kalıtıarda gorebiliriz. Gunumuze kadar ulasabilmis yazııeserlerden cıan

sonuclardan; bu gune kadar ulasamamı bazıkilise yerleri ile ilgili bilgileri, A.G .

Sofianonun “ Pergame Moderne et Antigue “ isimli eserinde yerleri ile

belirtilmektedir.

---Eumenes Agorasıda, Aziz Demetreos’a ait olduğ one surulen kilisenin

temellerine bazıkalıtıar vardı. Bu kalıtıar uzerine ileriki yılarda mezarlı tesis

edilmistir.

---Asklepion ‘da Zeus-Asklepios tapıağıda Hıistiyanlığ ait kalıtıar

bulunmustur.

---Azize Theodora kilisesi simdi tamamen yıımıtı.

---Aziz Antipas kilisesi, kalede bulunmaktadı.

---Zoodokhos Pighi kilisesi, mermerden insa edilmistir.

---Athena Polias tapıağıda bulunan hac ve Hıistiyanlığ ait diğr kalıtıardan

burada kilise olduğ kanılanmaktadı.

---Tiyatro terasıda kayaları icine oyulmus bir kilise kalıtııbulunmustur.

---Aziz Georgios kilisesinde bu aziziz ikonasıbulunmustur. Bu aziz icin her yı 23

Nisan’da adıa anma torenleri yapııdı

---Kıı avlu bazilikası 4. yuzyı baslarıda Hıistiyan kilisesi haline cevrilmistir.

Bu eser dııda ise; Berlin Muzesinin 1923 te yayıladığı“Fuhrer durch die

Ruinen von Pergamon” isimli eserinde ve ayrıa W.Schultzenin,1926 yııda

yayıladığı“ Altchrıtlıhe Stadte und Landschaften” calımasıda da

Bergama’daki Bizans Kiliselerine ait bilgiler ve yerleri tespit edilmistir.

117

Bu gun, bu yapılardan Kızıl avlu gunumuze kadar harap bir durumda ulasmıstır.

Antik donemde tapınak olarak yapılan bu eser, Bizans Devrinde kilise haline

getirmek icin tadilat yapıldığını gormekteyiz.

Yukarı agorada Attalos evi onunde bulunan, kucuk olcude bir kilisenin apsis duvarı

gunumuze kadar ulasabilmistir. Bergama –Parmak batıran mevkiinde kucuk bir

kilise harabesi mevcuttur. Bunların dısında yapılan calısmalar icinde ise

Asklepioda cok kucuk olcude vaftiz havuzu da tespit edilmistir.

Đcinde bulunduğumuz bu donemde biri harabe,diğer ikisinde torak altı birkac

buluntuya ulasabilen kiliseler dısında bir vaftiz havuzu kalıntıları mevcuttur. Diğer

Kiliselerin yerleri ise yukarıda belirttiğimiz kayıtlardan elde edilen kazı raporlarına

dayanan bilgilere gore tespit edilmistir.

KIZILAVLU KĐLĐSESĐ

Akropol dısında Bergama

icindeki bu dev boyutlu yapı, onceleri

Mısır tanrılarına, oncelikle Serapis’e “

Mıı’da : Osiris’e „adanmı bir

kutsal alandı. Yapıı uclu formu,

Serapisin yanısıa baska tanrıarı ve

buyuk olasııla Đis ve Harpokrates’in

adıa yapımı tapıağı kalıtıarııolusturmaktadı. M.S. 117-138 yılarıarasıda Roma Đparatoru

Hadrianus’un doneminde Mıı’da gec

donemde tapıımı, Zeus’la

ozdeslesen Serapis adıa yapımıtı.

Yapıal oğlerin her biri kult ile ilgili farklıtorenlerin uygulanmasıa izin

verecek bicimde tasarlanmıtı. Buyuk on avlu toren gecitleri icin bir sahne

olustururken tapıağı kendisi ikiye bolunmus, yalnıca rahiplerin ve kulte kabul

edilenlerin icerideki kutsal yeriyle dıarıaki insanları toplandığıbir alanıicerir.

Đi yandaki kule benzeri kııları alt yapııda saptanabilmis bu odaları kult

icinde onemli bir yeri vardı. Serapis’in, Yunan yer altıtanrııHades ya da Plouton

ile ortak noktalarıvardı. Kucuk avludaki havuzlar ise Mıı kultunde “ ...yılı

taskılılarıla Mııa bolluk ve bereket getiren Nil nehrini simgelemistir.”

Mıı’ı din ve kulturu once Yunan daha sonra ise Roma’yıetkisi altıa almıtı.

Kulturel ve ticari bağıılarla Mıı kultu Avrupa ve Balkanlara, değsik adlarla

tasımıtı.

Bizans Devrinde ic kımıda yapıan ilave ve değsikliklerle kilise haline

getirilmistir.Adııbinada kullanıan kımııtuğalar dan bu isimle anıı. Duvarlarıtamamen kımııtuğadan insa edilmis ikinci kat galerinde ve dı cephesinde tas

frizlere, konsollara rastlanmaktadı. Binada kullanıan tuğaları ebadı 35x 40cm.

olup, 6 cm kalılığıdadı.

Dikdortgen plana sahip olan yapıuzerine masif tuğa duvar taslar temel uzerinde

yukselir. Doğda yarı daire seklinde bir girinti teskil antik cephe, bugun dıarıdoğu dikdortgen seklinde bir cııtıolusturmaktadı.Yapımalzemesinin farklıolmasıdan anlasıacağıgibi apsis cııtııHıistiyan bazilikasıhaline getirilmek

icin yapımıtı.

Serapion Tapınağı

118

Giris kısmının sağ ve solunda

kulelerin ebadı 6,40 m. olup

bunlardan sadece soldaki kulenin alt

kısmında, zeminden 1,5m. yukseklikte

dikdortgen seklinde bir kapı

bulunmaktadır. Bunun onceleri kucuk

bir pencere halinde olduğu, zaman

icinde genisletilerek kapı haline

donusturulduğu dusunulmektedir.

Kulelerin yukseklikleri tahminen

binanın on cephesinden 5 m. daha

kısadır. Kule icinde merdiven

bulunmaktadır. Binanın kuzey ve

guney duvarlarının ust kısımlarında

dort sıra halinde devam eden mermer

firizler gorulmektedir.

Serapion 'daki Kulelerden biri

Serapion 'daki diğer kule

Serapion Tapınağı Nisleri

119

Batı cephesinde kulelerin hizasına kadar yukselen tuğla duvarlar, guney

cephesinde 50 cm. kalınlığında beyaz mermer tas firizlerle iki kısma ayrılmıs

bulunmaktadır. Dort sıra halinde tas hatıllar yapının duvarlarını sağlamlastırdığı

gibi binanın her iki cephesine de ayrı bir guzellik katmaktadır. Bu kısımda duvarlar

sekiz buyuk kemerli acıklıkla teskilatlanmıs olup her acıklığın kemerleri, bir tas ve

on sekiz sıra tuğladan alternatif olarak meydana getirilmistir.

Bazilikada batıdan ic mekana girildiğinde ilk bakısta, girisin hemen

karsısında,zeminde moloz tastan insa edilmis duvarlar dikkati cekmektedir. Binayı

boyuna uc nefe ayıran bu temeller onceki yapının icinde, Bizans Doneminde

yapılan ilave ve değisiklikleri gostermektedir.Doğuda, zeminden kalın tas duvarla

yukselen “Bema” kımıve apsis cııtııyer alı. Bu ilave kıılar kilise haline

donusun bir diğr gostergesidir.

Binan

ı ust

yapııhakkında

Schaz

mann

’ı

yapm

olduğu

“Rek

onstr

uksio

nda

bazili

kanı

meyli

catıile

ortuld

uğn

gorm

ekteyiz.

Bugunku durumda da yanlarıdaki silindirik yapıar kubbe ile ortuludur.

Bazilikanı genisliğ dikkate alıacak olursa, binanı ustunu ortecek besik bir

catıı yapımasıpek mumkun gorulmemektedir. Fakat bina icinde bir destek

sistemi olduğnu kabul edecek olursak bu ortu sisteminin varlığıkabul edilebilir.

Bizans Kilisesi haline getirilen orta nefte, dar bir merdivenle asağıa

inilmektedir ki bu kııda sarnı seklinde bir bolum yer almaktadı. Burasıı

Bizans Kilisesi haline getirildikten sonra mıyapıdığı yoksa antik yapıı

kalıtısııolduğ bilinmemektedir. Ancak bema kımıda olmasıve genellikle

Hıistiyan Bazilikalarıda bu kııda kriptalar bulunmasıgozonune alıarak,

bunun da Bizans devrinde yapımı bir kripta veya rolik muhafaza etmek uzere

yapımı bir hucre olabileceğ fikri akla gelebilir.

Batıaki giristen itibaren, Bizans Kilisesinin nef duvarlarıgirise parelel bir

duvarla, dikey olarak kesilmektedir. Bu kııda bir bosluk meydana gelmektedir

ki, bu kımı bazilikaları narthexine tekabul edeceğ dusunulebilir.

Karyatitler

120

DĐĞER KĐLĐSELER

Bunlara ait bu gun elimizde maalesef eski donemden,bugune ulasan kitaplardaki

kaynaklar dısında, hicbir kalıntı ulasmamıstır. Bu yapıları incelememizin amacı;

Bergama ‘nı tarih icinde onemini vurgulamak icin bugune kadar sahip olduğ

yitirilmis kulturel dokusunun da bir envanterini cıarmaktı.

AGORADAKĐ KĐLĐSE

1900-1901 senelerinde W. Dorpfeld Akropolun guney yamaclarındaki

Agorayı actı ve bir Bizans kilisesini ortaya cıkarttı. Dorpfeld “Agorayıtemizlerken

avlunun icinde, cesitli taslardan yapımı ve toprak harclarla orulmus duvarlara

rastladı. Once Bizans kulubelerinin kalıtıarızannettiğmiz

bu duvarları doğ kımıda bir apsis ve buna bağıdiğr duvarlarıbulunca bunun

bir Bizans kilisesi olduğnu anladı” diyor.

Bu kilise yon olarak tam doğ- batıistikametinde değldir. Biraz farklıı.

Bunun sebebi belki Agoro binalarıı henuz mevcut olduğ bir devirde, bu

binaları avlusunun icine insa edilmis olmasıdandı.

Dorpfeld’in planıda dikdortgen seklinde bir atrium, atriumun temenos

duvarlarıile birlesen doğ tarafıda, uc nefli dikdortgen planda bazilika yer

almaktadı. Bazilikanı batııda dikdortgen narthex, doğsunda ise dıarıdoğu

yarı daire seklinde cııtıteskil eden apsis bulunmaktadı. Ayrıa binanı kuzey

tarafıda bazıek yapıar daha gorulmektedir.

Dorpfeld’in planıa gore; bir oda, bir kapıile kilisenin kuzey nefine

acııordu. Onemli olan bir diğr yapıda dort kose olan bu yapıa kirecli harc

kullanımasıile dikkat cekiyor. Kilisede sadece apsiste kirecli harc kullanımıtı.

Avluda yuvarlak bir yapıı doseme taslarıtespit edilmistir ki ne tip bir binaya ait

olduğ anlasıamamıtı.

ATHENA MABEDĐNĐN YANINDAKĐ KĐLĐSE

Akropolide Athena mabedinin yanında bulunan bir diğer Bizans kilisesi

yine R. Bohn tarafından nesredilmis ve rekonstruksiyonu yapılmıstır. R. Bohn

“Kilisenin kalıtıarı planııkat’i olarak cizmek icin kafi değldir. Yalnı genisliğ

5.43 metre boyu 15.30 metre olan, uzunca bir bina olduğ bellidir.” demektedir.

Tabanıbastan basa muhtelif buyuklukte ve renkte antik mermer plakalarla ortulu

olup, bunlardan bazıarıı uzerinde yazıar mevcuttur. Tek nefli bazilika seklinde

olan yapıı batııda genis bir narthexi bulunmaktadı.

R. Bohn’a gore kilisenin insasıda, antik binalardan alımı parcaları

kullanımı olduğ kabul edilmektedir. Boylece kilisenin insasıa, Athena

mabedinin temellerine kadar yıımasıdan sonra baslandığıbelirtilmektedir.

121

Athena Kutsal alanı

Yuksekliği 47 cm., ust taraf genisliği 48 cm., alt capı 44 cm. olan, kup biciminde

ki baslığın ust kenarları ve uzerindeki motifler biraz tahrip olmustur. Baslığın

koselerinde oluklu bir saptan cıkan sivri yapraklı bitkiler yer almaktadır.

1904 yılında kilisenin icinde bulunmus cok guzel islenmis bir mermer

sutun baslığını O. Wulff nesretmistir. Aynı baslığın tahtadan oyulmus bir orneğini

R. Bohn’nun kitabıda goruyoruz.

Kilisenin tabanıı altıda bircok mezarlar bulunmustur. Bu mezarları bir

coğ kayalara oyulmustur.

Kilisenin orta kımıda duvarlara bitisik sutunları meydana getirdiğ

kare bolumden dolayıBohn, bu kımı uzerinin bir kubbe ile ortulduğnu

soylemektedir. Muhtemelen de Đstinianos doneminde yapıdığııda, one

surmektedir.

ATTALOS’UN EVĐONUNDEKĐKĐĐE

Moloz taslardan, dikdortgen planda basit bir yapı olarak insa edilmis olan

bu kilisenin doğu cephesinde apsisin iki yanında, guneyde iki, kuzeyde ise uc tane

antik granit sutun bulunmaktadır.

Kilisenin ust ortusunun ahsap bir catı olduğu tahmin edilmektedir. Đlgi

cekici bir hususiyeti yoktur.

Yukarı Agorada Attalos evinin kuzey batısında, bugun sadece apsis duvarı

ile batı duvarı gunumuze kadar gelmis olan kucuk olcude bir kilise daha

bulunmaktadır.

TĐYATRO TERASINDAKĐ KĐLĐSE

Kilise tiyatro terasının tam ortasında, tiyatronun biraz guneyindedir. Doğubatı

istikametinde Terasa dikey sekilde konulmustur. Cok kucuk olcude olan bu

kilisenin ic genisliği 6.20 metre, uzunluğu ise 8.30 metredir.

Tiyatro terası uzerinde Hıristiyanlar zamanında insa edilmis bir Bizans

kilisesi olduğu, R. Bohn tarafından, “Die Thether-Terrase” isimli kitapta

belirtilmekte ve bu kilisenin bir de planıverilmektedir.

122

R. Bohn’un planıa gore, naos kımıda bulunan dort destek kilisesinin

Yunan hacıplanıda yapıdığııgosterir. Bu desteklerden ucu paye, biri ise

sutundur. Hacı kuzey ve guney kollarıcok kıa, doğ ve batıkollarıise daha

uzundur. Paye taksimatıaynen duvarda da gorulmektedir.

Esas binanı her iki tarafıda gorulen simetrik olmayan binalar sonradan

yapımıtı. Kuzeydeki sapelin, kayada oyulmus apsisinin onunde, iki sutun

bulunmaktadı. Kilisenin guneyinde buyuk ve uzeri kubbe ile ortulu bir sarnı

mevcuttur. Kilisenin insa malzemesi eski eserlerden alımı olup, mermer, trahit ve

tuğadı.

Kilisenin doğ kımıda, dıarıa doğu cııtıyapan apsisin iki yanıda,

pastophorion hucreleri seklinde kucuk nisler yer almaktadı. Kilisenin batııda

kucuk bir nartex bulunur.

PARMAK BATIRAN’DAKĐKĐĐE

Bergama’nı yakııdaki Parmak kapımevkiinde kucuk bir kilisenin

harabesi bulunmaktadı. Doğ yonunde dıarıdoğu yarı daire seklinde cııtıteskil eden apsis yer almaktadı. Apsisin her iki tarafıda ic mekanda pastophorion

hucreleri seklinde yarı yuvarlak nisler bulunmaktadı.

Cok sade ve basit bir yapıolan kilise tek nefli bir sapel seklindedir.

Genisliğ 5 metre, uzunluğ 9.5 metredir. Moloz tastan insa edilmis olup

kemerlerinde tuğa kullanımıtı.

Kilisenin ust ortusunun ahsap bir catıolduğ tahmin edilmektedir.

ZEUS-ASKLEPĐOS KĐLĐSESĐ

O. Deubner, “Das Asklepieion von Pergamon” isimli kitabıda

Hıistiyanları Zeus-Asklepios mabedini kilise haline getirdiklerini ileri

surmektedir. O. Deubner “Yuvarlak mabedin kalıtıarıda bulunan bir altar, bir

ambon ve bir friz parcası Hıistiyanları ibadetlerini burada yaptılarııgosterir.

Ayrıa burada bulunan bir vaftiz binasıı da Hıistiyanları vaftiz islerinde

kullanımı olduğ anlasıı” demektedir.

Hıistiyanları dini ihtiyaclarııkarsıamak uzere, Asklepion’da Zeus-

Asklepios merkezi planlımabedini, doğ yonundeki nislerden bir tanesini apsis

haline getirmek sureti ile kilise haline cevirdikleri iddia edilmistir. Fakat bugun

antik yapıtamamen temizlenmis olduğndan, Hıistiyan kilisesinden hicbir iz

kalmamıtı.

BERGAMA SURLARI

Bergama’da III. yuzyıı ortalarıda, Got tehlikesine karsıyapıan surları

buyuk bir kımıHıistiyanlar tarafıdan insa edilmisti. Sehrin yuksek yerlerinde

insa edilmis olan bu surun bir on sur olduğ tahmin edilmektedir.

715’de Araplar sehri ele gecirdiler. YukarıAgora meydanıı sıılarıdan

dolasan ve doğ yamaclarıa kadar uzanan Bizans surları buyuk bir ihtimalle bu

hadiseden hemen once yapımıtı.

Yalnı Akropol’un doğ kımıısıılayan kule seklinde bir kıı, fazla

kımetli malzeme ihtiva ettiğ zannedildiğnden yıımamıtı. Buradan kuzeye

doğu sarp bir kıı baslar ve krallı zamanıdan kalma bir surla, kralice

bahcesinin kuzey ucuna kadar devam eder. Buradan batıkenarıa doğu yine bir

sur parcasımevcuttur ki bu sur tıkıguneydeki Bizans suruna benzer. Ve aynıistikamette devam eder. Bu bakıdan iki sur aynımenseyli olarak kabul edilebilir.

Conze “bilhassa bu suru, Bizans devrinde sur insasıda antik eserlerden alımı

parcaları kullanıdığııgostermesi bakııdan, arastıma kazıarıda yımadı”

123

diyor. Bu sur insa edilirken, hemen arkasında bulunan Faustina mabedinden

parcalar alındığı anlasılıyor. Mabedin sur insa edilirken harabe halinde olduğu, sur

insa dolayısıyla ortadan kalktığı tahmin ediliyor. Parcaların yıkıntıdan alındığı gibi

duvara yerlestirilmis olduğu belli oluyor. En asağıda arsitrav parcaları, bunu

uzerinde sutun kaideleri ve daha ust sırada, mabedin temel kalıntılarından parcalar

mevcuttur.

Athena Polias ve Traianus mabetlerinin kuzey doğu istikametlerinde

Bergama Kralı Eumenes II, ye ait saray enkazı bulunmustur. Bu alanda sağ ve

soldan gelerek iki surun birlestiği noktadan yıkılmak sureti ile acılmıs bir gecit

vardır. Sağ taraftan gelen sur kraliyet devrinden, soldaki harcla orulu uzerinde

burclar olan sur da Bizans devrinden kalmadır. Burası akropolun en yuksek

noktasıdır. Kralicenin bahcesine gecit verir. Kralicenin bahcesinin yarısına kadar

olan yerde, tekrar eski surlar (Bergama Krallarının yaptırdığı surlar) gorulur. Bu

surlar Trianus mabedinin alt tarafı, Athena Mukaddes alanı kenarları, Altar alanı ve

yukarı Agoraya gelerek bir daire olusturuyor.

Bizans Devrinde Kralicenin bahcesinin yanında insa edilmis olan

surlar,dort metre kalınlığındadır. Bu duvarlar sert kirecli harcla birbirine

tutturulmus bloklardan, duzenli bir sekilde orulmustur.

XII. yuzyıldan sonra sur insası dusunulemez. Sehir yavas yavas sonmus ve

yıkılmıstır. Zira butun civarı ellerinde tutan Đslam kumandanları, Bizans sehri ve

surlarına onem vermemisler, buraları terk edip asağı sehre yerlesmislerdir. Đbn

Batuta, 1333 tarihinde Bergama’yıziyaret etmis ve kohnelesmis bir sehir olarak

tasvir ettiğ Bergama’nı dağa kuvvetli bir kalesi bulunduğnu ve ası sehrin bu

kale eteğnde uzandığıısoylemistir.

Bizans Đnsaatı (12.-14. yy.)

1973’te baslayan sehir kazııalanı Akropolis ile bu tepenin yamacıaltıda

bulunan Demeter kutsal alanıve Gymnasion arasıdaki, yukarıa bahsettiğmiz

Roma donemine ait olan sehir kazıarıdaki tesbit ettiğmiz tek Bizans eseridir,

kusaktadı.

Bu kazıı amacıyukarıa Roma donemine ait ortaya cıarıan sehir yapıarıda

olduğ gibi, buradaki olusumu ve resmi yapıarı dııda Bergama’nı sehir

organizmasıformunu acılamaktı.

Sehir kazııalanı tumu yoğn, fakat duzensiz insa edilmis bizans evlerine ait

kalıtıarla kaplıı. Bu kalıtıarı coğ plana gecirildikten sonra antik yapıarıortaya cıarabilmek amacıla kaldıımıtı.

BĐZANS DONEMĐ KERAMĐKLERĐ

Bergama Muzesinde bulunan keramiklerin, hamurları, yapılısları, uzerindeki renk

ve motiflerin kullanılısı itibariyle ayrı donemlerde yapıldığı anlasılır. A.Conze’ye

gore bu keramikler, yukarıGymnasium terasıdan asağıaki Agoraya kadar olan

yerlerde bulunmustur. Boyanmı sısı keramiklerin yanıda sılıve motifli

keramikler de yer almaktadı. Genellikle bunları taban kıılarıkamıtı. Kımııkilden yapımı ve ic taraflarıiyi bir sekilde sılanmıtı. Dı tarafıdaki sılar

asağıa kadar uzanmamıtı. Sı motiflerin zemine kazıan derinliğ uzerinde

toplanmı ve renk olarak daha koyu bir renk olusturmustur. Orneğn sarıveya yesil

zemin uzerine siyah veya kahverengi bir renk almıtı. Bunun yanıda kazımadan

cizilen motifler uzerinde zemin koyu, motifler acı renktir. Kazımadan cizilen

motifler daha hareketlidir.

Arkolojik kazıarda ortaya cıarıan bu parcalar Helenistik Roma, Bizans ve Đlam

donemi ozelliklerini tası. Bizans keramiklerinin icinde iyi hamurdan ve iyi

fıılanmı tabak ve kase gibi orneklerin yanıda, cesit yonunden zenginliğne

124

sahiptir. Bu ozelikleri yanında Helenizm Devri keramiklerinin inceliği ve zarafeti

Bizans donemi eserlerinde mevcut değildir. Gundelik kullanım icin hazırlanmıs

olanlar kaba ve kotu fırınlanmıstır. Hızlı imalattan veya kotu fırınlamadan, boyalar

birbirine karısmıs ve tonları değismistir.

W. Altmann’a gore ise; tabakları yalnı ic tarafları kaselerin ise her iki tarafısılanmıtı. Tabak zeminleri dairelerle suslenmis, bunları ici kavisli veya kalı

duz cizgiler olarak doldurulurdu. Cesitli sekilleri olan kermiklerin yayvan

tabakları kenarlarıise duz veya biraz kalı kesilmis olarak yapııdı Sılıve

motifli olan orneklere de rastlanmı olup, bunlar daha gec devir ozelliğni

tasıaktadı. Ozellikle Akropolde bulunan parcaları coğ bu ozellikleri tası.

E.Von.Stern, Akropol dııda olusturulan yeni yerlesim birimlerinde bulunan bu

keramiklerin, tarihlendirme yonunden, o kadar eski olamayacağııve keramiklerde

ki sı tekniğ, dekoratif acıan Helenistik, Roma sanatıı devamıı. A.Conze bu

goruse Bergama’da sonradan bulunan keramiklerin tarihlemesine katıdığııfakat

sılıkaplar gerek form gerekse sı tekniğ acııdan, Helenistik sanatı bir devamıolarak gosterilmesine ise karsıcımaktadı. Conza’ye gore, Helenistik Roma

sanatıı sonmesinden sonra, cok yaygı olan halk sanatıtemellerine dayandığııkabul etmektedir. Buna rağen Helenistik sanattan bazıozelliklerin alıdığııda

savunur. Ayrıan ozelliklerin basıda Bizans sanatıda insan figurlerinin tamamen

kaybolup yerine geometrik motif ve sitilize edilen bitki motifleri ile hayvan

figurleri kullanımıtı. Helenistik Roma sanatıda ise insan figurlerinin resim

edilisidir.

O.Wulf, ‘’Altchrıtlıhe und nitteralterliche Byzantinishe und Đalınische

Sildwerke.’’ Berlin’de, yayılanan eserinde keramik parcalarıile ilgili izahıda; bu

keramiklerin olgun Ortacağ’a ait olduğnu ileri surerken, XI ve XII. yuzyıa ait

keramiklerde Đlam tesiri olduğnu vurguluyor.

YAĞ KANDĐLLERĐ

Atesi kontrol altına alan insanoğlu, onu yanında tasıyabilmek icin cesitli

yollara basvurmus, boylece ilk aydınlanma araclarını kullanmaya baslamıstır.

Aydınlanma araclarından ilk kandile ait ilk arkeolojik bilgiler M.O. III bin yıl

Mezopotamya ve Ege tunc cağına kadar goturur. Fransa’da Dordogne bolgesindeki

La Mouthe mağrasıda, Magdelenien’e tarihlenen kımıısıkumastan oyulmus

bir kandil ele gecmistir. Bunun icinde hayvan yağıkalıtıarıa rastlanmıtı.

Coğafi kosullar ve ekonomik nedenler ile yağkandillerinin gelisiminde en

onemli rolu Akdeniz ulkeleri ve bunlara komsu

ulkeler oynamıtı. Yağkandillerinde yakı olarak

kullanıan yakı zeytinyağıidi.

Đkenderiyeli Celemens’e gore ilk yağkandilleri Mıı’da kullanımıtı. Bu bilgileri “ ilk

125

donemlere ait canak bicimi kandiller “Arkeolojik kazıarda maalesef elde

edemesek de, Mıı duvar resimlerinde sıca gorme imkanıvardı.

Zeytin yağııyakı olarak kullanabilmek icin yiyeceğ yakı olarak

kullanabilecek olcude guclu ekonomilere ihtiyac vardı Bu onemli uygarlığı

doğp gelistiğ Akdeniz ulkeleri ve komsu ulkeler doğl kosullar ve bunlara bağıolarak zenginlikleri nedeniyle bu iki ozelliğ de sahiptiler.

Grekler doğ etkisiyle ilk olarak M.O.VII. yuzyıda kandil kullanmaya

baslamılardı. Homeros, Đyada ve Odysseia’da birkac yerde kandil kullanııdan

soz eder . Đk Grek kandilleri elle ya da carkla sekillendirilmislerdir. Derin bir

govde kıa ağı kımıacı bir diskus bu kandil tipini belirler. Cağı keramik

orneklerinde olduğ gibi dı ve ic yuzeyleri siyah parlak metalik bir sı ile

kaplanmıtı. Bazıarıı orta kımıacıtı.

Helenistik donemde kandillerde belirgin değsiklikler gorulur. Ağı

govdeden daha ileriye uzamı kandilin uzeri ise yavas yavas kapanarak kucuk bir

delik halini almıtı. Daha once siyah parlak sı, yerini gri metalik bir sıa

bıakmıtı.

Roma’da M.O.III. yuzyıda kandil kullanımaya baslamıtı. Bu ilk

kandillere ait ornekler Esquiline’de ele gecmistir. Bunları buraya Cambaniya

bolgesinden geldiğ, dolayııla Grek etkisi altıda olduğ gorulebilir. Bicim

olarak ta Roma tiplerinden farklıılar.

Roma Đparatorluk doneminde uretilen, diskus kımıbezeli olan

kandillerdir. M.O.II. yuzyıda kandil yapııda kalı kullanımasıı yanıda

comlekci carkıı kullanııda devam etmistir. Kalılar cok sert ve kilden

yapııordu. Ancak kilden yapıanlar gunumuze kadar gelebilmistir. Grekler kandil

icin “ lychos “, Romalıar “lychnus”, terimini kullanmılardı.

Kalılar alt ve ust olmak uzere iki parcadan yapımaktaydı Kil kalıı

icine yayımakta ve kalı disi ve erkek parcalarla birbirine tutturuluyordu. Kil

tamamen kurumadan discus deliğ acııor ve kandiller bu asamadan sonra toplu

olarak fıılara veriliyordu. Bu fıılar canak comlek fıılarıı. Almanya’da

Wiesenau’da bulunan sadece kandiller icin yapımı fıılar da vardı

Yağkandillerinin yapııda kullanıan malzemelerin arasıda ilk sıada tunc ve

kil, kullanımıtı. Bu iki malzeme dııda altı, kursun, demir ve mermerden

olusan kandiller de bulunmustur.

Değrli madenlerden ve tunctan yapıan kandiller saraylarıve zenginlerin

evlerinde aydılatma aracıolarak kullanımıtı. Kil malzemeden yapıanlar ise orta

tabaka ve fakir halkı kullandığıbuyuk kitlesinin aydılanma aracıdı Zamana

karsıdayanısılığı madenden yapıanlar ise zaman icinde baska amacla

kullanımak uzere eritildiğnden gunumuze pek azıulasabilmistir.

Bu kandillerde yakı olarak en cok zeytin yağıkullanımıtı. Bunun dııda cesitli

bitkisel yağarda kullanımıtı. Strabon’dan oğendiğmize gore; Mıı’da tarlalar

da yetisen “Kiki” adlıbir meyvenin yağıkandillerde yakı olarak kullanımıtı. Bu

kandillerin fitil malzemesi icin, Grekler “pholmos, thryallis”, Romalıar ise

“verbascum” terimlerini kullanmılardı. Fitil malzemesi olarak keten, kenevir,

pamuk ve yun kullanımıtı.

Đinde yasanıan donem icinde kandillerin kullanı alanıoldukca genistir.

Tapıaklarda, mezar odalarıda mezar esyasıolarak, senlik ve eğencelerin yanıda

evlerde aydılatma icin kullanımıtı. Antik kaynaklarda kandil ıığıda

eğenceler, av partileri ve gladyator dovusleri duzenlenirdi.

Bunları dııda Severus Alexander, hamamlarııılandımıtı.Pompeii’deki

kucuk hamamda yapıan kazıarda 1,000 kadar kandil bulunmustur. Ayrıa

tiyatrolarda gece oyunlar oynandığıa ve aydılatıdılarııbiliyoruz. Gunduz

oyunlarıda ise gece olduğnu belirtmek amacıile oyuncular ellerinde kandil

tutarak oyun sergilemislerdir. Evlerdeki kandiller nisler icinde, zincirlerle tavandan

sarkı bicimde veya duvardaki askıara tutturularak kullanııordu.

126

Gunumuze kadar zarar gormeden gelebilen kandiller mezar esyası olarak

kullanılmıs olanlardır.Antik donemde kandillerin kullanıldığı onem arz edecek

kadar olanların arasında tapınakları goruruz .Bir cok kandil Knidos’daki Demeter

kutsal alanıda gorulduğ gibi tapıaklara adak esyasıolarak sunulmustur. Burada

adak icin yapımı ozel bolumlerde saklanıordu. Tapıaklarda surekli yanan

kandillerin varlığııve kandiller sahil kıııda gemicilere gece fener vazifesi

gormekteydi. Anadolu’da Demeter kultu icinde onemli yer tutan Bergama Demeter

kutsal alanıen onemli yerdir. Bergama Kandilleri bu sahadaki arkeolojik kazıarda

en cok bulunan parcalarıolusturur.

Gunumuze kadar ulasan ve zarar gormeden ele gecirilen kandillerin coğ olu

hediyesi olarak kullanımı olan kandillerdir. Bu kandiller belirli gunlerde

yakııordu. Hıistiyan Katolik mezarlarıda kandil yerine gunumuzde elektrik

lambalarıı yakımasıbu antik donem adetinin bir parcasıı. Dinsel olarak

Hıistiyanlar arasıda azizlere kandil yakmak; Đlamiyet’te yatılara seklinde

gunumuzde surmektedir.

Antik donemin gunluk hayatıda Walters’e gore “ …yeni doğn bebeğn altıda

isimler yazııbirkac kandil yakmak, bu kandillerden hangisi daha uzun sure

yanarsa o kandil altıdaki isim bebeğ verilir ve bebeğn uzun omurlu olacağıa

inanııdı

Evlerin ve dukkanları dı kıılarıda da kandiller kullanııordu. M.S. 350 de ilk

olarak Antiocheia (Antakya) da sokaklar aydılatımı bunu Cappadokia’daki

Caesarea sokaklarıizlemistir. Kandiller, klasik donemdeki sadelikleri, Hellenistik

donemdeki zarafetleri ve Roma devrinde ilginc bezemeleri ile ilgi cekicidirler.

Bergama Muzesinde bulunan kandiller kımııveya sarırenk tonlarıdadı. Kucuk

birer sanat eseri olan ve tarih, belirleme acııdan en az sikkeler kadar onemli olan

kandiller aynızamanda antik devir ticari iliskilerinin anlasımasıda da buyuk

onem tasılar.

Bergama kazıarıda ortaya cıarıan kandillerin uzmanlarca incelenip yapıan

guruplandımalar; Leibundgut, Loeschcke ve Menzel’in eserleri ornek alıarak

yapımı olan calımalara gore Loeschcke Typus IC gurubuna gore: Tanrıve

tanrıalar, hayvanlar efsanevi hayvanlar, gladyatorler ve boksor figurleri

kullanımıtı. Zeus ve Ammon basıtanrıve tanrıa olarak betimlenmistir. Hayvan

olarak at ve efsanevi hayvan figuru olarak griphon tasviri kullanımıtı.

Menzel’e gore gruplamada, cift kulplu bir kap ile belirsiz olanda ise at basıve

kııa benzeyen tasvir bulunur.

Leibundgut tiplemesine gore : Hayvanlar alemi, geometrik bezemeler, tanrıve

tanrıalar, gladyator aletleri bu kandillerde betimlenmistir.

Bergama ‘da arkeolojik kazıarda cıarıan bu kandiller iscilik, kullanıan malzeme

ve kullanıan teknik acııdan sanatsal değri yuksek olan kandillerdir.

Bergama Muzesi

127

Bergama Arkeoloji Muzesi, ilk olarak 1924 yılında Bergama

Akropolu'nde, muze deposu olarak kurulmus, 1936 yılında yeni binasında ziyarete

acılmıstır. Muze, bir ic avlunun etrafını ceviren iki sundurmadan ve iki salondan

ibarettir.

Muze girisinde, soldaki birinci sundurmada, Helenistik, Roma ve Bizans

devri mimari eserleri, (sutun baslıkları, sacak ve konsoltasları, kabartmalar,

pervazlar, friz ve direk araları v.s.) kadın ve erkek heykelleri ile Bergama Zeus

Sunağı maketi yer almaktadır. Birinci sundurmadan hole buradan da soldaki salona

gecilir. Bu salonda, coğu Bergama Akropolu'nden getirilen Helenistik devir

mermer heykelleri, mimari parcalar, kabartmalar, vitrinlerde de pismis topraktan

heykelcikler, canak comlek ve parcalan, cam esyalar, kandiller, paralar ve daha

baska kucuk eserler sergilenmektedir.

Muze holunde Bergama Akropolu ve

Asklepion’dan getirilmis heykellerle, kucuk

buluntular vardı. Holun sağıdaki ikinci

salon, yine Akropol ve Asklepion’dan

getirilmis heykel ve bustlere aynlmıtı.

Salonun zemininde Bergama'da bulunmus bir

mozaik gorulur. Đinci salondaki vitrinlerde

Roma devri tunc ve fildisi eserler, mermer

heykelcikler, Bizans ve Osmanlısikkeleri

sergilenmistir.

Muze girisinin sağıdaki ikinci

sundurma, M.O. V. yuzyıdan M.S. III.

yuzyıa kadar olan kitabelere, kabartmalara,

mermer heykellere, seref levhalarıa, adaklara,

mezar stellerine ayrımıtı. Muze avlusunda,

zafer heykelleri ile gunes saati yer almaktadı.

Bergama’da ayrıa bir de Etnografya

Muzesi bulunmaktadı. Bu muzede, Bergama

ve cevresinden derlenmis, kadı ve erkek

giyim esyaları sus esyaları uckur peskir,

yağı, bohca, kese, corap gibi el islemeleri,

Bergama dokumacıığıa ait eserler ve cesitli etnografik malzeme bulunmaktadı.

BĐBLĐYOGRAFYA

Meduza

128

Aksit, O .; Roma Đmparatorluğu Tarihi, Cilt: I-II, Đstanbul 1970-1976 .

Akurgal, E.; Anadolu Kultur Tarihi, Tubitak Bilim Kitabları, 1998, IV. Baskı,

Akurgal, E.; Ancient Civilizations and Ruins of Turkey . From prehistoric

times until the end of the Roman Empire, 1970.

Akurgal, Ekrem; Griechische und Romische Kuntst in der Turkei, Hirmer Verlag,

Munchen,1987

Altmann, W., Die Einzelfunde, “ Athen. Mitt. Des inst. “ XXIX, 1904.

Ancient Libraries in Anatolia: Libraries of Hattusha Pergamon Ephesus Nysa.

Ankara: Middle East Technical University Library, 2003. 56 s. ISBN: 975-807-

064-9.

Ankara.

Antje, K.; Heilkunst und Heilkult, Medizin in der Antike, Verlag C. H. Beck.,

Munchen, 1985 .

Arslan, M.; AntikcağAnadolusunun SavascıKavmi Galatlar, Arkeoloji ve Sanat

Yayıları Đtanbul 2000.

Baran, M .; Troy, Pergamon, Sardes, Đmir and surroundings . Đmir, 1986 .

Bayatlı O.; Bergama Tarihinde Asklepieion, Đtanbul, 1951 .

Bayatlı O.; Bergama Tarihinde Sanat Eserleri ve Abideler. Đt. 1951

BayatlıOsman; Bergama Tarihinde Đkcağ Saka Matbaası Fasikul-I, Đtanbul,

1949.

BayatlıOsman; Bergama Tarihinde Krallı Devri, Anı Basıevi, Fasikul-II,

Đtanbul, 1950.

Baydur Nezahat, Anadolu’daki Kutsal Dağar/ DağTanrıar, Garafist Yayıları

Bean, E.George, Aegean Turkey an archaeological guide.First published 1966 by

Ernest Benn Limited.

Bean,. E. George .; Cook, J. M .; Annual of the British School at Athens, 1955 .

Berve, H., Geuben, G .; Gricshischc Tempel und Heiligtuzer, Munchen, 1961.

Bilabel, F., Die jonische Kolonisation. Untersuchungen uber die Grundungen der

ionier, deren ataatliche und kultliche organisation und Beziehungen su den

Mutterstaedten. Leipzig 1920

Bittel, Kurt .; Die Galater, archaologiscsh gesehen (Proceedings of the Xth

International Congress of Classical Archaeology I.), Ankara, 1978.

Blunt,A. W. F.; BatıUygarlığıı Temelleri, (Cev. Muzehher Erim), 3. baskı,

Đtanbul, 1984 .

Bohn, R.; Altertumer Von Pergamon I., Berlin, 1985.

Bohn, Jahrbuch, der koniğich Preussischen Kunstsammlungl III, s.89

Bohn, R.; Altertumer von Pergamon II : R.. Bohn, Altertumer von Pergomon .

Berlin 1885, Band II,

Bosch, C. ; Turkiyenin antik devrindeki meskukatıa dair Bibliyografya, T.T.K.,

1949 .

Bosch, C.; Hellenizm Tarihinin Anahatları I- II . Đtanbul, 1942 .

Bosch. C,; Bergama Kral Hanedanıı Seceresi. Turkiye Mecmuası VII-VIII-

(1940-42) s.105-124

Bossert, Th. Helmuth Asia. Đt. 1946

Bossert, Th. Helmuth, Altanatolien, kunst und Handverk in Kleinsien von den

Anfaengen bis zun Volligen Aufgehen in der griechischen Kultur. Berlin 1942

Brandau Birgit, Schickert Harmut, Jablonka Peter; Troja Wie es Wirklich

Aussah, Piper Verlag Gmbh, 2004, Munih .

Bryant, E. C.; The Reign of Antoninus Pius, Cambridge, 1895 .

Buluc, S.; “The Architectural Use of Animal and Kybele Reliefs found in Ankara”

Source : Notes in the History of Art VII 3/4, 1988.

Burkert, W.; Ancient Mystery Cults, Harvard, 1986 .

129

Burket, Walter; Đlkcağ Gizem Tapıları,(cev. Sina Sener),Đmge Kitapevi, Đstanbul,

1999.

Butler,H.C. Sardis, II, Layden, 1922, s.57-63

Burchner, Kabelia, R.E. X s. 1395. Karia, X, 2 s. 1940

Ceram, C.W., Tanrılar mezarlar ve Bilginler,. Remzi Yayınevi.

Ceram, C.W., Tanrıların Vatanı Anadolu, Remzi Yayınevi.

Challaye, Felicien; Dinler Tarihi, cev. Semih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları,

Đstanbul, 1972 .

Collignch, M . Pentrenoli, N.; Pergamai Restaixation et Descriptiox des

Monuxents de I’Aczopols,Paris, 1900 .

Conti, Flavio; Eski Yunan SanatııTanıalı, Cev. S. Trunc, Đtanbul, 1982.

Conze, A .; Pergamon, Berlin, 1913 .

Conze, A ., Altertumer von Pergamon I : A. Conze, Altertumer von Pergamon.

Berlin 1913, Band I, Texs II

Conze. A, Die Pergamenische Bibliothek 40.s.B.Berl., Ens: Sitzungsberichte der

Koniglich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884 L.III

Cook, J. M .; Greek Archaelogy in Western Asia Minor, 1960 .

Cramer . J. A.; A geographical and historical description of Asia Minor, C. I.,

Oxforrd, 1832 .

D’Orgeval, B.; L’Empereur Hadrian, Paris, 1950 .

Daenıen, E. V .“Im Namen Von Zeus, Berlin 1984.

Darga, A. Muhibbe Hitit Mimarlı Sanatı Đt. Unv. Edeb. Fak. Yayıı. 1985.

Deubner, O.; Das Asklepieion von Pergammon, Kurzevorlaufige Beschreibung,

Berlin, 1938 .

Dincol M.Ali; Hititler, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi Gorsel Yayılar,

Dincol, M.Ali;, Hititler, Oncesinde Anadolu, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi

Gorsel Yayılar,

Durusken, C .; Roma’nı Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yayıları Đtanbul

2000.

Erat, Azra; Mitoloji Sozluğ, Remzi yayıları Đtanbul, 1972 .

Erhat, A., Kadir, A.; Homeros, Đyada (1967); Homeros . Odysseia (1970).

Erhat, A. Hesiodos Eseri ve Kaynakları TTK. Ankara, 1977 .

Eris, Eyup; Bergama Uygarlı Tarihi Bakıcay Uclemesi, Bergama Ticaret OdasıYayıları 2003.

Erzen, A. M.,; “Bergama Turk Ansiklopedisi cilt. VI., Ankara, 1952 .

Erzen, A. M., Kilikien, bis zum Ende der perserberrschaft, . Leipzig 1940

Eyice, S.; “Turkiyede Bizans Sanatı” Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, C. III.,

Đtanbul 1982 .

Eyice, S.; Son Devir Bizans Mimarisi, Đtanbul 1980 .

Ferguson, G.; Signs and Symbols in Christian Art., Newyork, 1954 .

Ferguson, W. S.; Hellenistic Athens ., 1969 .

Fink, Gerhard; Who’s who in der antiken Mythologie, Deutsher Taschenbuch

Verlag (dtv), Munih,1993 .

Forbes, R. J.; Studies in Ancient Technology. Vol. VI. 1958, Brill, 1955-1964 Vol

. 1-9.

Frankel, M. Altertuzen Von Pergamon. Bd.VIII. Nr. 398

Frazer, G.; Pausanias of Lydia, Description of Greece, New York - Tannen, 1965.

Frıze, H .; Asklepios in Pergamon, Berlin, 1910 .

Gelzer, H.; Pergamon unter den Byzantinern und Osmanen . Berlin, 1903.

Geotze, Biblithekx s.225 v.d. J.A.Đ Band 52, Berlin 1937.

Gokberk, M.; Felsefe Tarihi, Edeb. Fak. Yay. 1961.

Grasar, A.; Sculptures Byzantines de Constantinople (IV- X, siecles) Paris, 1963 .

Grimal, Pierre; Mitoloji Sozluğ Yunan ve Roma, (cev. Sevgi Tamguc) Sosyal

Yayıları Đtanbul, 1997.

130

Gunaltay, S.; Perslerden Romalılara Kadar Selevkoslar, Bitinya, Galatlar ve

Bergama Krallıkları, TTK., Ankara 1987 .

Gungor Yuksel, Bergama ve Cevresine Mitolojik Yolculuk, Rehber Dunyası Subat,

2004

Habicht, C.,; Die Inschriften Das Asklepieion , Berlin, 1969, Band VIII 3 .

Hacopulos, A.; Thucydidis Tarihinden Periklesin Ağıt Nutku –Đktibaslar,

Mukayeseler . Đstanbul 1973 .

Halikarnas Balıkcısı, Anadolu Efsaneleri, Ucuncu Baskı, Yeditepe yayınları,

Đstanbul,1974 .

Halikarnas Balıkcısı, Anadolu Tanrıları, Yeditepe yayınları, Đstanbul, 1957.

Halikarnas Balıkcısı, Anadolu’nun Sesi (Tarih ve Hellenizm), Yeditepe yayıları

Đtanbul, 1971 .

Hansen, E. V.; The Attalids of Pergamon, Cornell U.P., 1947 .

Hansen, E.V., “The great victoria momennent of the AttalosI” Ed.Meyer. Aloles,

RE. I s. 1030, Bythinia, III s. 507

Hansouller ve Pontremoli, ceviren M.Rahmi ve Aziz, Bergama Tarih ve Rehberi,

Đmir Hafı Ali Matbaası1929.

Hansrv.V.R, The great victoria monennent of the Attalos I., s .60-85 .

Hardy, E. G.; Christianity and the Roman Government, London, 1894.

Hatt, J. J.; Celtes et Gallo-Romains, Geneve, 1970.

Hepding, H .; III. Dı Eızelfunde, “Athen. Mitt. des Inst”, XXXII,

Cambridge,1907 .

Herodot “Herodot Tarihi”, cev.O.R. Doğul, Cilt I (Đtanbul, 1941) ve Cilt II,

(Đtanbul,1943).

Herzog, R.; Heilige Gesetze von Kos, Berlin, 1928 .

Hoffmann.W, Philetaires.Real-Encyclopedie der klass Altertum Swissen schaft

1938, s

Homeros, Đyada (Đias)-Sehir Đimleri, Hazılayan, Nezih Basgelen, Arkeoloji ve

Ippel, A .; Die Einzelfunde .A . M. XXXVII, 1910.

Judeich, Top.V. Athen.1931

Karacoban, N.; Gunumuze Değn Bergama Sergeni, Bergama Belleten-11,

Bergama Kultur ve Sanat Vakfı Cağas Matbacıı, 2002 .

Kıal, Furuzan; Eski Anadolu Tarihi, T.T.K. 1991.

Kincaid, C . A .; Successors of Alexander the Great ., London,1969 .

Kretachmer P., Einleitung in die Geschichte der grischischen Sprache. Gottingen,

1896

Krill, R. M.; Roman Paganizm Under the Antonines and Severans, ANRW-2/16.1

1978.

Kuban, Doğn; Turkiye Sanat Tarihi, (100 Soruda), Đtanbul, 1970 .

Kucuradi, Ionna; Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara, 1979 .

Levi, P.; Eski Yunan, III . Cilt, Đtanbul, 1987 .

Lewy, J., Kimmerier und Skythen in Vorderasien. Reallexikon der Vorgeschichte.

Herausgegeben von M. Ebert 1924-29

Loeschcke, S.; “Bearbeitung und Geschichte der Antiken Lampen”,Archalogische

Gesellschaftzu Berlin .,Sitzung von 4. juli, 1916 .

Loeschcke, S.; Lampen aus Vindonissa . Ein Beitrag zur Geschichte von

Vindonissa und des Antiken Beleuchtungswesens . Zurih,1919 .

Magie . D.; Anadolu’da Romalıar Attalos’un Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat

Yayıları Đtanbul 2000.

Maiuri, A .; La Villa dei Misteri, Rome, 1947.

Mansel, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971 .

Mansel, A. M.; Eski Doğ ve Ege Tarihinin ana hatları Đt . Unv. Edeebiyat Fak.

Yay. 1945 .

Mansel, A. M.; Turkiye’nin Arkeoloji Epikrafi ve Tarihi Coğafyasıicin

Bibliyografya, Ankara, 1948.

131

Mansel, A.M.-Bosch, E.-Đnan, J., 1947 Side kazılarına dair on rapor, Ankara,1951.

s.4-7

Mansuelli, G. A.; Le ville del mondo Romano, Milano, 1958 .

Martin, R.; L’Urbanisme dans la Grece antigue, Paris, 1956 .

Mendel, G., Catalogue des sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, Đt. 1914

Menzel, H.,; Antike Lampen im Romisch- Germanischen Zentralmuseum zu Moiz

., Mainz 1954 .

Mercer . Charles, Alexander le Grand, Editions, R. S. T. , Paris, 1964 .

Michel, K., Dı mittel Byzantinıchen Kirchen Athens, “Athen. Mitt. des inst.”

XXXI –906.

Mitteis, L., Wilken, U .; Grundzuge der Chrestomatie der Papyruskunde, C.IV.,

1912 .

Nauman, Rudol; Eski Anadolu Mimarlığı Cev. B. Madra, Ankara, 1975.

Newton, C . T .; History of discoveries at Halicarnasus II, Temple of Demeter and

Persephone,1863.

Ohlemutz, E .; Die Kulte und Heiligtumer der Gotter in Pergamon . 1940 .

Onurkan, Sonay,; “Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi”, Anadolu

UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, II –III ., Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .

Ostrogorsky, Bizans Tarihi, Cev. Fikret Isıtan, T.T.K., Ankara,1991.

Ozgen, Đ.; The Lydian Treasure, Đtanbul, 1996.

Ozsait, M.; “ Bergama”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, II. Gorsel

Yayılar. Đtanbul 1982.

Ozsait, M .; “Anadoluda Helenistik Donem”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi,

Cilt, II. Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .

Papadakis, T.; Epidauros . Das Heilingtum Des Asklepios . Athens, 1973 .

Pauly Wissova, “Ralenoyelopadio der Classischen Altertumswissenchaft”,Bd.

XIX, I .

Paulys-Wissowa, Relencylopedie der Classischen Altertunswissenschaft Bd. XIX,I

Rohde, E. Pergamon Burgber ud Altar, Bibliothek, Berlin, 1961

Pekman, A .; Eski Cağa BazıAnadolu Sehirlerinin Tanrıve Kahraman Ktistes’leri

. Đt. Unv. Edebiyat Fakultesi YayılarıNo. 1597. Đtanbul,1970 .

Perlzweig, J.; Lamps From The Athenian Agora . Excavations of the Athenian

Agora Picture, Book No. 9., Amerikan School Of Classical Studies at Athens .

Princeton, New Jersey, 1963 .

Porrer, E. Die Provinzeinteilung des asayriachen Reiches. Leipzig 1921

Prof. Clemans Boch, Bergama Krallarıı Seceresi, Turkiye mecmuası Đtanbul

Maarif Matbaası1942

Radt, W.M.; Pergamon Archaelogical Guide, Đtanbul, 1984.

Ramsay, W.M. The Historical Geograph of Asia Minor. Londra . 1890

Reitzenstein, R.; Hellenistic Mystery Religions, London, 1978 .

Rice, D. Talbot, The Byzantine Glazed Pottery, Oxford 1930, levha XII-XIII.

Robert, M ., Akurgal, E.,., Jean-Paul, R.; Turquie, Paris 1990.

Robinson D.M, Roıan Soulptures from Colonia Caesarea Psidian Antisch. The art

Balletin. Cd. II. 1926. s..19.fig29,30

Rohte, E.; Pergamon Burgberg und Altar, Berlin 1961 .

Rosrovtzeff “ Anatolian Studies Presented to sir Ramssay,W.M., Manchester at the

University press, 1923, s.359 v.d.”.

Rostovtzeff, M.; Mystic Italy, New York, 1927 .

Rostovtzeff, “Some Remarks on the monetaries and conmercial polioy of the

selencids and Attalids,” Anatolien studies presented to . Villiam hepburn Buckler,

Manchester at the University press, 1939 .

Rostovtzeff, Notes on the economicğlicy of the Pergamens kings, Anatolian

studies presented to sirwillian mitchell Ramsay,W.M., Manchester at the

University press, 1923.

132

Rumpf, A ., Yunan ve Roma Sanatı,(Cev. Jale Đnan), Đstanbul, 1949 .

Sanat Yayınları, Đstanbul,1982.

Scandiano, F., - Poratti, D ., Pergamao, Sguardo strorıco e visita alle revine

Presentazione di P. Ducatti. Parma,1936,.

Schmitt, Edvard ., Handbuch der Architektur, Bibliothek IV.,6, 4.

Schneider, C.; Kulturgeschichte des Hellenismus, 2.Cilt, Munchen 1967-1969.

Schrammen, J.; Alter tumer Von Pergamon, Berlin, 1906 .

Schuchhardt, B., Th.Wiegand, Der Entdecker von Pergamaon : Carl Humann.

Berlin 1930.

Strabon; Geographika, Cev. A . Pekman, Đst . Unv. Edebiyat Fak. Yay. 1969.

Sevin, V.; “Anadoluda Yunanlıar”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, I- II.

Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .

Sinanoğu, N. H.,; Grek ve Roomen Mitolojisi ., Đtanbul, 1931 .

Sinn, F.; Stadtromische Marmorurnen, Mainz, 1987.

Sofiano, A.G., Pergama moderna et antique. Athenes 1930,

Stahelin, F.; Geschichte der kleinasiatischen Galater. Vol. II., 1907 .

Stiller, H.; “Das Trajaneum”, Altertumer Von Pergamon, cd. V2, Berlin. 1895 .

Taskı, Sefa; Mysia ve Isı Đsanları Sel Yayıcıı, Đtanbul, 1997.

Texier, C.H., - Pulman, R ., Architecture Byzantine. London 1864. .

Texsier, C.H., Asie Minure. Paris, 1862.

Thomson, George; Tarih Oncesi Ege, I- II, Cev. C. Uster, Đtanbul,1983-1985.

Thucydidis : De Bello Pelonnesiaco . Lipsiae, In Aedibus B. G. Teubneri MCMI

(1901).

Toynbee, J. M .C.; Death and Burial in the Roman World, London, 1977 .

Toynbee, J. M .C.; Hellenismus, Manchester at the University press,1957 .

Travlos, J .; Poleodomike Exelixis ton Athenon, Atina, 1960 .

Turk Ansiklopedisi, Bergama Maddesi,

Umar, Bilge; Turkiye Halkıı ĐkcağTarihi II, Sergi Yayıevi, Đmir, 1984.

Umar,Bilge; Turkiye Halkıı ĐkcağTarihi I, Ege Universitesi Yayıı1982.

Vasiliev, A. A.; Bizans Đparatorluğ Tarihi, (Cev. A. M. Mansel), Ankara 1943.

Vermaseren, N. J.; Cybele and Attis, The Myth and the Cult, Londan, 1977 .

Vezin, A.; Eumenes von Kardia .,1907.

Volkmann, H.; Kleopatra, Munchen, 1953 .

W. Zschietzscmann, Pergamon, Pauly Wissowa, Real- Encyclopedia Stutgard

1937,cilt III.

Walters, H B. The Art of the Romans, London, 1911 .

Walters, H. B.; Catologue of thr Greek and Roman Lamps in the Bristish Museum .

London, 1914 ., Walters BMC, s.XII .

Weber, A., Eralp , V.; Felsefe Tarihi . I . 1938 .

Weeber, K. W.; Alltag im Alten Rom. Ein Lexikon, Zurich,1995 .

Wiegand, Th . ; Gericht ulber dı Ausgrabungen in Pergamon 1927 Abh. Berlin

1928, s.21-22.

Wiegand, Th .; Reisen in Mysın, “Athen. Mitt. desinst. XXIX 1904,S.258.

Wiegand, Th .; Priene. Berlin 1904, s.475-485.

Wiegand, Th.; Bericht Uber Die Ausgrabungen in Pergamon . Berlin,1927 .

Wiegand, Th.; Priene: Das Heiligtum der Demeter und Kore, 1904 .

Wiegand, Th. Didyma. Ereter teil.H. Knackfuss,Die Baubescheribung.Textband.

Berlin, 1941, s.99,Lev.175.

Wilken.U, “Attalos I-II-III, Real-Encyclopedie der Klass Altertum Swissen schaft.

II, 1938”, s.2117,2159

Willrich,”Eumenes I, Von Pergamon. Real-Encyolopadie der Klass. Altertum

Swissen schaft . I, 1909”.

Winnefeld, H .; Alter tumer Von Pergamon, Berlin, 1910 .

133

Wizner, W. Muller,; Mittelalterliche efestigungen im sudlichen Jonien, Istanbuler

Mitteilungen, II, Istanbul, 1961 .

Wolfflin, Heinrich; Sanat Tarihinin Temel Kavramları, Cev. H. Ors, Đstanbul, 1985.

Xenophon,”

Anabasis”, cev. Hayrullah Ors, Đtanbul, 1944 .

Yıdı, H. Dursun; Bizans, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, III, Gorsel

Yayılar.1985.

Ziegenaus, O., Luca, G.; Das Asklepieion , XI 2., Berlin, 1975 .

Zschietzscmann, W., Pergamon, Paulys, Wissova, Real- Encycloapolie Stutgard,

1955.

YUKSEL GUNGOR

134

1961 yılında Golcuk/ Kocaeli'nde doğdu. 1986 yılında Đstanbul Universitesi

Edebiyat Fakultesi Tarih Bolumunden mezun oldu. Đstanbul Universitesi Sosyal

Bilimler Enstitusunde Master ve Doktora Programlarını tamamlayarak 1995

yılında "Dr." unvanını aldı. Kendi alanında değisik dergilerde makaleleri ve cesitli

gazetelerde ise kose yazıları yayınlanmıstır.

1986 yılında Edebiyat Fakultesi Tarih Bolumunu bitirdikten sonra Tarih oğretmeni

olarak Đstanbul Vefa Lisesi, Cağaloğlu Anadolu Lisesi ve Đstanbul Erkek

Lisesinde gorev yaptı. Ayrıca Đstanbul Cibali Lisesi Md. Yrd. ve Ozel Zapyon Rum

Kız Lisesinde ise Md.Bas. Yardımcılığı gorevlerinde bulundu.

2002 yılından itibaren de, Kocaeli Universitesinde Oğretim Uyesi olarak

"Yrd.Doc Dr." unvanı ile gorev yapmaktadır.

Tarih

5 Ağustos 2014 Salı

İlk Çağ Anadolu Medeniyetleri

BERGAMA KRALLIK KÜLTÜ