BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Eylul 2005
Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR
Kocaeli Universitesi Oğretim Uyesi
BERGAMA KÜLTÜR VE SANAT VAKFI
BERGAMA FOUNDATION FOR CULTURE AND ARTS
3
BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Kultur ve Sanat Vakfı'nın bir kultur hizmetidir.
Yılda bir kez yayınlanır.
Sahibi : BERKSAV Bergama Kultur ve Sanat Vakfı
Erol HAMAMCIOĞLU
Genel Yayın Yonetmeni : Dt. A.Gurbuz BAĞANA
Sorumlu Yazı Đsleri Md. : Mustafa DURMAZ
Yayın Kurulu : Dt. A.Gurbuz BAĞANA
Mustafa DURMAZ Av. Mete
MORAL Necati KARACOBAN
Yonetim ve Yazısma Adresi : Ataturk Bulvarı No.54
35700 Bergama /ĐZMĐR
http://www.berksav.org e-mail:
berksav@berksav.org
Dizgi : Berna AVDAN
Sayfa Tasarım : Huseyin CAĞDAS
Baskı : Cağdas Matbaacılık - Bergama
Tel: 0 232 633 15 15 Faks: 632 83 34
ISSN: 1303- 1708
ISBN: 975-95865-3-3
4
İÇİNDEKİLER
- Bergama Haritası .............................................................................................................. 12
- Đlkcağ Hellenistik Donemde Anadolunun Yukselen Gunesi Bergama Siyasi,
Kulturel, Đktisadi, Tarihi.................................................................................................... 13
- Bergama Tarihi Hellenistik Kultur Oncesi Prehistorik ArkhaikKlasik Kultur Evreleri................ 14
- Batı Anadolu - Mysia Bergama'nın Đlk Halk Toplulukları..................................................... 21
- Bergama ve Cevresi Tarihine Mitolojik Bir Yolculuk ............................................................ 30
- Tarih Oncesi Cağlarda Bergama ve Cevresinde Ana Tanrıca Kibele Kultu Merkezleri
Perperene ve Haylazlar Kayası ......................................................................................... 36
- Bergama Krallığının Kurulusu............................................................................................ 42
- Bergama Devletinin Kralları............................................................................................... 42
- Philetairos Donemi............................................................................................................ 43
- Eumenes I ........................................................................................................................ 44
-Attalos I ........................................................................................................................... 46
-Eumenes II ....................................................................................................................... 49
-Attalos II .......................................................................................................................... 52
-Attalos III ...................................................................................................................... 54
- Aristonikosun Roma ile Mucadelesi ve Bergama Krallığının Roma Hakimiyetine Katılması..55
- Mithridates Ayaklanmasında Bergama'nın Tutumu............................................................. 57
- Bergama Tarihinde Galat Mucadeleleri ve Galatlann Tarihi................................................... 65
- Bergamalılar ile Galatlann Mucadeleleri Baslıyor................................................................. 71
- Roma'nın Bergama Krallığına Karsı Đki Yuzlu Siyasetini Uygulamaya Baslaması ................... 77
- Bergama Devleti'nin Đktisadi Hayatı ve Genel Ozellikleri ...................................................... 81
- Bergama'da Ziraat............................................................................................................. 87
- Bergama'da Hayvancılık ................................................................................................... 88
- Bergama'da Sanayi ........................................................................................................... 89
- Bergama'da Ormancılık ve Madencilik............................................................................... 91
- Bergama Devletinin Para Politikası .................................................................................... 95
- Bergama Devletinin Deniz Ticaretindeki Yeri ve Onemi........................................................ 99
- Hellenistik Kulturun Ozellikleri Bergama'daki Temsilcileri .................................................... 103
- Hellenistik Doneme Damgasını Vuran Bergama Heykel Sanatını Hazırlayan Unsurlar
ve Gelisimi........................................................................................................................ 113
- Bergama Heykel Sanatının Sanat Tarihine Etkileri............................................................... 117
- Bergama'daki Eserleri Ortaya Cıkaran Arkeolojik Kazıların Baslaması................................... 126
- Bergama Krallığı Hellenistik Donem Eserleri Athena, Polias, Nikephoros Mabedi .................. 128
- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ......................................... 131
- Demeter Kutsal Alanı ........................................................................................................ 135
- Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ....................................................... 139
- Buyuk Sunak (Zeus Sunağı).............................................................................................. 143
- Arsenal............................................................................................................................. 147
- Bergama Kutuphanesi ....................................................................................................... 147
- Asklepion......................................................................................................................... 150
- Mitolojide Asklepios.......................................................................................................... 153
- Sağlık Tanrısı Asklepion'un Adına Yapılan Hastane ........................................................... 156
5
- Yılanlı Tas Sutun .............................................................................................................. 157
- Sembolu Olustururan Figurler............................................................................................ 158
- Akropoldeki Asklepios Tapınağı ........................................................................................................162
- Asklepion'daki Kazılar ...................................................................................................... 162
- Asklepion ve Cevresindeki Bergama Krallık Devri Yapılan ................................................... 163
-Kutsal Yol......................................................................................................................... 164
-Anıtsal Kapı ..................................................................................................................... 165
- Kutuphane........................................................................................................................ 165
- Zeus Asklepios Tapınağı.................................................................................................... 165
-Stoalar ............................................................................................................................. 167
- Genel Tuvalet (Latrinler) .....................................................................................................................168
- Uyku Odaları, Sifalı Kaynak ve Kuyular............................................................................ 169
- Hellenistik Devir'e ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapınakları............................... 170
- Yeraltı Gecidi..................................................................................................................... 171
- Asklepion'da Sağaltım Yontemleri ..................................................................................... 172
- Hastaların Tedavi Gorduğu Klinik......................................................................................177
- Akropoldeki Eserler........................................................................................................... 178
- Yukarı Akropol ................................................................................................................. 178
-Heroon............................................................................................................................. 178
- Akropol Kapısı.................................................................................................................. 179
- Saray Girisi ve II. Eumenes'in Sarayı ................................................................................. 180
- Lattalos Sarayı............................................................................................ 181
- Onemli Kisilere Ait Konutlar ....................................................................... 181
- Kıslalar ve Komuta Kulesi .......................................................................... 181
-Askeri Depolar ........................................................................................... 182
- Hera Kutsal Alanı ve Yukrı Gymnasion.............................................................................. 182
- Gymnasion, Asağı ve Orta Teraslar ................................................................................... 184
-Asağı Sehir....................................................................................................................... 184
- Bergama Sehir Yasası........................................................................................................ 185
- Bergama'da Roma Donemi................................................................................................ 193
- Bergama'da Roma Donemi Eserleri, Roma Doneminde Asklepionda Yapılan Đlaveler............. 198
- Asklepion'daki Tiyatro ...................................................................................................... 200
- Bergama Traian Mabedi .................................................................................................... 201
- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Acısından Değerlendirilmesi ......................................... 203
- Roma Doneminde Krallık Donemi Yapılarına Yapılan Đlaveler............................................... 205
- Tiyatro ve Tiyatro Terası ................................................................................................... 206
-Sehir Kazısı ...................................................................................................................... 207
-Anfitiyatro........................................................................................................................ 212
-Su Yollan ......................................................................................................................... 213
- Bergama'da Bizans Donemi.............................................................................................. 214
- Bergama'da Bizans Hristiyanlık Donemi Mimari Eserleri...................................................... 217
- Kızılavlu Kilisesi ................................................................................................................ 219
- Diğer Kiliseler ................................................................................................................... 223
- Agoradaki Kilise................................................................................................................ 223
- Athena Mabedinin Yanındaki Kilise ................................................................................... 224
6
- Attalos'un Evi Onundeki Kilise .......................................................................................... 225
- Tiyatro Terasındaki Kilise.................................................................................................. 225
- Parmak Batıran'daki Kilise................................................................................................. 226
- Zeus - Asklepios Kilisesi.................................................................................................... 227
- Bergama Surları................................................................................................................ 227
- Bizans Donemi Keramikleri ............................................................................................... 228
- Yağ Kandilleri ................................................................................................................... 231
- Bergama Muzesi ............................................................................................................... 235
- Bibliyografya.................................................................................................................... 237
7
Değerli Belleten Okuyucuları,
Uzerinde yasadığımız topraklar uzerinde kurulmus olan
bir cok uygarlığa ev sahipliği yapan Bergama, bu
topraklarda yasayan toplulukların kulturel birikimlerinin
en buyuk tanığı olarak, insanlık tarihi icin yuksek
uygarlıkların olusumuna ve gelisimine katkı sağlamıstır.
Bergama Krallığı sadece Anadolu topraklarında
yasanmıs tarihi bir surec olarak kalmayıp, antik donem
medeniyetlerini, sağlık, tıp, sehir mimarlığı ve sehir
yasaları, kutuphanesi, yazılı kulturun en onemli parcası Parsomeni icat edip,
insanlığa armağan etmesi v.b bir cok konuda etkileyip,bu kulturleri beslemistir.
Bergama, dunya medeniyet tarihinde ilklerin merkezi olmasıyla dunyadaki
yerini almıs, bircok uluslararası yayınların, kitap ve makalelerin kaynağı
olmustur. Bizler de Bergama Kultur ve Sanat Vakfı olarak bu satırlara
sığdıramayacağımız Bergama'mızın tarihini, dunyadaki onemini korumak, gelecek
kusaklara aktarmak ve ısık tutmak amacıyla, bu yılki sayımızda Bergama'da
Krallık donemleri konusunu ele aldık.
Kurulusundan gunumuze 16 yıllık kucumsenmeyecek gecmisiyle Bergama
'daki sanatsal ve kulturel oğelere sahip cıkmak, gelismesine ve kalıcılığına katkıda
bulunmak amacıyla, bir bayrak yarısı olarak ele aldığımız gorevleri yerine
getirmenin onurunu ve mutluluğunu paylasıyorum.
Vakfımızın kurulusu sırasında yola cıktığımız, basta kurucu uyelerimiz olmak
uzere, vakfımızın gelisimine maddi ve manevi katkılarını esirgemeyen Dr.Hasan
Ergul ve esi Meliha Ergul'u bu vesileyle saygı ile anarken, Vakfımızın gecmis
donem yonetim kurulu baskanları Sayın Gurbuz Bagana'ya, Sayın Mustafa
Pulcu'ya, Sayın Nihat Ozcoban'a, Sayın Sami Altan'a, Sayın Cahit Uzken'e, Sayın
Yakup Kasarcıoğlu'na,
"Bergama Krallık Kultu" adlı eseri buyuk bir arastırma ve incelemeyle hazırlayan
ve kaleme alan Sayın Yuksel Gungor Beyefendiye, duzenlemelerde ve fotoğraf
secimlerinde buyuk katkısı olan arastırmacı yazar Sayın Necati Karacoban'a, Vakıf
Yonetim Kurulu uyelerimiz Sayın Macit Gonlugur'e, Sayın Yakup Kasarcıoğlu'na,
Sayın Sami Altan'a, Sayın Aksit Tedik'e, Sayın Mustafa Durmaz'a, Sayın Đdris
Yavuzyılmaz'a yayın kurulu uyeleri, Sayın Gurbuz Bağana, Sayın Mustafa
Durmaz'a, Sayın Mete Moral'a, Sayın Necati Karacoban'a ve Sayın Berna Avdan'a
katkılarından dolayı tesekkur ederim.
Saygılarımla
Erol HAMAMCIOĞLU
Bergama Kultur ve Sanat Vakfı
Yonetim Kurulu Baskanı
8
ONSOZ
Tanrıların babası Zeus’un kanat gerdiğ, Kııaklıve zekayıtemsil eden
tanrıa Athena’nı koruduğ Bergama kenti; Bergama Akropolu, Sağı TanrııAsklepios’un kultu icinde, inci gibi serpilen sehrin uzerinde olusturduğ medeniyet
ve abidevi sanat eserleriyle islenmis, bir pılanta tac gibi : Đsanlı tarihinde yerini
unutulmazlar arasıda yazdımıtı.
Hititlerden once BatıAnadolu’da, Mysia ve Bergama,yani Luwi halkıı
dili ve kulturu daha sonraki donemlerde bu bolge insanlarıı dilinin ve kulturunun
olusmasıa genis olcude katkıa bulunan ıı insanlarıı. Đkender’in olumunden
sonra, Đkender’in komutanlarıtarafıdan parcalanan Đparatorlukla birlikte buyuk
bir sarsıtıgeciren Hellenistik Kultur, ordo ab chao “karanlıtan duzene / kaosdan
duzene, karanlıtan gelen ıı; es anlamlıı Lux et tenebris” Bergama Krallığıile
tarihsel surecindeki en son noktaya ulasarak, en mukemmel orneklerini Uygarlı
Tarihine armağn etmistir. Antik dunyanı en buyuk medeniyetini yasadığıa
inanıan Helen dunyasıı kalbi olan Atina sehri Agorasıa Pergamon KralıII.
Attalos’un comertliğ ile yapıan 116 m. uzunluğ ve her kat arasıda yirmi bir
dukkanıbulunan buyuk bir salondan olusan bir Stoa Pergamon’ı bir armağnı”
olarak tanılayan; R.E. Wycherley, “Antik Cağa Kentler Nası Kuruldu, S.104-
105.” isimli eserinde Atina sehrine armağn edilen bu Stoa,dııda “Buyuk
coğnluğ Pergamonlu olan Hellenistik Cağmimarlarıdik eğmli yerlerde
calııken, karsıastılarızorluklardan esinlenip stoaya ozenli bir alt yapısağayarak yaratıııta ileri gittiler.” diyerek Bergama’nı Hellenistik Donemin
her alandaki gelismesine, sunduğ katkıar icin secilen sadece bir ornektir.
Isığıtasıan eller değsse de,tasıan ıı asla sonmez. Bergama’dan yayıan
bu ıı, kendi gecmisinin izlerini surerek koklerini arayan Đsanoğu icin,
olusturulan “Medeniyet Tarihi” icinde - bunca yıılara karsıdirenmis olarak-
…Yine Bergama’dan medeniyet ve uygarlı tarihini hic sonmeden aydılatacaktı.
Bu calıma : Tarih icinde buyuk bir uygarlı ve medeniyet kurup yasatan
tum Bergama insanlarıa .
Bu medeniyeti arastıarak gun ıığıa cıaran emeğ gecmis tum bilim
adamlarıa . Bu calımanı bir kitap haline gelmesini sağayan Bergama Kultur ve
Sanat Vakfı’nı tuzel kisiliğnde, Bergama’yısevenlere ve ayrıa bugun aramıda
olmayan, benim hayatı da ise her zaman onemli bir yeri olmus olan Sevgili
Babam Abdullah Gungor’un aziz hatıasıa armağn edilen bu eserin; bir
“SEVGĐBUKETĐ” olmasıdileklerimle.
Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR
Kocaeli Universitesi Oğetim Uyesi
9
BERKSAV VAKFINA VE BELLETEN OKURLARINA
TESEKKUR
1874 yılında Heroon’la YukarıAgora arasıdaki sahada yol acııcalımalarıda unlu Zeus Sunağıa ait parcaları ortaya cıarımıtı. Carl Humann
tarafıdan 1878 yııdan itibaren baslamı olan. kazıar gunumuze kadar periyodik
surmustur. Yaklası 130 yıdı aralılarla surmus olan bu kazıarda, “ortaya
cıarıan belgelerin ıığıda” uygarlı tarihini, aydılatmaya devam etmektedir.
Bergama Kultur ve Sanat Vakfıolarak; bu topraklardan filizlenen Đsanlı
Tarihi icinde kilometre taslarıolarak ortaya cıan kultur ve uygarlıları gecmisten,
gunumuze ve gunumuzden, geleceğ aktarmayıilkeleri arasıda hedeflediğni
yapmı olduğ yayılarda gorebiliriz. Vakfı kurulusundan itibaren 15 yı gibi sure
icinde bu ıığıtasıan eller değsmis olsa da, ıığı nuru bizleri daha cok feyiz
almaya yonlendirmektedir. Đtanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi Tarih
Bolumunde oğenciliğmden itibaren baslayan Bergama Tarihi ve Kulturune olan
ilgim, mesleğ basladığı ve halen akademisyen olarak surdurduğm surec icinde,
arastımaya dayalıkazandığı bilgi birikimini “BERKSAV” catııaltıda siz cok
kımetli Belleten okuyucularıile paylasmak istedim .
Bana bu konuda kucak acı destekleyen; Yonetim Kurulu Baskanı Sn.
Erol Hamamcığu’na, Genel Yayı Yonetmeni ve Yayı Kurulu Uyesi : Sn. Dt.
A. Gurbuz Bağna, Yayı Kurulu Uyeleri : Sn. Av. Mete Moral, Sn. Mustafa
Durmaz, Sn. Necati Karacoban’a, yayı kurulu uyeliğ dııda Sn, Necati
Karacoban Bey’n eğtimci kisiliğnden kaynaklanan paylasıcıığıı bir parcasıolarak Bergama’da Asklepion ve cevresinde yaptığıı incelemelerdeki
rehberliğne ayrıa resim ve diğr materyallerde kendi ozel arsivinden sunduğ
katkıarıa, kıaca eserin bası asamasıa gelisinde ozverili desteğne, sukran
duygularııayrıa sunarken, dizgide ise :Sn. Berna Avdan hanıefendiye ve
vakfı kurulusundan itibaren emeğ gecmis olan butun kurucu uyelerine
tesekkurlerimi sunarı. Bugunlere ulasamayan,vakfa her turlu hizmeti gecmis olan
Dr. Hasan Ergul Bey ve esi Meliha Ergul hanıefendinin de, aziz hatıalarıa
sukranlarıısunarı.
Burada Bergama’yıve siz değrli Berksav uyeleri ile tanımama vesile
olan, sizlerle aramıda bir kopru vazifesi kuran,Bergama’ya geldiğmde değrli
zamanlarııbizlere ayıan, Bergama’nı, tarihi dokusunu bizlere bizzat gezdirerek,
Bergama sevgimizi,onun bu yuce sahsıda pekistiren, her zaman dostluğnu
bizlerden esirgemeyen, Syn. Av. Fuat Atesoğu Beyefendi, ağbeyimize de, en
icten saygıve sevgilerimi arz ederim.
Yrd. Doc. Dr. Yuksel GUNGOR
Kocaeli Universitesi Oğetim Uyesi
10
11
ĐLKCAĞ HELLENĐSTĐK DONEMDE ANADOLUNUN
YUKSELEN GUNESĐ BERGAMA
SĐYASĐ KULTUREL ĐKTĐSADĐ TARĐHĐ
GĐRĐS
Đnsan belleği sığdır. Coğunlukla sadece guncel haberler, maclar ve
kacınılması olanaksız gunluk sorunlarla ilgilenir. Diğer konular pek umrunda
değildir. Đcinde bulunduğumuz bilgi cağı, bilgiyi insanın burnunun dibine kadar
getirmistir; ama tutumlar yine değismemistir. Erıch Von Daenıken’ı “Im Namen
Von Zeus( Zeus Adıa) eserinde belirttiğ gibi, “Đsanlar oteden beri onyargıarııoksayı dururlar, belli bir ideoloji veya oğetiyi koyun gibi izlerler, hele gecmisi
dusunmek icin kendilerini hic zorlamazlar. Onlara gore gecmis nasısa
değsmeyecektir. Oysa bilen kisinin elinde geleceğ tahmin etmek icin bilgiler
mevcuttur. Bu bilgiler birey icin olduğ kadar, toplum icinde gereklidir. Belki de
basıı bu yuzden, dusunme yonunu değstirsin diye yuvarlaktı. Lakin beyni bos
kisiye yararıolmaz bunun; cunku hicbir sey bilmeyen, her seye inanmak
zorundadı.”
Tarihin her doneminde dunya kulturlerine acıan bir kapıgorevi ustlenmis
Anadolu, 16.yuzyıdan itibaren gezginlerin dikkatini cekmistir. Anadolu’daki eski
eski Yunan ve Roma devri kalıtıarıısaptamak amacıla “Society of Dilettanti”
nin parasal desteğ ile 1764’te cesitli arastıma gezileri duzenlendi. 19.yuzyıdan
itibaren ozellikle fizik ve kimya metotları elektrik, ıı, atomun yapıı hucrelerin
yapııgibi normalde anlasıamayacak fenomenleri cozmeye basladı “Derin olanı
arastııması” psikoanalitik alanda da kendisini gosterdi. Arkeolog Rustem Aslan’ı
“ Anadolu’nun arkeolojik macerası” isimli makalesinde belirttiğ gibi “O doneme
kadar bilinmeyen uygarlılar aranmaya baslandı kaybolmus kulturlerin pesine
hummalıbir tutkuyla dusuldu. Charles Texier’in Hitit baskenti Hattusa’yıbulduğ,
W. Hamilton’ı Alacahoyuk’e dikkat cektiğ, Halikarnassos Mausolleion’unda,
Priene’de, Milet ve Didyma’da, Bergama’da” ilk kazıarda basladı Bunu takip
eden donemde ise Anadolu her taraftan kulturel yağalanmaya devam etti. 1874’te
Đk Asar-ıAtika Nizamnamesi ve onu takip eden yılarda 1884 yııda hazılanan
yeni Asar-ıAtika Nizamnameleri bu yağalamayıdurduramadı
Anadolu kazıarıda onemli bir yeri olan Pergamon (Bergama ) Alman
muhendis Carl Humann’ı Zeus Sunağı’nı parcalarııbulmasıile 1878 yııdan
itibaren, iki dunya savasıdııda gunumuzde de devam eden bu kazıyaklası
133 yılıtı. 1878 yııda Akropolde baslayan kazıile dunya harikalarıdan sayıan
Zeus Sunağı’nı muhtesem kabartmalarıortaya cımıtı.
Bergama Krallığı hukum surduğ Hellenistik Donem icerisinde, yerli
halkı kabiliyetli ve Anadolu cocuklarıolan krallarıı kudretli idaresi ile
medeniyet ve kultur alanıda bir gunes gibi doğu. Anadolu topraklarıda doğn
bu gunes, sadece Anadolu’yu aydılatmakla kalmayı, dunya insanlı ve kultur
tarihine de ıı tutmustur.
Bergama’yıideal bir merkez yapmak icin buyuk hamleler gerceklestiren ve
butun nufuzlarııkullanan krallar, dunyanı onde gelen bilim adamlarıı
yazarlarıı sanatcıarııBergama topraklarıda ağılayı; tapıaklar, saraylar,
tiyatrolar, agoralar, jimnazyumlar, Asklepion ve kutuphane gibi yapıar insa
ettirdiler. Hellenistik cağa on plana cımı olan Đkenderiye ve Suriye’nin
kuvvetli bir rakibi oldular.
Parsomenin icadıve 200 bin tomarlı kutuphane ile mimarlı eserleri,
Bergama’nı sanat kudreti ve fikir kuvvetiyle, Elen kulturunun kurtarıııolan
Bergama kadar hicbir yer, guzel sanat eserlerini veren dehayıgosterebilecek kadar
ustun bir dereceye erisememistir.
12
Bergama’nı siyaset, kultur ve sanat alanıdaki bu onlenemeyen yukselisi
komsularıSelevkoslar, Makedonyalıar, Bitinyalıar ve Galyalıar; Bergama
ordusunun kudreti ve uyguladığısiyasetin guveni icinde talihlerini denediler ve
asımaz bir kale olan Akropol onlerinde eriyip gittiler. Bergama tarihi icindeki
Galyalıar –Anadolu’da Galatlar -- olarak anıan bu kavim ile olan mucadeleleri,
satı aralarıdaki ayrıtıarda gorulebileceğ gibi, o donemin bilinen dunya
tarihinde yadsıamayacak sekilde barbarlığ dayalı yakı yıan, yağacıgucunu
ilk ve tek olarak Bergama’nı ustun gucunun durdurabilmis olduğnu gorebiliriz.
Yine bu eserde Bergama-Roma iliskilerinde Bergama’nı sadı bir
muttefiklik anlayııyanıda, kadim dostluğna karsıı, Roma’nı iki yuzlu
siyaset anlayıııda goruyoruz. Kartaca savaslarıdan sonra ozellikle, Eumenes
II., doneminde Roma’nı bu siyasetinin Bergama tarihinde bariz bir sekilde gozler
onune serildiğni gormekteyiz.
Bergama Krallığıı kurulus asamasıda Buyuk Đkender’in
Komutanlarıdan Lysimachos’un, Bergama’nı stratejik durumunu onemli bulup,
sarp tepe uzerindeki Bergama kalesini bir ust haline getirip, -Bergama krallarıı
ve Attaloslar soyunun baslangıııolusturacak olan - Philotairos’u bu kalenin
muhafııyaparak Đkender’in hazinesinden elinde bulunan 9.000 talentlik servetini
bu kalede Philotairos idaresine vermesinin; Bergama Krallığı’nı kurulup, hıla
gelisiminde onemli olduğ bir cok tarihcinin benimsediğ ortak noktalardan biridir.
Bu onemli ortak noktanı dııda, yapıan arastımalar sonucu arkeolojik kazıarda
ortaya cıarımı kitabelerdeki,yazılarda gorulduğ gibi Bergama’nı uyguladığıiktisadi hayatıcanlandımak amaclıtedbirleri “Bergama’da Đtisadi Hayat” baslığıaltıda ne kadar onemli olduğnu gormekteyiz.
13
BERGAMANIN TARĐHĐ HELLENĐSTĐK KULTUR ONCESĐ
PREHĐSTORĐK ARKHAĐK KLASĐK KULTUR EVRELERĐ
Prehistorik -Neolithik- Kultur : Ege’de buyuk bir sahaya yayımıtı. Daha
once olusan Paleolithik kultur ise Anadolu’da M.O. 10.000- 5.000 yılarıarasıda
olduğ sanımaktadı. Bu doneme ait eserler, ust paleolithik kultur eserleri olarak
Isparta’da bulunmustur. Prehistorik kultur ise Anadolu’da M.O. 5.000- 2.500
yılarıarasıda “Tas ve Maden” donemine ait eserlerden olusur.
Arkhaik Kulturde daha cok geometrik motiflerin susleme unsuru olarak on
plana cıtığısusleme unsurudur. Bu donem kendi icinde “erken-olgun ve gec
arkhaik” seklinde donemlere ayrıı. Ege bolgesinde M.O.900- 480 yıarııkapsar.
Klasik kultur ise; M.O. V. yuzyıdan, Đkender’in Anadolu’yu istilasıolan
M.O.333 yııa kadar devam eden kulturel donemi kapsamaktadı.
Kulturel donemlere ait bu kıa tanı ve tarihsel kronolojik bilgiler ıığıda
Bergama’ya ait bu donemlerin izlerini arastıalı. Bergama’nı da icinde
bulunduğ bolge olan Ege’de Truva, Babakoy, Yortan ile Bergama Prehistorik
kulturun belli baslımerkezleridir.
Bergama kale ve cevresindeki
yorede bulunan kaya olukları tas
baltalar ve topraktan yapımı canak
ve comlekler Prehistorik kulturu
aydılatan eserlerdir.Elde edilen bu
bulgular bize Bergama’nı tarihini
M.O. 5000-3000 yılarıa
dayandımaktadı. Anadolu’da
tarihin eski donemlerinden itibaren
buraya yerlesmede etkili olan
Bergama’dan gecen Kaikos
(Bakıcay) nehri havzasıuzerinde
kurulmus olmasıı. Yapıan
incelemeler sonucunda Bakıcay
havzasıı dolma (aluvyon) bir yapıozelliğ tasıığıJeoloji uzmanlarıca
belirlenmistir. Đkcağa Bakıcay’ ı Bergama yakııdan Ege Denizi’ne
dokulduğ, denizin dolmasıile Dikili yakııdan denize aktığı daha sonrada
Boğzasar cayıı onunu tıamasıuzerine Bakıcay’ı Candarlı’ya yoneldiğ tezi,
Prof.Dr. W. Dorpfeld’in kazıevinde bulunan deftere cizdiğ krokide de
gosterilmektedir. Ayrıa Dorpferd’i Kaikos, Strabon ve Ovid’in miladı baslarıda
yazdılarıeserlerinde “nehir yatağııdeğstirdiğni” ortaya koymalarıda krokiyi
cizerken etkilemistir.
Bakıcay’ı bu yer değstirme isini miladı baslarıda tamamlamı
olduğnu, o zamandan kalma koprulerin temelleri anlatmaktadı.
Đinci yuzyıa ait Candarlıyolundaki Bakıcay-Kazı Pasa koprusu bunu
kanılamaktadı.
Ege Denizi’ne dokulen dort buyuk akarsudan Maiandros (Buyuk Menderes),
Kaystros (Kucuk Menderes), Hermos (Gediz) ve Kaikos (Bakıcay)’un aktığıtopraklar uzerinde, verimli araziler sayesinde tarihin ilk donemlerinden itibaren
insanları buralara yerlesmesini hazılamıtı.
Bergama-Selinos Cayıı, sağkenarıdaki kayalılardan, bugune kadar kalan oda
ve mezar izleri gorulmektedir. Bergama’nı Kozak yolu uzerinde bulunan
Kapukaya Koyu yakııdaki kayalarda insan eliyle yontulmus yerler bugun dahi
14
gorulebilir. Yapılan incelemede Prof. Dr. Schazmann bir notunda buranın tapınak
olduğuna değinmistir.
Bergama-Dikili yolunda zırhlı tepe uzerinde taslarla cevrilmis, tas kapakla
ortulmus mezar ve kayanın oyulması ile meydana getirilmis tavanı catılı iki mezar
yeri prehistorik kulturun onemli izleridir. Bergama icin bu doneme ait diğer
kalıntılar ise; Bergama Kalesinin yamaclarında oyuk taslar, islenmis kayalar, …
Tekke koy, Kurfalı Alacalar, Karahıılı… gibi yerlerdeki kaya yontularıı.
Kalarga tepesi
Prehistorik doneme ait olan tas duvarlar ise; Bergama Kalesi, Gumus ova,
Mamurd Kale (Kıı Karaderesi), Değrmentepe (Kalarga Yanı de sade bir
sekilde arasıa camur koyularak yapıan temeller bulunmustur. Bu donemin diğr
ozelliklerini tasıan eserler arasıdaki tas baltalar da, Bergama Akropolunun buyuk
kapııda kazıyapııken bulunmus olan iki kucuk baltadı. Bu baltalardan biri
zeytin renginde sert tastan yapımıtı. Diğr balta ise, bıak yuzu gibi yontulmus
olup cakmak-Sileks- tasıdandı. Bu baltalar-yontma tas- kulturunun
eserleridir.Yund dağı doğ eteklerinde ve Kasıcıile MusacalıKoyleri arasıda
bulunan Gumus ova deresi sol sahili uzerinde kucuk tepede Topoğaf Dr. Berlet
tarafıdan yapıan calımalar sıasıda, canak-comlek parcalarıla yesil-nefrittastan
yapımı bir balta bulunmustur. 25 cm. uzunluğ, 3 cm. kalılığıolan bu
balta ,cilalıtas devrine aittir. Bu baltanı bir ucu sivri olup, diğr ucunun 10 cm.
genisliğnde keskin bir yuzu vardı.
Bergama’nı ilkcağııaydılatan diğr eserler arasıda Değrmentepe’de bulunan
canak-comlekler, Yortan kulturune bağanmakta olup M.O. III. Bin yıı birinci
yarııa uzanmaktadı.(ayrıtııbilgi icin bkz. Athenische Mitteilungen 35,1919,
s.394.)
Bakıcay havzasıda bulunan Yortan-BostancıKoyunde 1900-1901 yılarıda
yapıan kazıa, yuz kadar mezar acımı olup pek cok miktarda topraktan ve az
miktarda da olsa madenden yapımı olan prohistorik doneme ait kultur esyasıbulunmustur. Bu eserlerle Değrmen tepedekilerin aynıkultur esyasıolduğ
gorulmustur. 1908 yııda Prof.Dr. Dorfeld, Hepding ve Schazmann tarafıdan,
Değrmen tepede yapıan diğr bir kazıa ise ortaya cıarıan toprak eserlerin coğ
siyah, pek azıkahve rengidir. Vazoları dııcilalıı. Bazıarıda susler vardı.
Uzerlerinde cııtıarıbulunan kucuk delikler bir yere asabilmek icindir. Yine bu
deliklerle kapaktaki delikler, kapağıcomleğ sııa bağamaya yaramaktadı.
Prof.Dr. Schazmann, bu toprak islerin her hangi birinin dıarıan gelme olmayı,
burada yasayan insanlar tarafıdan yapımı olduğnu belirtmistir. Coğ siyah olan
bu toprak islerin uzerlerine pisirilmeden once cizgiler, susler yapımıtı. Ayrıa bu
toprak isler, tezgahlarda değl elde yapııdı Bunlar simdiki gibi fıılarda değl, ya
ateste tutulur veya dumanda kurutulurdu. Daha sonralarıbasit ocaklarda
pisirilmeye baslanmıtı.
15
Prehistorik kultur kalıntıları hakkında bilgiler bize Bergama yoresinde –
Bakırcay Kulturunu-ortaya cıkarmıstır. Bu kulturun, Truva I, kulturune yaklasan
ve Truva II, kulturune benzeyen bir kultur olduğunu ortaya koymaktadır. Batı
Anadolu’nun M.O.III.bin yıdaki eserleri hakkıda ki bilgiyi, Truva’da yapıan kazısonuclarıvermektedir. Burada bulunan arkeolojik bulgular ile Bergama ve
cevresindeki arkeolojik bulgular aynıdonem ozelliklerini tasıaktadı. Ozellikle
Bergama ve cevresinde bulunan baltalar da Truva kultur tabakalarıda bulunan
baltalarla yan yana getirildiğ zaman ayrı edilmeyecek kadar birbirine
benzemektedir. Bu bulgular bizi Bakıcay -Kaikos vadisi arasıda, Bergama’da
ilkcağa iskan olduğnu gostermektedir.
Bu iskanı Akropol tepesi icinde gecerli olduğ hakkıda aydılatııbilgiler net değldir. Cunku Akropolde Roma, Hellenistik ve M.O. IV.yuzyı
eserleri olmustur. Cunku Akropolde Bergama Krallı Doneminde, yeni bastan
buyuk ve goz alııyapıar kurulurken, onceki donemlerin eserleri ya ortadan
kaldıımı ya da alt tabakalarda bıakımıtı.
1938 yııda Akropole cımak icin otomobil yolu acııken bulunan Arkaik
doneme ait geometrik suslemelerle bezenmis vazo parcasıM.O.IX. yuzyıa ait vazo
parcası Akropolde kazıar sonucu ortaya cıarıan Athena, Trayan, Bakus
tapıaklarıve Zeus Sunağıyakılarıda bulunan keramik parcalarıM.O. VI. yuzyı
Arkaik doneme ait parcalar, Bergama Akropolunun bu donemde iskana acı
olduğnu gostermektedir. Aynıkultur eserlerinden olan kadı heykel parcalarıAkropol tiyatrosunun setlerinde bulunmustur.
Hellenistik donemin eserlerini olusturan yapıarı, yapııısıasıda
yerlerinden atımı olan bu arkaik donem eserleri M.O. VI. yuzyıa ait olanlarıgec
arkaik kultur parcalarııolusturur.
Klasik Kulture ait eserler, Anadolu’da Pers hakimiyeti sıasıda yapıan
savaslarda cok buyuk zarar gormus olmasınedeniyle Klasik doneme ait eserler
Pers hakimiyetini Anadolu’da sona erdiren Đkender sonrasıhalefleri devrinde
olmustur. Anadolu’daki Pers istilasıla baslayan M.O.V. yuzyıdaki kulturel
yağalanma sadece sanat eserlerinde değl; ilim dunyasıicinde de erozyonu
hılandımıtı. Anadolu topraklarıda doğus olan Herodot ve Anaksagoras gibi
bir cok aydııPers istilasısonrasıAnadolu’dan, Atina’ya goc ederek orada sanat,
siyaset ve fikir hayatııcanlandımılardı.
Bergama’da yaklası 150 yıdı suren arkeolojik kazıar sonucu ortaya
cıarıan eserler Bergama ‘da Klasik kulturun zenginliğni de ispatlamıtı. Bu
eserleri Hellenizm Tarihi, Bergama Krallığıbolumlerinde daha detaylıbir bicimde
kulturel sanatsal ve iktisadi ozellikleri ele alıacak olduğndan burada tanı ve
kıa bir girisle yetindik.
16
BATI ANADOLU --- MYSĐA--- BERGAMA’NIN ĐK HALK
TOPLULUKLARI
Anadolu’da M.O. 2.500- 2.000 yılarıda, ilk uluslasmı halkları ortaya
cıtığııgoruyoruz. Bu halklar, Hatti (Khatti)’ler, Luwi’ler ve Hurri’lerdir.
Bunlardan ilk ikisi tam Anadolulu olmasıa karsıı, Hurriler doğ Anadolu,
guneydoğ Anadolu, ve kuzey Suriye yoresinde yasıordu. Luwiler ise, zaman
icinde Ege Denizi adalarıa, Yunanistan’a, Marmara ve Karadeniz kııarıa
yayımılardı
Mysia ve Bergama,yani batıAnadolu’da Luwi halkıı dili ve kulturu daha
sonraki donemlerde bu bolge insanlarıı dilinin ve kulturunun olusmasıa genis
olcude katkıa bulunmuslardı. Luwi dilinin yuzyılar sonrasıda bile genis alana
yayıdığıı kanılarıdan biri: “icinde, nd/nth sesi bulunan sozcukler” ilkcağyer
ve sehir isimleri, ya Luwiler’den, ya da, onları dilinden etkilenmis, daha sonraki
guneybatıve guneydeki Anadolu halklarıı dilinden gelmektedir . Karialıar,
Lydialıar, Mysialıar, v.d.
Đinci olarak; sondaki –- sesinin “os” a cevrilmesi, Sangarios, Hermos, Kaikos
v.d.
Eğr sehir adıbaslıbasıa anlam tasıan bir sozcuk olarak Helen diline girmis ve o
dilin kurallarıgereğnce eril ad bicimine burunmusse, aynıeril ad sehir adıolarak
kullanıdığıda da, Hellen ağıdaki eril bicimini korumustur. Prof.Dr. B. Umar’a
gore:
…Luvi dilinden gelme, bitisli bir sozcuk, hisarı en yuksek burcu, ic kale
anlamıda olarak, Helen diline, Pergamos/ Pergamon biciminde, gecmis ve
Iliada’da boylece kullanımıtı.
Bu yuzden aynısozcuk sehir adıniteliğyle de, Pergamos/ Pergamon diye
kullanıdı Ancak, ortacağa bile sehir adıı yerel halkca Pergama yada Bergama
olarak, son hecesi değstirilmeden soylendiğ, bu gun kullandığıı Bergama
biciminden anlasııor. Daha genis bilgi icin Ramsay’in “Anadolu Tarihi
Coğafyası” adlıyapıı
Kretschmer’e gore ise iddiadan oteye, gecen yuz yıı sonunda kanıladığı“Helen
diline gecmis, sonu‘amos’ bitisli butun adları Anadolu kokenli olduğdur.
Herodot “Herodot Tarihi, cev.O.R. Doğul,c.I.(Đtanbul,1941), c.II.
(Đtanbul,1943) ve Xenophon,” Anibasis . cev. Hayrullah Ors, Đtanbul 1944” a,
gore: Anadolu’nun eski kavimleri ile ilgili verdikleri bilgiler ıığıda,13 yerli
Anadolu kavmi tespit edilmistir. Bu iki ozgun calımada Herodot daha ziyade batı
guney ve orta Anadolu kavimlerinden, Xenophon ise doğ ve kuzey Anadolu
bolgesindeki kavimlerinden bahseder.
Bu iki eserdeki kavimlerden Anadolu’nun yerli
kavimleri olarak: Karyalıar, Kauniyalıar, Kilikyalıar,
Lidyalıar, Likyalıar, Paflagonyalıar, batıve guney
Anadolu ‘da Herodot’un eserinde belirttiğ
kavimlerdir. Driller, Karduklar, Makronlar ve
Masaynokler ise Xenophon’un, doğ ve kuzey
Anadolu’da belirlediğ Anadolu’nun yerli kavimleri
olarak bahseder.
Her iki eser de ise Anadolu’ya dıarıan gelen
kavimler olarak, 9 kavim tespit edilmistir. Bunlardan
Frigler ve Mysialıar, M.O.1200’lerde Ege gocleri
sıasıda Trakya’dan Anadolu’ya gecerek orta ve
kuzeybatıbolgelerine yerlesmislerdir. Đonyalıar ve
Aiolyalıar, Ege goclerinden sonra Yunanistanıistila
eden Dorlar’ı hakimiyetini kabul etmeyip Anadolu’ya
Ksenephon
17
goc ederek Batı sahillerine yerlesen Yunanistan’ı yerli halkıAkalardı.
Kinidyalıar, M.O. 1200’lerden sonra Ege Adalarıdan BatıAnadolu sahillerine
gelip yerlesmis olan Dor kolonisidir.
Bu birinci dalga gocleri sonrasıM.O 8. asıda Kimmer istilasıile guneyden
gelip, orta Anadolu’ya yerlesen Kapodokyalıar, yine aynıasıda
Skythenler,(Đkitlerin bir kolu) kuzey Anadolu’ya yerlesmislerdir. M.O.7. yuzyıı
ikinci yarııda Mekodonya’dan Anadolu’ya gelen bir Trak kavmi olan
Bitinyalıar, Karadeniz, Đtanbul Boğzıve Marmara Denizi kııarıa
yerlesmislerdir . Son olarak dıarıan gelen Pamfulyalıar ise Guney
Anadolu’daki, dağıyerli halk ile Yunanistan’dan gelen kolonistlerin karıııdan
meydana gelmis bir kavimdir.
Herodot ve Xenophan’a gore; Hygenyalıar, Lazonialıar, Pedaslıar,
Taoklar, Tiberenlerden olusan bes kavimin menseileri hakkıda hicbir bilgi mevcut
değldir. Butun bu kavimler Anadolu’nun etnolojik tablosunda onemli
değsikliklere sebep olmustur.Bu goclerin ilk dalgasııolusturan M.O.1200’lerdeki
gocler sonucu Anadolu’da M.O.2000’li yılardan beri guclu imparatorluk kurmus
olan Hititler once parcalanı sonra yıımıtı. Anadolu’nun kendi kulturu ile
gocler sonucu gelen kavimlerin kulturleri birbirinden etkilenerek yeni ortak
kulturler ortaya cıarmıtı.
Anadolu’nun etnik ve kulturel yapııı bu fotoğafııortaya koyduktan sonra
inceleme sahamı olan Bergama ve cevresini olusturan Mysia bolgesi ve bolge
halklarııele alalı:
Mysia, kuzeybatıAnadolu’nun, doğda Bithinya,Guneydoğda Frigya,
guneyde Lydia, guneybatıa Aiolis ile cevrilmis parcasıı. Đmir ilinin Bergama
bolumu; Manisa ilinin Soma ve Kıkağc kıılarıve Canakkale, Balıesir
sıılarıa kadar uzanan topraklardı
Bu topraklar uzerinde yasayan halk da, Mysia’lıar olarak anımaktaydı
Herodot’a gore (VII,74) “Mysia; Lydia kolonilerinden biridir. Olimp Dağıa
izafeten Mysia’lıara, Olimpliler de deniliyordu. Savasta kendi memleketleri
tarzıda yapımı bir miğer giyiyorlar. Uclarıateste sertlestirilmis topuzlar
kullanıorlardı” seklinde tanılamaktadı. Burada Herodot Mysia’yı Lydia
kolonisi gostermesini Prof.Dr. B.Umar ise “…Mysia’lıar ile Lydia’lıar arasıdaki
dil ve kultur yakılığıonu boyle demeğ goturmus olmalıı; oysa gercekte,
Mysia’lıar Lydia’dan gocmen cıı gurbet ele yerlesmis bir halk değldir. Daha
Lydia adıı, Lydios (Lydia’lı, adıı duyulmasıdan yuzyılar once Troia
Savaslarısıasıda bile Mysia ulusunun varlığı o ulusun Troilıarla birlikte savasa
katıdığıĐiada’da anlatııor. Ustelik Herodot’un kendisi de, Troia Savasıdan
onceki cağa Mysialıarı varlığııve o halkı Thrakia’ya, Yunanistan’a yığısal
akı duzenlediğni belirtmistir” seklinde bu konuya acılı kazandımaktadı.
Strabon’a gore “Avrupa’dan Anadolu’ya gecmis olan bir Trak
kavmiydiler”. Kullandılarıdil olarak Trak dilidir. Homeros’un “Đlias’ıda, bu
kavmin Avrupa’da kalan kımıı Mosialıar ismi altıda Balkan yarıadasıı
kuzeyinde oturduklarıı” bildirmektedir.
Klepert’e gore (Geoograpie,s.102) “Bu kavim, Mysia, ismini Avrupa’da
asağıDon havzasıda oturan (Romalıar Moesi derler) Mis’lerden” almıtı. Fakat
Avrupa’daki Mis’lerle, menseleri aynııı? Avrupa’dan Asya’ya mıgoc ettiler,
yahut bunu tersi mi oldu? Bilinmiyor.Traklar’dan olduklarıihtimali de ileri
surulmektedir. Mysia bolgesi ve uzerinde yasayan Mysialıarı tarihi hakkıda ki
bu goruslerden sonra Bergama Devleti ve Uygarlığıı izlerini bu noktadan sonra
surerken karsııa Homeros’un “Điada” sı da- Hellenlerin olduğ gibi BatıDunyasıı da ilk ve en buyuk anısal yazı eseridir. Homeros (M.O. 750-700)
eskiden beri bilinen ve birbirinden ayrıolan uc destanı “ Troia Savası
Helena’nı kacııııve Akhilleus’un ofkesi,” adlıuc konuyu bir araya getirerek
olumsuz yapıı sahibi olan Homeros’un bu eserinde Bergama (Pergomon)’ yı
anlatan dizeler de ortaya cııor.
18
PERGAMOS: IV 508, V 446; 460, VI 512, VII 21, XXIV 700 .
‘’Ofkelendi Apollon, Pergamos tepesinden,
bağıdıTroyalıara, dedi ki :
‘’Atlarıiyi suren Troyalıar, atıı ileri,
haydi kalmayı Agoslulardan asağı
onları derileri ne tas ne demir,
dayanamazlar et delen tunc kargıara.
Apollon cekti aldıkalabalıtan Aineias’ıGoturdu kodu (koydu) tapıaklıkutsal kaleye (Pergamos)
Orda ok sacan Artemis’le Leto,
Đ tapıakta iyi ettiler onu, geri verdiler sağığıı ununu
Phoibos Apollon o ara, azgı Ares’e dedi ki :
‘’Ares, insanları bas belasıAres,
ey kaleler yıan, elleri kanlı
git cek savastan su adamı
baksana, Zeus babaya kafa tutacak neredeyse,
once elinin ayasıdan KırılıTanrıayıvurdu .
simdi de, bir tanrıgibi, saldıdıbenim uzerime.’’
Boyle dedi, gitti oturdu ( Pergamos) kalesinin tepesine.
Ahıda gunlerce arpayla beslenmis bir at
Nası ipini koparı da dort nala kosarsa ovaya,
Guzel ımakta yıanmadan edemez hani,
Kurumludur, basıdiktir, omuzlarıa dokulmustur yelesi,
Diyecek yoktur calııa,
Cayılara goturur onu cabucak dizleri
Priamos oğu Paris de oylece
Pergamos kalesinden asağıiniyordu tasa tasa,
Silahlarıla parlıordu gunes gibi.
Gordu bunlarıgok gozlu tanrıa Athena,
BaktıArgoslular zorlu savasta bir bir oluyorlar,
FıladıOlympos’un doruklarıdan kutsal Đyon’a.
Apollon birden onu karsıadı
Gormustu tanrıayıPergamos kalesinden
Đtiyordu zafer Troyalıarı olsun.
Troyalıerkekler, guzel kemerli kadılar bir sey gormediler .
Ama altı Aphrodite’ye benzer Kassandra,
gordu onlarıPergamos tepesinden,
tanııarabada duran sevgili babasıı
sesiyle kenti cılatan haberciyi tanıı.
Nezih Basgelen’in, ‘’Homeros-Đyada (Đias), Sehir Đimleri, adlıcalımasıda da,
gorulduğ gibi Bergama Kalesi ve yerlesim yeri olarak M.O. 1200 yılarıda kentin
Truva Savaslarıda,onemli bir konumu ve savası kaderinde etkili olan Yunan
Mitolojik Tanrıarıı on yı suren bu savaslarıbugunku Bergama Akropolun
bulunduğ kaleden gerektiğnde izleyip, gerektiğnde ise bu savaslara buradan
mudahale ettiklerini gorebiliyoruz.
Pergamos efsanesinde adıgecen Teuthrania, Bergama tarihi bakııdan
buyuk bir onem tası. Kral Teuthras, Arkadia kralıAleos’un kııAuge’yi evlatlı
19
aldı. Onu sarayında buyuttu. Gunun birinde kızını Herakles ile evlendirdi. Bu
evllikten doğan cocuğa Telephos
adını verdiler. Kral Teuthras, kendi kızı Argiopis ile Telephos’u evlendirdi.
Kendisinden sonra Telephos’un kral olmasıısağadı Teuthras olunce Telephos
kral oldu. Bu sıada Truva savaslarıbaslamıtı Agememnon Canakkale’ye asker
cıarıca Telephos ordusu ile Agememnon birliklerini yendi. (M.O.12.yy.) Truva
SavaslarıkahramanıAsil, Telephos’un bu savasıa kıdıve aralarıdaki
mucadeleyi Asil kazandı Telephos once esir dustu, sonra bu esarete dayanamayı
oldu.
Teje’deki Athena tapıağıda da, Asil ile Telephos’un savasııtemsil
eden heykeller kondu.
Telephos’un olumunden sonra Tevtrania kralıEvrypios oldu.Truva Savaslarıa
katıan yeni kral, Neoptolemos tarafıdan olduruldu. Sair Homeros, Evrypilos
icin,”Truva Savaslarıı bas kahramanıı.” der.
Tarihin unlu Truva Savaslarıa katıan Teuthranialıar, Priamos’la birlikte
Yunanistan’dan gelen topluluklara karsıkahramanca doğstuler.
M.O.1200 yılarıdaki Ege gocleriyle Anadolu’daki, Hitilerin once
zayılamasıve sonrada yıımasıuzerine Ege kııarıdan, Fıat nehrinin aktığıtopraklara kadar olan yerlerde Trakyalıbir kavim olan Frigler hakimiyet kurdu. Bu
donemde Bergama’da bu devletin sıılarıicinde bir beylikti. Frig Devletinin
M.O.8. yuzyıda zayılayı cokmesi uzerine bu topraklar uzerinde Lidya
egemenliğni goruyoruz. Bergama bu donemde ise bu kez Lidya egemenliğ icinde
gorulmektedir. M.O.546 yııda bu topraklar Đanlıarı kurduğ Pers hakimiyetine
gecti. Persler Anadolu topraklarııyonetim olarak vilayetlerin basıa yonetici
olarak satrap adııverdikleri valiler atadıar. Anadolu ve Yunanistan iclerine kadar
olan topraklarıele gecirip satraplı seklinde yoneten Perslerin bu yonetimlerinde,
zaman zaman ayaklanmalar cıtı M.O. 5. ve 4. yuzyıda Bergama’nı durumunu
“On binlerin donusu” isimli eserinde yazarıolan Xenophon, anlatmaktadı. M.O.
399 yııda Bergama’ya gelmis ve buradaki savaslara da katımıtı. Bolge tarihi
icin birinci derecede bir kaynak teskil eder.
Anadolu’daki ve Bergama tarihindeki Pers istilasıMakedonyalıBuyuk
Đkender’in, ordusu ile M.O.334 yııda Canakkale’den gecerek Persler uzerine
baslattığısavasla birlikte Perslerin Ege bolgesindeki 213 yılı isgalleri de son
buldu .
Anadolu ‘da ve Đkender Đparatorluğnun yayıdığıalanlar basta olmak uzere,
Đkender’in olumunden sonra da, yaklası 300 yı devam edecek olan Hellenistik
Donemde baslıordu. Basta Anadolu ve Bergama, siyaset, bilim, sanat ve kultur
tarihinde altı cağıa uzanıordu.
Đkender Pers hakimiyetine son verirken ele gecirdiğ satraplılara, birer vali
atıordu. Bergama sehrinin yonetimi icin Đkender, Pers KomutanıMemnon’un
dul esi Barsina’yıgorevlendirdi.
Buyuk Đkender, doğ ile batıulkelerini
egemenliğ altıda birlestirerek, o donemde bilinen
tum dunyayıicine alacak bir Đparatorluk kurmak
isterken M.O.323 yııda, 33 yasıda oldu. Đkender
olurken, “Đparatorluğ kime bıakıorsun ?”
sorusuna “En layı olana”, demistir.Generallerinin
hepsi de kendilerini en layı goruyordu. Đkender’in :
“Generallerim benim icin kanlıcenaze alayıyapacaklar!” sozunu yerine getirir gibi boğstular.
Otuz dort parcaya ayrıan genis ulkesinde, yirmi yı
sonra baslıa su devletler ortada kaldı:
Mıı’da Ptolemaios’lar, Suriye’de
Selevkos’lar ve Makedonya’da Antigonos’lar uc buyuk krallı kurduklarıgibi,
Buyuk Đskender
20
Anadolu’da Bergama, Bithynia, Galatya, Kapadokya, Pontus, Part ile kucuk buyuk
daha bir takı devletler ortaya cıtı
Bunlar arasıda, tarihte onemli rol oynayanlardan biri de Bergama oldu.
Buyuk Đkender’in generallerinden Trakya Hukumdarlığııelde etmis olan
Lysimachos’un Bergama Kalesine yerlestirdiğ devlet hazinesini - bazıtarihcilere
gore –onemli rol oynadı Đkender’in generalleri kendi aralarıda savasıken,
Lysimachos Antigonos’un ordu subayıolan Dosimosl ile birlikte kendi tarafıa
gecirdiğ Philotairos’u Bergama Kalesi muhafııyaptı Kendi hazinelerini de
korumak amacıile Philotairos’a teslim etti.
Philetairos hakkıda Strabon’un gorusleri : “Buyuk Đkender’in hazinesini
Bergama Akropolu’ne yerlestiren Lysimachos’un komutanıPhiletairos, bu
mustahkem mevkiden faydalanarak zeka ve mahareti sayesinde Bergama Tarihinde
yeni bir devir acmıtı. Oyle bir devir ki, ortaya getirdiğ eserleriyle olmez bir zafer
yaratmı ve yasattığıihtisamıile tarihte sanlıbir mevki kazanmıtı.
Bergama ve cevresinde Prehistorik ve Arkaik doneme ait yerlesim yeri
izleri yapıan arkeolojik kazıara dayandııarak, Kaikos (Bakıcay), Değrmentepe,
YunddağıYorton-Bostancıkoyu iskan alanlarıdan da anlasıacağıgibi Bergama
Kalesi cevresindeki yerlesim alanlarııkapsamaktaydı Bilge Umarar’ı, M.O.
1200’lu yılar olarak tarihlendirdiğ, Truva Savaslarısıasıda Homeros’un
“Điada” destanıda Bergama Kalesi “Pergamon” bazen Helen tanrıarıı savasıizlediğ yer olarak bahsi gecmektedir. Bu donemde tepedeki kalenin yerlesimin
cekirdeğni olusturduğnu bu bilgilerden anlıoruz.
M.O. 301 yııda Đkenderin komutanlarıdan Antigonos, Frigya’da Đsos
mevkinde yapıan savasta yenilip ortadan kaldıııca Đkender Đparatorluğnu
yeniden canlandıma hayali sona erdiğnde Antiganos’un hakim olduğ topraklar
Selevkoslar, Ptolemayos, Kasandros ve Lysimachos tarafıdan olusturulan
muttefikler tarafıdan paylasıdı Bu paylasmada Toroslara kadar olan Anadolu
topraklarıLysimachos’un hakimiyetine dustu. Philetairos’u Bergama kalesi
muhafılığıa getirdi . Hazinelerini bu kalede koruma altıa aldıdığıbilgilerini
yukarıaki paragraflar icinde ele almıtı. Bu bilgiler bizi krallığı kurulus
asamasıda Akropoldeki kalenin yerlesim yonunden onemini, o yıarda da
koruduğnu ortaya koymaktadı. Krallığı kurulmasısonrasıHellenistik donemde
yerlesim kale ve cevresinden surları dııa tasarak asağıa doğu gelisme
kaydetmistir.
BERGAMA VE CEVRESĐ TARĐHĐNE
21
MĐTOLOJĐK BĐR YOLCULUK
Bergama, topraklarının da icinde yer aldığı Mysia bolgesi, Đzmir’in
kuzeyi ile Marmara denizi arasıda yayıan Kuzey BatıAnadolu’dur. Bu topraklar
Anadolu’da insanlığı gecmisinde kultur diye adlandıdığıı birikimlerin ilk
filizlendiğ, serpildiğ, yerlerin basıda gelen bolgenin de adıı Mysia. M.O.
2000'li yılardan sonra Hitit’lerin bıaktığıyazııbelgelerin bize tanıtığıLuvi’ler
adıverilen halkı, Anadolu’nun değl insanlığı derin gecmisi ile de izler
tasıaktadı.
Đkcağarda, Ege Denizinin iki yakası
Guney ve BatıAnadolu’da yoğn olarak yasadılarıbilinen Luvi’lerin Anadolu’nun ilk halklarıdan
biri olduğ biliniyor. Luvi sozcuğnun bu insanları
dilinde “Isı Đsanları” anlamıa geldiğ sanııor.
Bolgenin onemli kentlerinden Pitane / CandarlıNekropol’unde, antik mezarlıta bulunmus, kirec
tasıdan yapımı bir heykel; durusu, yuz yapııile
farklıı. Bergama Muzesi’nde sergilenen ve
M.O.VI.yuzyıa tarihlenen, “Kouros”adıverilen bu
yapı BatıAnadolu uygarlığıı en eski
yapılarıdandı. Omuzuna sal atmı bu cılak erkek
atleti, Mysia’da bulunmus en eski en guzel bicimli
yontulardan biridir. Homeros’un dediğ gibi “Her
zaman birinci gelmek ve baskalarıa ornek olmak
icin” kosarlardıatletler. Bunun icin, kalııyontusu
yapıacak kadar kutsaldıantik cağa yarımacıar.
Mitolojik Oykulerde Bergama Krallığının Kurulusu
Zaman icinde uzun sure suskun kalan Pitane, Bergama Krallığı’nı
yukselisi ile Anadolu’ya hakim olan Pergamonlular Pitane’yi yonetimi altıa
alılar. Bu donemde bu topraklarda bir yıdı yukselir adıArkesilaos’tur. (M.O.
315-245) Ozan ve dusunur olan bu insan Platon’un Atina’da kurduğ ve onun
olumunden sonra yeni dusunceler uretemeyen felsefe okulu Akademia’nı basıa
gecer ve “Hicbir seyin doğuluğ kesin değldir. Bir konu hakkıda doğuluk
derecesine gore karar vermek gerekir. Dialektik, tartııan her sorunda karsıılıgorusleri savunma sanatıı.” Seklindeki gorusleri Helen dunyasıda uzun sure
tartııı.
Ozanlı yanıda guclu olan Arkesilaos’un Bergama’ya iliskin bir siiri de
dilden dile gunumuze değn gelir. Doğuğ toprakları insanlarıa soyle
sesleniyor:
“Bergama yalnı asker gucuyle değl, atlarıile de unludur,
eğr bir olumlu insan Tanrıar TanrııZeus’un muradııdile getirebilseydi, diyeceğ su olurdu: Bergama geleceğ
daha buyuk san ve onurla girecektir.”
Arkesilaos bu seslenisini Eumenes I ‘in (263-241) Olimpiyatlara yeğni
Attalos’u yarımak uzere gonderip kazandığı“atlıaraba” musabakalarısonucu
soylenmistir. Bu donemde Eumenes’in kucuk prensliğ, dunya medeniyet
aleminde tanıan ve sayıan bir devlet olarak ortaya cııordu.
Kuros (Erkek Heykeli)
22
Eumenes’in olumunden sonra yerine gecen Attalos I,(241-197) Galatları
saldıııa maruz kalı.
Attalos, askerlerinin inancııyukseltmek icin kurban kesip tanrıara
sığımayıuygun buldu. Bir kahin, avucuna ters yazıan Nike (zafer) kelimesini,
savastan once kesilmesi gereken bir kurbanı ciğrine gizlice -muhur gibi- basarak
askerlerin onunde okudu. “Zafer Kralıdı!” sozleri yukseldi. Savas TanrıasıAthena’nı zafer getireceğne, tanrıarı basıZeus’un dusmana yıdıılar
yağıacağıve diğr butun tanrıarı Bergama’yıkoruyacağıa inanıdı Bu inancla
Galatları butun hucumlarıkııdı Yımaz ve yenilmez diye un salan Galatlar savas
meydanıdan cekildi. Bu surette Kaikos Savasızaferle sonuclandı (M.O.241)
Bergama’da zafer taklarıkuruldu, her tarafta senlikler yapıdı Atina
Akropolunde de bu zafer buyuk torenle kutlandı Halk Attalos’a Soter (kurtarıı
adıverildi. Onu yarı tanrısaydıar.Attelos kral ilan edildi. Bu savas halkı
ağıda efsanelesti. Attalos tıkı Buyuk Đkender’in Amon’un oğu sayıdığıgibi,
O da,bir nehir tanrııı (Kaikos’un) oğu sayıdı Helen Mitolojisinde kahramanlı
sembolu olan boğ boynuzu ile tasvir edildi. Bu gun Berlin Pergomon Muzesini
susleyen Zeus Sunağıı dı duvarlarıısusleyen “Gigantomakia”adıverilen
Tanrıar ve Devlerin savasııtasvir eden bu kabartma M.O.241 yııda yapıan
Kaikos Savasııanlatmaktadı. Bu savas sonunda ayrıa elde edilen ganimet
Bergama’yıkoruyan Athena’nı Akropol Tepesindeki tapıağıı avlusuna
konuldu. Burada capıuc metreden genis olan altlı ustunde, Attalos tarafıdan
sukran borcu olarak, Athena’nı bir heykeli dikildi. Egemenlik alameti olarak dort
drahmilik sikkeler bastııdı Bu paraları bir yuzune tapıağıda elinde zafer
celengi Athena’nı figurunu, diğr yuzune de Philetairos’un portresi kondu. Bu
suretle, Zafer TanrıasıAthena Nikephoros ile, Attalos sulalesinden Bergama
Devletinin kurucusu takdis ediliyordu.
Bergama’nı kuzeyinde, Madra Dağıı ısı yamaclarıdan doğn, yakı
zamana değn cağıtıla akı Bakıcay cukuruna kavusan bir derecik vardı. Bu su
Kestel Deresidir. Bu kucucuk dere, tarihsel Bergama tepesiyle dik Hula bayııarasıdaki dar boğzdan asağıara doğu binlerce yı suzuldu, durdu. Bugun onu
cağas yontemlerle kapatıan dere artı Pergamos tepesinin kuzey eteklerine
yaslanmı buyuk su birikintisi, Kestel Goludur. Bergama tepesinin eteklerini
batıan saran; Selinos, doğdan kusatan; Kestel’dir. Bu iki kardes akarsu
Bergama’nı biraz ilersinde, ova duzluğnde birlesir, akıtııBakıcay’a karıı.
Kestel Sulama Barajı
23
Kestel ve Selinos, acıklı oykulerin ırmağı Bakırcay’ı cocuklarıı. Gecmisi cok
eskilere dayanan
Mysia sularıbol, yesil bir ulkedir. Mekanla ve zamanla butunlesen
sozcukler tarihin tanığıı coğ zaman. Bugun Anadolu’da Kestel adıla anıan
bircok yer vardı. Ortacağa, Anadolu’da paralıaskerlik yapan, anavatanlarıbugunku Đalya olan Latin’lerin yaydığıbir ad olabilir. Kestel, Latin dilinde
“castellum”, “hisar, kale” demektir. Burada, korunaklıeski tepe yerlesimlerinin
bulunduğ yerlerde rastlanı. Tarihi Pergamon Tepesine bugunku Bergamalıar da
“kale” demektedir.
Luvi dilinde ise kestel, “kucuk kutlu akarsu” anlamıa geldiğ one surulen
bu sozcukten “kastala”dan turemis olabilir. Kestel Turkce ses uyumuna kolayca
uyan, soylenmesi kolay bir sozcuktur. Dere boylarıa kurulmus bircok beldenin adıAnadolu’da Kestel’dir. Bergama’nı Kesteli’de kucuk bir akarsudur.
Selinos, sularııı bir deredir. Fıtı Camıağclarıla, Pinus Pinea’larla
Kozak yaylasııBatıMadra yukseltilerinden doğr.Yorgun Bergama’yıgranit
kutlelerle cevrili Kozak’ı dingin ortamıa ulastıan gecidin icinde akar.
Anadolu’nun Ana TanrıasıKybele’nin, cam ormanlarıı arasıda dikilmis
yuksek ve yalcı bir kayanı tepesinde, Kapıaya’da bulunan tapıağı onunden
gecip akar. Bugun Haylazlar Kaya’sıdediğmiz bir baska tas tapıakta saygıgoren
Ana Tanrıa Kybele’nin eteklerini oksayı Bergama’ya varı. Ilı sularıı
Pergamon tepesini ayıdığıvolkanik Geyikli Dağarıdan alsa gerek. Selinos,
Geyikli eteklerinde kutsal Asklepieion’un kurulduğ dağardı. Bergama’nı
Asklepieion’u, Ege inancıda sağı tanrııa adanmı dunyanı ilk sağı
kultunden biridir. Kapııda “Buraya olum giremez” yazardı
Bergama Sehri Đle Đlgili Efsaneler
Pergamon sehrinin kurulusu ve adı hakkında bir takım efsaneler de
mevcuttur.
Molossos ve Pielos’un kardesi olan Pergamos, Neoptolemos Pirros ile
Andramahi’nin kucuk oğuydu. Pergamos Kucuk Asya’ya gelerek bir beylik
kurmak icin Teuthrania KralıArios ile savasa giristi. Savasta Arios’u oldurdu,
sehre de kendi adııverdi. Pirros ile Andromahi’nin oğu ve Asil (Ahillevs) ‘in
torunu Pergamos, Anadolu’ya gecti. Teuthrania beyi Arios’u oldurdu. Selinos
Cayıkenarıda (Pidasos Tepesinde) yeni bir sehir kurdu. Buraya kendi adııverdi.
Teuthrania Kralıkahraman Telephos’un olumunu fısat bilen komsu
beyler, yerine gecen oğu Evripilos uzerine saldıdıar. Kral, Epir’de bulunan
arkadasıPergamos’u yardııa cağıdı Pergamos arkadasıile geldi, birlikte
savasa girdi. Sonunda zafer kazanıdı Bunun uzerine Teuthrania Kralı kahraman
silah arkadasıPergamon icin bir sehir kurdu. Sehrin adıa Pergamos denildi. Bu
efsaneler, Pergamos adıı Asil’in torunu Pergamos’tan geldiğni ve sehrin de
aynıadıaldığııanlatmaktadı.
Bergama Kalesi ile de efsane mevcuttur. Bu efsanenin baslangııTruva’ya
kadar uzanı. Truva krallarıdan Đos’un yerine gecen oğu Laomedon, Helen
Mitolojisinde onemli bir yer alı. Soylendiğne gore, bu kral M.O. 1270 yılarıda
Truva surlarıla birlikte Bergama Kalesini de yaptımıtı. Kral her iki kaleye
birden para yetistiremediğ icin Apollon ve Neptun mabetlerinin hazinelerine de el
koymustur.
Neptun, tapıağı kutsallığıbozulduğndan kımı, azgı bir deniz
canavarııinsan ve hayvanlar uzerine saldıtmıtı
Bu buyuk felaket karsııda bir kahine bas vuran kral su haberi aldı
Kıı Hasione’yi canavara yem verirsen kurtulursun!
24
Caresizlik icinde kral, kızını bir tasa bağlattı ve canavara verdi. Bu sırada Herakles
gorundu. “Butun yarılarda kazanmı kıraklarıbana verin, sizi canavardan
kurtarayı” dedi, canavarıoldurdu. Bu kurtulus uzerine senlikler yapıdı
Isı insanlarıı yasadığıMysia bolgesindeki Tevtrantos Dağıı da
efsanesi ilginctir:
Bir gun Teuthrania KralıTevtras, avlanmak icin ormana gider. Onune
cıan buyuk bir yaban domuzunu kovalar ve onu Artemis tapıağıda vurur.
Ay ve av tanrıasıArtemis bunu duyunca ofkelenir, domuzu diriltir, Tevtras’ıdelirtir ve vucudunu Alfon denilen lekeler, yaralar icinde bıakı.
Kralı anasıLisippi, Artemis’e bir boğ adak eder ve oğunu iyi etmesi icin
yalvarı. Bunun uzerine Artemis, bu kadıa acı, oğunu eskisi gibi sağam yapar.
Kral da sukran borcu olarak, dağaki kucuk tapıağı yerinde buyuk bir Artemis
Tapıağıyaptıı, bu dağa cuzzam (lepr) lekelerini iyi eden bir nevi taslar
kaynarmı.
Tevrantos Dağıı ve bunun eteğnde kurulmus olan Tevtras Sehrinin simdiki
KarahıılıKoyunun cevresinde olduğnu Dr. Rallis “Bergama Tarihi” adlıeserinde belirtmektedir.
Tarihci Hausoulier ve Pontremoli ise Bergama ile Teuthrania Sehirlerini
Roma Tarihcilerinin birbirine karıtıdılarııve Bergama’dan daha eski olan
Tevtras Sehrinin Kalarga Tepesinde kurulmus olduğnu kaydederler.
Mysia bolgesi uzerinde kurulan Pergamon uygarlığıı 200 bin cilt
kitaptan olusan muhtesem kutuphanesi –utun istilalara rağen- Bergama’nı
tarih icinde bir kultur merkezi olarak varlığıısurdurmesinde etkili olmustur.
Kutuphanenin, bir irfan kaynağıolduğnu Bergamalıhatip Apollodoros’dan
oğeniyoruz. Isı insanlarıı bilgi kaynağıolan bu kutuphane M.O. 40 yııda
Oktavianus ile Antonius’un Roma’yıpaylasmasısıasıda Anadolu tarafıda kalan
Antonius, Tarsus’ta Mıı Kralicesi Kleopatra ile gorusurken kutuphaneyi de,
cazibesinin etkisinde kaldığıkraliceye hediye etmistir. Kutuphanenin Bergama’dan
Roma Doneminde bu sekilde tasımasıdan sonra “ıı insanlarıı” insanlığıaydılatan mesalesi sonmustur. Roma’lıarı, Pubican(multezim)’lar tarafıdan
topladığı adeta halkısoyan ağı vergileri karsııda, Bergamalıarı Mithridates
gibi yeni kahramanlarııcıaramamasıbu mesalenin sonduğnun bir gostergesidir.
Ucuncu asrı sonlarıda artı Bergama, Tanrıar ve Tanrıalar diyarıolmaktan cıtı Yeni bir dinin inancıicine ve yeni bir imparatorluğn,Bizans’ı
idaresi altıa girdi.
TARĐH ONCESĐ CAĞLARDA BERGAMA VE CEVRESĐNDE ANA
TANRICA KĐBELE KULTU MERKEZLERĐ PERPERENE VE
HAYLAZLAR KAYASI
Neolitik donemde, insan toplulukları tarım uretimine gecti. Anadolu’da bu
donem gunumuzden 8.000 yı oncesine kadar uzanan Catalhoyuk (M.O. 6.000)’de,
ilk kez ortaya cımıtı.Tarı uretimine gecilen bu donemde kilden kadı figurleri
yapıdı Pek cok arkeolog ve diğr bilim adamları bu figurlerin tanrıayısimgelediğni ileri surmuslerdir. Halikarnas Balıcııve onun arkadaslarıArza
Erhat ve Sebahattin Eyupoğu, tanrıa kultunun Anadolu’nun ilk dini olduğnu,
Kubaba, Kibele ve Artemis’in, Catalhoyuk’te bulunan ve diğr neolitik
yerlesimlerde de rastladığıı adııbilmediğmiz bu tanrıanı torunlarıolduğnu
ileri surduler.
Catalhoyuk’te bulunan ve iki yanıda leopar olan oturan kadı figuru;
tanrıanı doğnı vahsi guclerini kontrol altıda tuttuğnu gosterir. Tanrıanı bu
figurde oturuyor olmasıise, ilginctir. “Sahip olmak” anlamıda Hint Avrupa
kokenli Latince “Possidere”, Đgilizce “Posses” sozcuğ, “muktedir” anlamıda –25
sed- sozcuklerinden turetildiğini; Dario Valcarenghi,(Kilim History and Symbols,
Electa / Abbeville, 1994, Milan, s.26) eserinde ortaya koymaktadır. Demek oluyor
ki “sahip olmak” sozcuğ hem muktedir, hem de oturuyor olmayıima etmektedir.
Dolayııla oturma durumu, neolitik donemden bu yana toplumsal onemi yansıtığıdusunulebilir.
Helen ve Roma cok tanrııinancıı hemen hemen butun tanrıalarıı
Anadolu Ana Tanrıasıdan geldiğ daha ilkcağa fark edildiğni Bilge Umar
“Turkiye Halklarıı Đk Cağı” adlıeserinde belirtmektedir.Yine Umara gore;
1960’lara kadar, Anadolu Ana
Tanrıasıı; Mezopotamya’dan
Anadolu’ya gecmis olduğnu
Melaart’ı, Hacıar’da yurutmus
olduğ Kazıar sonrasıcurutulmus
olduğnu aynıeserde ortaya
koymaktadı. Melaart bu kazıarda
Hacıar VI. Tabakada, 30 -40 kadar
Ana Tanrıa heykelciğ bulmus ve
burada bulun parcaları Mezopotamya
Uygarlığıdan 3000 yı daha erken
devre ait olduğnu “C 14” diğr adıile Karbon 14, yontemi ile ispat
etmistir.
Anadolu Neolitik donemde tanıtığıAna Tanrıa Kultu’nun orneklerine
Bergama ve cevresinde Krallı doneminden binlerce yı onceki Prehistorik Kultur
evresinden itibaren rastlanmıtı. Ana Tanrıa kavramıAnadolu’da, 8.yuzyıı
ortalarıda tarih sahnesine Phryg
(Frig)’ya Devletinin cımasıdan
sonra Kybele (Kibele) adıla
anımaya baslanmıtı.
Bergama’nı Kozak yolu
uzerinde; Kozak yaylasıı granit
kenti Perperene’ye cıan vadinin
kenarıda, cam ağclarıarasıdaki
Kapukaya Koyu yanıdaki
kayaları tepesinde Kayaları icine
oyulmus Kibele tapıağıbugun hala
ihtisamıile ayaktadı. Tapıak,
Selinos cayıı cıtığıyerde ve
caydan 60 metre yukseklikte
bulunan bu kayalarda, yuzlerce yı
once insanları elleriyle oymus ve
yontmus olduğ yerler orulmektedir.
Bu kayaları on yuzu altıkose
buyuk bir nis –mihrap –bicimindedir. Yanlarıdaki altıkoseli oyuklar adak esyasıı
konmasıve kayalardaki deliklerinde
bu esyanı asımasıicin yapımı
olduğnu Osman Bayatlı“Bergama
Tarihinde Đkcağ” eserinde ortaya
koymaktadı.
Ana Tanrıca Kibele
Kapukaya Kozak Yolu
Kapukaya Kozak Yolu
26
Buyuk kayanın ustune cıkmak icin, kayada bir merdiven oyulmustur. Bu
merdiven bicimine getirilen basamaklardan cıkılınca, insan elinden yapılarak
cıktığı hemen anlasılan belli bir duzluk gorulmektedir. Bu kaya yontulurken bu
duzluk etrafında bırakıldığı ve toplanan suları akıtmak icin korkulukta delik
acıldığı ve buranın bir tapınak olduğu Prof. Schazmann tarafından kaleme alınmıs
olan, notlarında belirtildiğini… O. Bayatlıı “ Bergama Tarihi, s.26,”
calımasıda ifade etmektedir.
Haylazlar Kayası
Bergama’da Ana Tanrıa Kibele icin yapımı olan diğr bir tapıak ise;
Haylazlar Kayasıolarak bilinen yerdedir. Bugun Selinos Cayıı sağkenarıda
bulunan bu kayalıta oda ve mezar izleri halen mevcuttur. Perperene’deki, Kibele
Tapıağıda olduğ gibi bu kayalarda da adak olarak sunulan esyayıkoymak icin
oyuk yerler vardı. Burasıı “Kibele Kaya Tapıağı” olduğ kabul edilmektedir.
Ana Tanrıaya burada “Merak Tası”, “Kımet Tası” da denildiğni “ Sefa Taskı,
Mysia ve Isı Đsanları s.84.” kitabıda belirtmektedir. Haylazlar Kayasıı bir de
efsanesi vardı. Bu efsaneye gore; cok eski zamanlarda bu kayaları buyuk bir
onemi varmı. Sılarııkimseye acamayanlar ve icinde saklamaktan bunalanlar, bu
kayalara gelir,istediğ gibi derdini dokermis. Hayılıkımet bekleyen kılar,
derdine derman arayan hastalar bu buyuk kayadan medet umarmı.
Gunun birinde, Bergama Kralıı biricik kııı yureğne Eros’un sihirli
ask oku saplanı ve bir gence ası olur. Buraya kosar. Kayaya derdini doker ve
sonucta; askıa kavusarak, muradıa erer.
Bunun uzerine kayada bir tapıak yapıı. Unu dort bir tarafa olmak uzere
bolgede her yere, yayıı. Uzun yılar prensesin gonlunu, varlığıısaran bu kayalar,
gunun birinde onun mezarıolduğna dair olusan bu efsane de, kulaktan kulağ
yayıarak gunumuze kadar ulasmıtı.
27
Uzun yıllar yanındaki derenin sırıltısı ve boğazın serinliği altında; dertlileri
avutmus, yanık yureklere su serpmis “merak tasıve kımet kayası” olarak
adlandııan bu kayalar bugun haylazları uğak yeri olmus ve bugun de haylazlar
kayasıolarak anımaktadı.
Bergama tarihi icinde Kibele Kultunun insan eliyle sert kayalara, o gunku
sartlardaki teknikte; adeta “tınaklarıile kazıarak” deyimi bugunku dilimizde bu
zorluklarıanlatmaya dahi kifayetsiz kaldığıa inandığı, bu Kult Bergama’da,
Prehistorik kultur en eski ve ilk inanc kultu olmakla kalmayarak yılar sonra
değsen Ege gocleri sonrasıOlimpos Tanrıarıı, Anadolu Tanrıarıile
etkilesmesi sonucu ortaya cıan yeni inanc değrleri icinde Ana Tanrıa Kibele
inancıonemini korumustur. Bunun en onemli kanııBergama Krallı doneminde
Zeus, Athena, Nike, Asklepion ve Demeter gibi Olimpos Tanrıarıadıa Bergama
Akropol ve dııdaki yerlesim alanlarıda bircok mabetler insa edilmis olsa da,
Roma Đparatorluğnun once Kartaca Savaslarıda, Hanibal karsııda uğadığıyenilgiler ve bir taraftan Avrupa barbar kavimlerinin saldııarıkarsııda uğadığıfelaketler karsııda Romalıar, kainlerin “bu felaketlere dur diyebilecek” isteğ;
son care olarak, Anadolu’daki Kibele kultunun en onemli yeri olan Frigler
tarafıdan insa edilen ve daha sonra Galatları topraklarıa kattıları Pessinus
kentindeki Kibele Tapıağıdaki kara tasıRoma’ya goturulmesidir ? Bu istek, dost
ve muttefik olarak Bergama tarafıdan yerine getirmis olması… Kibele Kultunun
Anadolu’da binlerce yı değsen inanclar karsııda ozellikle de Bergama’da
Hellenistik Donem icinde bile yeri ve onemini Yunan ve Roma Tanrıarıarasıda
da korumus olduğnu ortaya cıan olaylar karıııdaki gelismelerdir.
Kibele Tapıağıdaki “kara tası” Roma’ya, Bergama Krallığıaracıığıile
gidisi; ilerideki sayfalarda “Roma’nı Bergama’ya karsıizlediğ ikiyuzlu siyaset”
baslığıaltıda, daha teferruatlıbir sekilde ele alıacağıicin bu satılarda “Karatas”
seruveni uzerinde durmayacağı.
Kibele Kult merkezlerinden en onemlisi olarak bahsettiğmiz Pessinus,
Eskisehir ilinin Sivrihisar ilcesi sıılarıicinde yaklası 20 km. uzaklıtaki
Balahisar koyu sıılar icinde bugun BelcikalıArkeolog,Prof.Dr. Pierre
Lambrechts’in 1967 yııdan baslayarak yuruttuğ kazıarda, bu unlu tapıağı
temel ve temel ustu bolumlerinin kalıtıarıortaya cıarımıtı. Bergama Kralları
Tanrıa Kibeleye dunyanı her yanıdan ve ozellikle Đnia’dan gelen ziyaretcileri
hayran bıakan cok buyuk bir tapıak yaptımı olduklarıa dair bilgiler Halikarnas
Balıcıı“Anadolu Efsaneleri, s.87” eserde ele alımıtı.
Anadolu kulturunde doğn Bergama Tarihi icinde onemini koruyarak saygıgoren Kibele Kultu icin soyleyebileceklerimiz sonuc olarak : Sanal bir gercek olan
ana tanrıa, olum ve yasamı, kı ile baharı, gunes ile ayı somut gerceğne
donusmustur. Catalhoyuk’te ve Burdur- Hacıarda adsı olan ana tanrıa zaman
icinde değsik yorelerde değsik adlarla adlandııacak, temel inanı bicimi,
ayrıtıarı dııda değsmeyecektir; bolluk-bereket, yasam-olum, kı-yaz, gibi
karsı ozelliklerle gundeme gelecek olan bu kult, Hurrilerde, Hattilerde, Luvilerde,
Hititlerde, değsik isimlerle karsııa cıacak, Roma ve Yunan’da, Diana-Artemis
kultune donuserek, değsik coğafya ve topluluklarda varlığıısemavi dinlere kadar
surdurmustur.
28
BERGAMA KRALLIĞININ KURULUSU
Bergama tarihte ilk olarak M.O.339 yılında, yani Sokrat’ı Atina’da
mahkumiyeti sıasıda varlığıdan soz ettirmistir. O zamanlar Ispartalıar
Pelepones Savaslarıda Atinalıar karsııdaki batısahillerinde Perslerle mucadele
halindeydiler. Pers Đparatorluğnun icindeki maceralarıdan donen Xenophon,
Ispartalıkomutana hizmette bulunmaya karar verdi. Bulusacaklarıyer Bergama
sehriydi. Kent, M.O.490 yııda Daryus’un isgali sıasıda sehre ihanet eden ve bu
ihanetine karsıı buyuk kral tarafıdan komsu arazisinin kendisine verilmesi ile
mukafatlandııan bir yunanlıı soyundan gelen halkı elindeydi.
Tarihte on planda bir yer bulan Bergama,uzun sure Attalos sulalesi
krallarıı idaresinde kalarak kuvvetlenmisti. Bergama aslıda kudret ve kabiliyetli
bir varis bıakmadan once olen Đkender devletinin kucuk bir sehridir. Kralsı kalan
devleti, Đkender’in komutanlarıaralarıda pay ederken, Lysimakhos’a Trakya
dustu. M.O.301 yııda Lysimakhos Đsos savasısonrasıAnadolu’nun batıkıılarııele gecirdi. Bergama’da Lysimakhos idaresine girerken hazinesi de
Bergama kalesinde –aklası 9000 Talen- korunmak icin Tios’lu Philetairos
isminde birini gorevlendirdi.
Philetairos, Lysimakhos’a bir sure sadı kalmı ve Lysimakhos hanedanıarasıdaki taht kavgalarısıasıda kaledeki hazineleri korudu. Nihayet M.O. 281
yııda Kurupediyon Savasıda, Suriye KralıSelevkos I, olunce Philetairos
durumunu iyice guclendirdi. M.O. 283 yııda kale ve hazineye tamamıle hakim
oldu. Philetairos’un Bergama’da Attalos sulalesi diye sohret olan krallığıbu
suretle kurulmustur.
BERGAMA DEVLETĐĐ KRALLARI
1-PHĐETAĐOS : (M.O.283-263) 20 YIL
2-EUMENES I : (M.O.263-241) 22 YIL
3-ATTALOS I : (M.O. 241-197) 44 YIL
4-EUMENES II : (M.O. 197-159) 38 YIL
5-ATTALOS II : (M.O. 159-138) 21 YIL
6-ATTALOS III : (M.O. 138-133) 5 YIL
Bergama Krallarııincelemeden once Prof.Dr. Ekrem Akurgal’ı
“Anadolu Kultur tarihi” isimli calımasıda ortaya koyduğ “ Hellenistik donem
boyunca Anadolu’da hukum suren krallıları” kendi aralarıda iki kategoride ele
almıtı. Akurgal’a gore : Aiolia’da ve Đnia’da egemen olan Bergama Kralları(M.O.283-133) gercek Helen uygarlığıı temsilcileri ve koruyucularıı.
Seklindeki tanılamasıile Hellenistik Donem ( M.O.333-30) yılarıda, Ege’de,
Altı Cağıyasatan bir doneme imza atan Bergama kralları aynızamanda seckin
birer onder olmalarıonları onemli bir ozelliğni teskil etmistir.150 yılı Bergama
krallığıtarihinde,Bergama Krallarıonemli bir atıı yapımasıa katkıa
bulunmuslardı. Basta Bergama ve Efes gibi Anadolu kentlerinde canlıbir ticaretin
gelismesinde onemli rol oynamılardı.
PHĐLETAĐROS DONEMĐ
Philetairos, Paflagonya’da Ties sehrinde
doğustur. Kaynaklara gore babası Makedonya’da
cok kimsenin tanıığıAttalos isminde bir kisiydi.
Đmine bakıısa Makedonyalıveya Tunanlıbir aileye
mensuptur. Annesi Boa, Paflagonyalıı ve tanımı
bir aileden gelmekteydi. Philetairos ve kardesleri
29
annelerinin ismini bir mabete yazdırmıstır.Philetairos ve kardesleri iyi bir eğitim
gormuslerdir.Philetairos M.O.280-279 yıllarında Rios’a yakı bulunan Amastriste,
Lysimakhos’un idaresi altıda onemli ve yuksek bir gorevdeydi.
Philetairos’un hic cocuğ olmamıtı. Cocukken gecirdiğ kaza sonucu
hadı kalmıtı. Bu yuzden olunce yerine varis bıakmak icin kardesi Attalos’un
kendi ismini tasıan oğunu evlat edinmis, fakat bu kendisinden once olduğ icin,
ikinci bir defa, yine kardesinin oğu Eumenesi, kendisinden sonra kral tayin
etmistir.
Bazıtarihciler onun cocuğ olmayıııevlenmeyisine dayandıılar. Fakat
kayılar ve bazıvesikalar onun hadı olduğnu ispat ederler.
Philetairos once Dakimos’a hizmet etmekteydi. (Dakimos:Frikya’da Antigonos
zamanıda buyuk faaliyetler gostermis ve M.O.302 yııda Lysimakhos tarafıa
gecmistir.) Đsos Savasıdan sonraki yılarda Lysimakhos, Herakliali karııAmastris vasıasıla,Philetairos ailesiyle yakı iliskiler icindeydi.Bunun sonucu
Eumenes, Lysimakhos tarafıdan Amastrist sehrinin kumandanıolmustur.
Lysimakhos hanedanıdaki bazıkarıılılar ve ailevi kavgalar yuzunden,
M.O.282 yııda Philetairos Suriye bolgesi hakimi –Đkender’in
Komutanlarıdan- Selevkos tarafıa gecti. Bu olayla Bergama Sehrini ve hazinenin
hakimi oluyordu. Artı ele gecirdiğ Bergama’yıailesi icin muhafaza etmeye
calııordu. M.O.282-279 tarihli cıardığıfermanla yeğni Attalos’u resmen kendi
oğu kabul ediyor ve bu tarihten itibaren yeni ve bağısı Bergama siyaseti
baslamı oluyordu.
Uc taraftan Suriye Selevkos (bazıkaynaklar ise, Selevkit seklinde zikreder)
larıile sıı olduğndan bu devletle dostane iliskiler icinde oldu. Bunun en guzel
orneğni Selevkos’un oldurulmesinden sonra cenazesini Mıı KralıPtolemayos’dan satı alarak Bergama’da merasimle defnettirdi. Bu dostluğ
M.O.270 yııa kadar surdu. Bu tarihte yerine halef olarak atadığıyeğni,
Selevkotlara cok yakı olan akrabalarıdan Agayos’un kııAntihos ile evlenmisti.
Bu evlilikle kendi ailesini de kral seviyesine yukseltmis oluyordu.
Doneminde Pitane (Candarlı Limanıfetih edilmis, Kizikoslarla dost olunmustur.
Galatları Anadolu’yu istila etmeye calıan siyasetinin bir parcasııolusturan
Kyzikoslar uzerine yaptığısaldııarda komsu Kizikoslarıaskeri ve maddi para
yardııile destekledi. Bergama topraklarııgenisletti. Bu faaliyetleri icin ona,
halefleri “sulalelerinin kurucusu “ derlerdi.
Zamanı butun buyuk hukumdarlarıgibi o da Yunan dinine fazla hizmet
etmekteydi. Muhtelif mabetlere ve Tespiyanadaki ilah Hermes’e kulliyatlımiktarda hediyeler vermistir. Bunun dııda diğr sehirlerdeki mabetlere ve
buradaki ilahlara da hediyeler ve adaklar sunmustur. Bunun karsıığıolarak ta
Deloslular ona mahsus bir bayram gunu daha sağığıda kabul ettiler. Olumunden
sonrada onun adıa kutlamalar devam etmistir.
W.Hofman “Philetaios .Real-Ancyclodie der klass Altertum swissen
schaft . (1938) s.2157-2160” adlıeserinde …Bergama kucuk bir sehir iken, onun
zamanıda sıılar cok genislemistir. Bir kitabeden de anlasıdığıa gore: Demeter
Mabedinin insasıve Bergama’nı civarıdaki yerlerin mamur bir hale getirilmesi
icin buyuk bir caba sarf etmistir. Olumunden sonra cıabilecek karıılığı onune
gecebilmek icin sağığıda iken hukumdar ile halk arasıdaki munasebetleri bir
nizama sokmustur. Dinas tarafıdan secilen strategler, sehrin siyasetini tayin ve
tanzim ediyorlardı Ayrıa sehir maddi idaresini kendisi temin ediyordu. Philetairos
her seyde nizam ve intizama riayet etmis bir kisi olarak 80 yasıda oldu.
EUMENES I
Eumenes I, Tios’un ve Poseidonias’ı kııSatyra’nı oğu, BergamalıPhiletairos’un halefidir. M.O. 263-241 yılarıarasıda, 22 yı Bergama’da krallı
yaptı Saltanatıı ilk yılarıda Selevkos’un oğu olan Antiohos I ‘in saldııarıa
maruz kaldı M.O. 262 yııda Sard Sehri onunde yaptılarısavasıkazandı
30
Boylece Antiohos’u bertaraf etmis oldu. Philetairos’un sağığıda uyguladığıyonetim tarzıısurdurdu.
Her seyden fazla ilimle mesgul olmustur. Saltanatısuresince kendinden once
krallı yapmı olan Philetairos’un Bergama’daki olusturduğ nizamnameleri
uygulamasıile yonetim zafiyeti yasamadan krallı varlığıısurdurmustur.
Eumenes’in olumu ile ilgili iki gorus vardı. Bincisi, Strabon’a gore eceli
ile olmustur. Đinci gorus ise; Klasiklere gore de, gitmis olduğ bir ziyafette cok
icki icmis olmasısonucu olduğ soylenir.
Bu iki gorus dııda ise; tarihci Willric, “Eumenes I, Von Pergamon.
Real-Encyolopadie der klass. Altertum swissen schaft (1909), s.1090” adlıesrinde
…Đki yuzunden olmus olsa dahi, onun ayyas bir adam olduğ hukmunu
veremeyiz. Cunku kalp krizinden olmus olmasıihtimali daha
kuvvetlidir….gorusunu savunmustur.
ATTALOS I
Philetairos’un kucuk erkek kardesi, Attalos ve
karııAheyes’un kııAntiohis’in evlenmeleriyle M.O. 269
yııda dunyaya gelmistir. Amcasıı oğu olan kral
Eumenes I’ in olumunden sonra krallığıele aldı M.O.
241-197 yılarıarasıda krallığıyonetti. Tahta gectiğnde
28 yasıdaydı
Yonetiminin ilk yılarıda,amcasıı oğu
Eumenes I, gibi kendisi de, Galatlara harac olarak vergi
vermeyi kabul etti. Attalos kendi hakimiyetini sağamlastıı, ordusunu
guclendirince bu haracıvermedi. Galatlarla yapıan Kaikoskelende girdiğ savasıkazandı Bu savası en onemli sonucu, Galatlar Anadolu iclerine cekilmek zorunda
kaldı Bir daha sahilleri yağalama girisiminde bulunamadıar.
E.V. Hansen “The great victoria momennent of the AttalosI” adlıeserinde
…Attalos’un bu galibiyeti Yunanlıar’ı barbarlara karsıbir galibiyeti
sayıdığıdan butun Yunan dunyasıda merasimle kutlandı Bu zafer neticesinde
ona ‘soter’ (kurtarıı unvanıverildi. Bu sohret dolayııla kral unvanıaldı…
Galatlar’dan sonra, kucuk Asya’da Selevkoslar’ı hukumdarıbulunan
Antiokos Hiyerax ile de mucadelede bulundu. 14 yasıda kucuk Asya’nı buyuk
bir kımıı hukumdarıolan ve bu kucuk yasıda askerlerinin basıda seferlere
katıan kisiliğnden dolayıHiyerax ismini alan Antiokos vasisi bulunan annesinin
de vasiliğnden kurtuldu.
Antiyaokos, kucuk Asya’nı bir kımıa sahip olduğ, Selevkos II den
istiklalini tamamen ele almak ve devletin tek hakimi olmak icin; Mıı KralıPtolemayos III ve Pontus KralıMidridates ile bir ittifak yaptı Galatlıucretli
askerleri hizmetine aldı Sonrada kardesine karsıisyana hazılandı
Hiyerax, Bergama’nı istiklalini yok etmek ve bu kucuk devleti kendi
topraklarıa katmak icin fısattan istifade etmek istiyordu.Galatları elde etmek
istediğ toprak yerine ganimet elde etmek ve daha once mağup olduklarıBergama
KralıAttalos’tan intikam almaktı Bu yuzden Galatlar Antiyaokos saflarıda yer
aldıar. M.O 240-239 yılarıda Bergama topraklarıa girip,sehrin surlarıa kadar
geldiler. Yapıan savasta Attalos I’e mağup oldular.
Daha sonra Hiyerax, Bitinya KralıZiaelas’ı kııile evlendi. Boylece
Bitinya ile de ittifak yapmı oldu. Cok gecmeden Bitinya KralıGalat kabile reisleri
tarafıdan olduruldu. Attalos I Antiyaokos’un bu yalnılığıdan istifade etmek icin
Bitinya sıılarıa yurudu. M.O. 229 yııda, Sard yakılarıda Kalloe’de,
Antiyaokos’u ikinci kez mağup etti. Bunun sonucu Attalos I, Lidya ve Mysia
topraklarııBergama arazisine katmı oldu.
Antiyaokos bu yenilgiden sonra Karya’ya kacarak kendisine yeni birlikler
toplamak istiyordu.Attalos I, bu durumdan faydalanmak icin M.O.228 yııda
Attalos
31
Harposos nehri civarında ucuncu kez Antiyaokos’u mağup etti.Artı Attalos,
Selevkoslar’ı elindeki kucuk Asyanı bazıkıılarııeline gecirdi. Bu
basarıarıa karsıı elde ettiğ bu topraklardaki hakimiyeti tam emniyetli değldi.
M.O.225 yııda Selevkos II oldu.Yerine Selevkos III gecti.Kucuk Asya’yıyeniden zapt etmek istedi. KumandanıEpigenes idaresinde bir orduyu Toroslara
gonderdi. Attalos ile giristiğ iki savasta da yenildi. Sellevkos III, yeğni Ahoyos
birlikte M.O.223 yııda kucuk Asya’ya gitti. Frigya topraklarıda ilerledi. Burada
Galatlar tarafıdan Selevkos III, olduruldu. Bu durum Selevkos ordusunu dağıtı
Boylece Attalos kendi zaferini emniyet altıa aldı Oysa bu hic te oyle değldi.
Selevkos III, ile Antiyaokos III’un yeğni Ahoyos yanıdaki askerlerle Attalos’u
takip edip,Attalos ve askerlerini puskurtup kaybettikleri topraklarıgeri aldı
Boylece Attalos M.O. 220 yııdaki topraklarıa geri cekildi. Bu yenilgi uzerine, o
zamana kadar muttefiki olan Aiol ve Đnia sehirleri de Ahoyos tarafıa gectiler.
Attalos bu durumda pek fazla basarııolamadı Kucuk Asya’da devam eden bu
mucadeleler sonunda M.O.214 yııda kucuk Asya tekrar Selevkosları eline gecti.
Attalos kucuk Asya’daki bu durum karsııda, Rodoslularla muttefik
olarak Makodonya KralıV. Filip’e karsısavastıar. Anadolu’da da Bitinlere karsımucadele etmek durumunda kaldı Attalos muttefikleriyle birlikte Makodonyalıar
uzerine giristiğ savasta once Aygina Adasısonra Evboya Adasıuzerinde Oreos
kalelerini V. Filipten aldı Balkanlardaki zaferler sonucu, Bitinler uzerine saldıı,
Bergama’yısavundu.
Wilken “Attalos I-II-III, Real Encyolopadie der klas. Altertum swissen schaft.
II.1938” adlıeserinde …Mıı KralıPtolemayos IV.Filepator M.O.204 yııda
oldu. Halefi Ptolemayos V.Epifanes kucuk olduğndan Antiyaokos III, Mıııele
gecirmek icin bunu fısat bildi. V. Filip’le ittifak kurup Mııa saldıdı Bu
topraklara gelirken Anadolu’da bir cok sehri yağaladı Bergama’da bu yağadan
nasibini aldı Bergama topraklarııyakı yıtı Fakat yiyecek bulamadığıicin geri
donmek mecburiyetinde kaldı Filip geri donerken Attalos, Rodoslularla birlik
olup Makodonya ordusunu yendi. Filip bu mağubiyetle geri dondu ve eski
itibarııkaybetti.
M.O. 199 yııda Attalos, Roma ile birlesip Ege Denizinde Gavriyon
Adasıızapt ettiler Romalıar bu alıan yeri Attalosa bıaktıar. Attalos’un
Bergama’da olmayııdan yararlanan Antiyaokos III, Bergama’ya saldıdı Attalos
geri donduyse de ordu ve donanmasıYunanistan’da olduğndan istediğ sonucu
alamadı Bergama isgal edildi. Muttefiki olan Roma bir heyet gonderdi ve
Antiyaokos’dan Bergama topraklarıdan geri cekilmesini istedi ve bu istek
Antiyaokos tarafıdan, Romanı gucunden cekindiğ icin yerine getirildi. Bergama,
Attalosa geri verildi.
Attalos omrunun geri kalan yılarıda savas yerine diplomatik cozumlerle
Bergama’yıidare etti. M.O.197 yııbaharıda Flaminius’la birlikte Teb kentine
gitti. MaksadıBeotyalıarıileride Makodonya uzerine yapıacak savasa hazılamak
icin halka nutuk verdi. Konusmasıı ortasıda aniden fenalası yere yığıdı
Hasta olduğndan bir sure Teb kentinde dinlendi. Bir sure sonra Bergama’ya
dondu ve orada oldu.
72 yılı yasamıı 44 yııhukumdarlıla gecti. Bu surede Bergama’yıHellenistik
devrin en buyuk bir devleti haline getirdi. Đi bir idareciliğnin yanıda sanatı ve
ilimin koruyucusu olarak buyuk bir sohret kazanmıtı.
Attalos’un Kizukoslu Apollonidisten dort oğu olmustur. Bunlar: Attalos,
Philetairos, Eumenes ve Atenais olup, Eumenes kral olmustur.
EUMENES II
Bergama Kralı Eumenes II, Attalos I ve Apollonis’in en buyuk oğuydu.
M.O. 197 yııda babasıı olumunden sonra kral oldu. Attalos’un baslamı
32
olduğu ve bir dereceye kadar basardığı parlak devri tamamlamıstır. Makedonyalı
Filip’le yapıan barı sonucu Romanı muttefiki olan Bergama ve Eytel birliğ,
Yunanistan’dan hic arazi alamıordu. Eumenes bu kararıkabul etmesine rağen
Eytel ve Ahaya birlikleri bu anlasmadan memnun değldiler.
M.O.195 yııda Isparta KralıNabis’e savas ilan edildi. Sebebi; Romanı
hurriyet verdiğ Argos sehrini Ispartanı ele gecirmesidir. Romanı muttefiki
olarak Bergama’da bu savasa katıdı M.O.190 yııilk baharıda Eumenes
donanmasıile Helespond’a gelerek Roma donanmasıla birlesti. AmacıRoma
kumandanıC. Livius’un ve ordusunun kucuk Asya’ya gecisini sağamaktı
Eumenes’in Bergama dııda olmasıdan yararlanan Antiyaokos ve oğu
Bergama’ya saldıı sehri tahrip ettiler.
Roma, Bergama ve Makedonya ittifakı Sipilos dağıkenarıda Magnezya’da
Antiyaokos ile yapıan savasta; Eumenes‘in de buyuk bir kahramanlı gosterdiğ
savasta Antiyaokos yenildi ve barı istedi. Eumenes’in aracıolduğ barı Roma’da
yapıdı Apameia adıanıan bu antlasmaya gore; sonuc olarak Antiyaokos
Torosları kuzeyinde kalan butun topraklarıBergama’ya, geri verdi.
M.O. 189 yııda Roma konsulu C.N.Manliyus Vulse, kucuk Asya’da
barı icin Galyalıar uzerine sefer duzenledi. Bu sefere Eumenes’in kardesleri
Attalos ve Ateyanos Bergama ordusu basıda Roma ile birlikte katıdı Galatlıar
yenildi ve ele gecen topraklar Bergama idaresine bıakıdı
M.O. 186 yııicinde Eumenes,Bitinya KralıPrusias ile savasa basladı Bu
savasta MakedonyalıV. Filip ‘de, Bitinyalıarı yanıda yer aldı Ayrıa
Galatları’da Bitinyalıar yanıda yer almasıile Bitinya ittifakıdaha da guclendi.
Deniz savaslarıda; Kartaca’da Romalıarıyenen Hanibal, Bitinya’nı yanıda
savasıordu. Hanibal, Eumenes’i deniz gucu ile yendi. Deniz ve kara birlikleri ile
suren bu savas M.O.184 yııda Roma’nı mudahalesi ile sona erdi.
Eumenes M.O.183 yııda Romanı yardııile Trakya’yıFilip’ten aldıve
daha sonra Galyalıar uzerine yurudu.Galyalıar mağup edildi. Galatya topraklarıBergama’ya katıdıBundan rahatsı olan Pontus KralıFarnakes, Eumenes’e savas
actı Anadolu’daki diğr krallılarıda her iki tarafta muttefik olarak savasa girmesi
ile savas M.O. 180 yııda Bergama ve muttefiklerinin zaferi ile
sonuclandıYapıan barı ile Bergama topraklarıTrakya’dan Toroslara, Ege’den
Halus (Kııımak) a, kadar uzanıordu.
Eumenes, Delfideki Apollon Tapıağıa kurban adamak icin giderken Rodoslular
tarafıdan suikast duzenlendi ve yaralandı Tedavi icin Aygina’ya getirildi.
Tedavisi gizli yapıdığıdan herkes onu oldu sanıordu. Kardesi Attalos idareyi ele
aldı Eumenes’in dul karııStratonike ile evlendi. Bu evlilikten Attalos III, doğu.
Eumenes iyilesip Bergama’ya gelince kardesi, krallığıEumenes’e bıaktı
Eumenes kendisine yapıan suikastı intikamııalmak icin Rodosa
saldıdı Bir yandan da muttefiki olduğ Roma’ya askeri yardı gonderiyordu.
Halkis ve Kalinikos savaslarıda Romanı yanıda savaslara girdi. Bu uzun suren
savaslarda Roma istediğ basarıarıelde edemeyince, Romalıar ile Eumenes’n
arasıacıdı. Eumenes butun bu olumsuzluklara karsıı, Roma ile yapımı olan
ittifakıbozmadı Kucuk Asya’da Galatları Bergama’ya saldımasıuzerine
Galatlarla savastıve onlarıyendi. Elde ettiğ Galat topraklarııRomanı geri
vermesini istemesi uzerine topraklarıgeri verdi. Romanı bu tutumu Eumenesi
gozden cıardığıı bir ifadesine karsıı, Eumenes ise sağığıda Roma’ya karsıbir ittifaka girmedi. Roma, Bergama’yıparcalamak icin kardesi Attalosu kullanmak
istediyse de Attalos boyle bir tutum icine girmedi.
Eumenes cok zeki ve faal olduğ icin Bergama Devletini ve sulalesini yuksek bir
mevkiye cıarmıtı. E.George Bean’a gore; o her zaman “Kardeslerim bana bir
kral gibi muamele yaparlarsa ben de onlarıkardes sayacağı. Fakat bana kardes
gibi muamele yaparlarsa, bende onlara yalnı bir kralı yapabileceğ muamelede
bulunacağı” diyordu. Bundan anlasııor ki, kardeslerini hicbir zaman kendi
rejimine istirak ettirmemistir. Onlara daima iyi davranmı fakat bir unsur olmaktan
33
yukarı cıkarmamıstır. Bu yuzden Filedelyos lakabını kazanmıs ve olumunden sonra
ilah mertebesine cıkarılmıstır. Eumenes bir cok sehir tesis ve imar etmistir. Ornek
olarak Psidya ve Likya’da Apollonis, Frikya’da Filomelion, Kaykos’ta Stratonike,
buyuk Frikya’da Dionizopolis’i verebiliriz.
Bergama ası onemini Eumenos II, devrinde kazanmıtı. Onun doneminde
Bergama, Hellenizm dunyasıı bir kultur merkezi olmustur. Bergama’nı,
Đkenderiye Kutuphanesiyle rekabet eden muazzam kutuphanesi bir cok bilim
adamııcezbediyordu.
Zeus Mabedi ise bu gun dahi Bergama sanat ekolunun kudretini gosteren bir
eserdir. Eumenes Atena Nikeforus’ta olimpiya oyunlarıa benzer oyunlar ithaf
etmis, ayrıa plastik sanatlar icin ozel bir muze kurmustur.
Zamanıdaki onemli islerden biri de, sehri cevreleyen buyuk surdur.
Ayrıa ziraatla da uğasmıtı. Bilim adamı sanatkar ve sairlerle gorusmeyi
severdi. Meshur sair Likides, onun butun seferlerinde yanıda bulunmustur.
Ressam Pitias ve hekim Menandros en iyi dostlarıdandı
Eumenes M.O.159 yııda oldu. Pelibiyus’a gore herkesin takdirini kazanmı
oldukten sonrada minnet ve sukranla anımıtı.
ATTALOS II
Attalos I, ile Kuzikos’lu Apollonis’in M.O.220 yııda dunyaya gelen
ikinci cocuklarıı. Abisi Eumenes II, kral iken Attalos II, devlet yonetiminde,
askeri seferlerde, diplomatik muzakerelerde onemli bir rol oynamasıa rağen,
unvansı olarak sade hayat surmustur.
Đk kez tarih sahnesine kral olmadan bıaktığıizler; M.O. 192 yııda abisi
Eumenes tarafıdan Bergama’nı muttefiki olan Roma’da Senatoya bilgi vermek
uzere diplomatik bilgi vermek amacıile gider ve burada buyuk ilgi gorerek geri
doner. M.O.190 yııda Antiyochos’un oğu Selevkos’un Bergama’ya saldımasıuzerine orduya kumanda etti.Kral olmadan kazandığıbu basarıarıile Bergama’da
ona bir anı diktiler. Abisi Eumenes’in krallığıdoneminde Bitinya, Pontus ve
Galatlarla yaptığısavaslarda Attalos abisinin yanıda savaslara katıdı Bu
basarıarıonun Bergama Kralıolmadan onceki basarıarıı.
Eumenes II, M.O. 159 yııda olunce, Attalos II krallığı basıa gecince
Kappadokya prensesi Stratonike ile evlendi. Kappadokya ile dostca iliskiler
kurdu.Krallığıdoneminde ilk savasıPisidiyenli Selgensernlerle yaptıve
Pamphlia’da Bergama donanmasıicin bir ust olusturmak icin Side’yi ele gecirdi.
Bu sefer sonucu topraklarıa Antalya, Side, Alanya dahil oldu. Alanya,
Bergama’ya bağanmadan once Korykos koyu olarak bilinen bu topraklara liman
ve sehir kurdu. Bu sehre kendi adııAttalioa (Alanya) verdi.
Attalos II. Donemi olaylarıdan biri de Bitinya KralıPrusias II, ile yaptığısavaslardı. Bitinyalıar M.O. 156-155 yılarıda Bergama topraklarıa saldıdı
Savas devam ederken, Bergamalıar bu saldııısikayet icin Roma’ya elci olarak
Andronikos’u gonderdiler. Roma Senatosu muttefiki olduğ Bergama’yıkorumak
icin L. Apuleuis ve C.Petronius’u gonderdi. Bu sıada Prusias’ta, Attalos II,
karsııda bir galibiyet daha kazanarak,onu Bergama’ya kadar surmustu. Attalos
M.O. 155-154 yııkı mevsiminde kardesi Atenayos ve P.Lentulus’u durumu
senatoya bildirmeleri icin Roma’ya gonderdi. Bunun uzerine Roma’dan Bitinya
KralıPrusias’a savas ilan edildiğni bildirmek uzere elciler gonderildi.
M.O.153 yııilkbaharıda buyuk bir ordu Bitinya KralıPrusias uzerine
gonderilmek icin hazılandı Bu arada Romanı barı gorusmeleri icin
gorevlendirdiğ heyet Kucuk Asya’nı her tarafıa Bergama ile Bitinya arasıda bir
ittifak yapıacağııbildirdiler. Bitinya Kralıbu alıan kararlara rağen Hellespond
arazisini tahrip etti.
Roma Senatosu bu alıan barı kararlarıa, Prusias’ı uymamasıuzerine yeni
olusturulan birkomisyon gonderdi.Romanı bu kararlıtutumu karsııda fazla
direnemeyen Prusias barı yapmak durumunda kaldı
34
Bu barısın kosulları: Prusias, Attalos’a 20 gemi ve 20 yı icin 500 talent
savas tazminatıvermeyi kabul etti. Boylece Bitinya ile Bergama arasıda barı
sureci baslamı oldu. Bergama ile Bitinya suren barı donemi ile ilgili olarak
kitabelerden oğendiğmize gore “M.O.153 yııda Prusias senato tarafıdan
kendilerine verilen para cezasıdan kurtulmak icin barııbozarak savas baslatmı.
Bu savas sıasıda Prusias, Attalos tarafıdan oldurulmustur. Bu savasa 70 yasıda
katıan Attalos II, kazandığısavas sonrası Bergama’da zafer anılarıdiktirmistir.”
Wilken’e gore;Attalos II, M.O.138 yııda, 82 yasıda, 21 yı krallı yaptıtan
sonra olmustur. Sağığıda butun Attaloslarda olduğ gibi sanatı ve bilimin
koruyucusu olmustur.
ATTALOS III
Eumenes II ile Kapadokia Kralı Ariyaretes’in kııStratonike ‘den dunyaya gelmistir. Babasıolunce
henuz kucuk olduğndan vasiliğni amcasıAttalos II,
yapmıtı. M.O. 138 yııda Attalos II, olunce krallığı
basıa gecmistir. Attalos III, kıa suren saltanatıhakkıdaki bilgilerimizi U.Wilken’in, Attaloslar
hakkıda yazdığı“Attalos I-II-III. Real-Encyclopadie
der Klass” adlıeserden oğendiğmize gore : Daha 18
yasıdayken kendisini senatoya tanıabilmesi icin
Roma’ya gonderilip, senato tarafıdan da iyi bir
sekilde karsıandığııbu bilgiler dahilinde
gorebiliyoruz. Gectiğ gittiğ yerlerde ve Yunan
sehirlerinde buyuk bir tezahuratla karsıanıordu.
M.O.142-141 yılarıa ait bir kitabede, Attalos
III’u, krallıla beraber dini reis olarak da goruyoruz.
Yonetimi 33 yasıda ele almıtı. Kral olarak
Bergama’da Euergetes lakabıyanıda Philometor
olarak da anıdı Philometor; annesine olan hurmetinin ifadesi olarak secilmisti.
Edebiyatla uğasan ve arada sıada Tiran gibi siddet gosteren bir kisiydi. Bazıkaynaklar onun deli ve kotu huylu olduğnu ifade etmektedirler. Bunun sebebi,
saltanatıı sonlarıa doğu akraba ve arkadaslarıa kotu davranmasıdan olsa
gerek . Sarayıdan cok ender cıardı Kendini tabiat calımalarıa adamıtı
Botaniğ ve zehirli ilaclara olan ilgisiyle, un kazandı Bunlarısuclular uzerinde
denedi. Bahce cicek bilimi, tı ve tarıla uğastığıbilinmektedir. Ziraat uzerine
yazdığıkitap, o konuda bir otorite olduğ seklinde zamanı Romalıyazarlarıtarafıdan belirtilmistir. Bergama’nı son kralıı bu ozellikleri ile tanılanan
portresinin, bazıRomalıyazarlar tarafıdan yalanlanmı, bazıyazarlarda
savastığııve zafer kazandığııbelirtmislerdir. Bergama yazılarıda Attalos III,
hakkıda; aynızamanda savascıbiri olarak ulkesine toprak kazandıdığı…
seklinde ifade bulunmaktadı.
Bergama Krallığıdaki saltanatı5 yı surdu ve bir hastalı sonucu M.O.
133 yııda, 38 yasıda oldu. Olmeden once hazıladığıvasiyetnamede ulkesini
Roma Cumhuriyetine bıakıordu. Roma yonetime el koymakla ilgili ayrıtıarıbelirlemek uzere Bergama’ya Roma senatosundan 5 kisilik bir heyet gonderdi. Bu
sıada Bergama’nı varisi olarak Aristonikos bu vasiyeti tanıayı halk ve
koleleri kendi onderliğnde toplayarak Roma’ya karsıayaklandıar.
Attalos
35
ARĐSTONĐKOSUN ROMA ĐLE MUCADELESĐ VE BERGAMA
KRALLIGININ
ROMA HAKĐMĐYETĐNE KATILMASI
Aristonikos Bergama’nı son kralıAttalos III, ile baba bir, anne ayrıkardestiler.
Eumenes II’nin bir kadıla evlilik dııiliskisinden doğustu. Annesi donemin bas
vurduğmuz bilgi kaynaklarıda kimine gore bir dansoz, kimine gore ise Ephesos
(Selcuk)’lu bir kadıdı
Aristonikos, Hermos (Gediz) yakılarıda Leukai kentini ayaklanmanı
ussu olarak kullandı M.O.132 yııda baslattığıayaklanmaya ilk olarak Bergama
ordusunun bir bolumu, halkı ve kolelerin yığılar halinde orduya istiraki ile
Aristonikos’un ordusu gun gectikce guclenmeye basladı Ozellikle kolelerin
ozgurluklerini kazanma arzusu ile her gecen sure orduya katıılar devam
ediyordu. Aristonikos onderliğndeki bu ayaklanmanı fikir babasıKyme’li
dusunur Bolossius idi. Bu ayaklanmanı karsııda olup kendisine direnen kentler
Kolophon, Myndos, Samos, olmak uzere Aristonikos ve ona katıanlardan olusan
birlikleri tarafıdan zorla ele gecirildi. Kıa surede olusturduğ donanmasıKyme
(Aliağ) kenti limanıda demirli iken, BatıAnadolu’daki bu isyanı Roma
ittifakıda yer alan Ephesos kenti donanmasıı ani baskııile deniz gucu yok
edildi. Boylece bu direnisin buyuk gucu olan deniz kıımı oldu.
Bu ayaklanma kıa surede kııan iceriye doğu yayıdı Roma birliklerinin
Afrika ve Sicilya’da isyanlar ve savaslarla mesgul olmasıAnadolu’da
Aritonikos’un hareketi bir cok bolgeyi ele gecirmesi ile surmekteydi.Roma
Senatosu bu durumda Anadolu’da, muttefikleri olan Bitinya, Kappadokia, Pontus
Krallılarıve Paphlagonia beylerinden bu ayaklanmayıbastımak uzere yardı
istedi. Bazıkaynaklarda Rostovteff’a gore Roma’nı bu talebine hic birisi
yanasmadı Bilge Umar’a gore ise …Ancak bunları bazııı gonderdiğ yardı
ayaklanmanı bastıımasıa yetmedi… seklindeki, her iki gorus sonucunda
Aristonikos’un Roma’ya karsıbaslattığıhareketin bastııamadığıortadadı.
Anadolu’daki hareketin bu boyutu karsııda M.O.131 yııda konsul gorevine
secilmis olan Licinius Crassus Mucianus komutasıda bir Roma Ordusu
Anadolu’ya geldi. Bu Roma ordusuna, Byzanttion, Kyzikos, Halikarnasos, Myiassa
yardıda bulundu.Yapıan savasta Konsul L. C .Macianus yenildi ve olduruldu.
“bazıkaynaklar esir dusmemek icin intihar ettiğni kaydeder.”
M.O. 130 yııda Roma tarafıdan yeni secilen konsul Marcius Perperna
Komutasıdaki ordu bu kez Roma muttefiki kralları yardııile Kaikos
(Bakıcay) da yapıan savasta Aristonikos’un ordusu yenildi. Kendiside esir alıı
Roma’ya goturuldu. Orada senato kararıile boğlarak olduruldu.
Bu savası boyutunu ve acıasılığııBilge Umarı, “Turkiye halkıı ĐkcağTarihi II” isimli eserindeki dizelerde dehset boyutunu gormekteyiz.
…
Mubalaga cenk olundu.
…
Bayraklarıal, yesil
Kalkanlarıkakma, tolgasıtunc saflar
Pare pare edildi ama,
Yenildiler.
Yenenler, yenilenlerin
Dikissiz, ak gomleklerine sildiler
Kıılarıı kanıı
36
Bu isyanın bastırılmasını takip eden yıllarda Bergama bir Roma eyaleti haline
getirildi. Bu toprakların idaresi Roma’nı atadığıvalilere verildi. Bergama
Krallığıı ve Attalosları serveti de Roma’ya nakledildi.
BERGAMA TARĐHĐNDE GALAT MUCADELELERĐ VE
GALATLARIN TARĐHĐ
Tarihi donemler icinde bu mucadelelere gecmeden once Galatlar hakkında
kimlerdir?, Nereden gelmislerdir?,Anadolu’da nerelere yerlesmisler? Anadolu
tarihindeki etkileri nelerdir? Sorularıı cevabııbulursak, Bergamalıar ile
mucadelelerini ve bu mucadelelerinin sebep ve sonuclarııdaha iyi acılayabiliriz.
Fernand Lequenne, “Galatlar” adlıcalıması Avrupa’da yazııkaynaklara
dayanarak bir calıma olmasıyanıda Kurt Bittel, Afif Erzen ve Emil Bosch’un da,
Galatlar uzerine Anadolu’da Arkelolojik calımalar sonrasıortaya cıarıan belge
ve bulgular uzerine yapımı olan bu calımalar Galatlar uzerinde daha belirgin bir
nitelik kazandımıtı.
F.Lequenne’nin calımasıyazııtarihi oncesi Galatlar hakkıda ilk bilgileri
mitolojik oykulere dayandımıtı.
Mitolojik oykulerinde “Seruven” adıaltıdaki baslıta anlatıan
oykulerinden yola cıarak ele alıca ilk seruvenlerinden; atalarıRen nehrinin
otesindeki ucsuz bucaksı Hercynia ormanlarıdan gelmislerdi. Daha once de
oraya, binlerce yı boyunca kim bilir hangi dağardan, hangi uzak bozkılardan !
Hercynia’dan bir kollarıAlpler ve Tunayıası guneye doğu akmılardı.
Ovalardan doğya, Polonya’ya kadar ilerlemisler ve orada derin izlerle bir
bolgeye adlarııbıakmılardı: “Galicia” . Bir kollarıbatıa yonelmis, Ren,
Moselle daha sonra Seine ve Loire nehirlerini asmılardı. Dalga dalga ilerleyerek,
bazıarıGaronne ve Aude nehirlerine varmı; Pyrene tepelerini asmı, ortasıa
kadar Đpanya’yı(Meseta, Avila) ve sonra Galicia adııverecekleri Atlantik
kıııızapt etmislerdir.Daha guneyde ise buyuk korfezlere, Portekize
ulamılardı(Portugal: Galyalıar limanı
Birkac kusak sonra, bu durumda kaynasan kavimlerin Hercynia’daki en gur
kollarıdan biri, Volk-Tektosag’lar genclerini salıerirler. Onlar da buralara
Garonne ve Aude vadilerine gelirler. Đlimin, toprağı,insanları sıak kanlıığıa
tutulup, kendilerinden once gelenlerin yanıda bas sehri Toulouse olan ve
37
Beziers’ye, kuzeyde Cevennes boğzlarıa, guneyde Roussillon’a kadar uzanan
guclu bir fedarosyon kurarlar.
Bu calımanı dııda yazııkaynaklara dayandııarak Ekrem Akurgal’ı,
“Galatlar”ı tarih icindeki mensei hakkıdaki bilgileri ve Anadolu’da yayıdığıdonemde, bıaktığıizleri de kıaca ele alarak Bergama Tarihi icinde Galatlarla olan
mucadeleleri ve sonuclarıı Anadolu coğafyasıdaki etkileri de ortaya
konulacaktı.
Galatlar:
Indo-Avrupa kavimlerinden biri olan Kelt’lerin ilk izleri M.O.600
yılarıda Fransa’da rastlanmaktadı. Bunu takip eden yuzyılarda Kelt’ler butun
Avrupa’ya yayımı ve bir bolumu Kuzey Đalya’da diğr bolumu Alp ve Prene
Dağarıile Ren Irmağıarasıda kalan ve Belcika’ya değn uzanan bolge icinde
oturmuslardı .
M.O. 5. yuzyıı sonlarıda Đalya ve cevresinde hakim olan bu topluluk
Latium ve Roma icin buyuk bir tehlike haline gelmislerdir. Bu yayıma sonucu
Roma ve Latium’un guney Grekleri ile irtibatıkesilmis, boylece Roma klasik devri
Grek kulturunun tesirinden uzak kalmıtı.
Georg Ostragorsky’e gore ise; Đalya’yıisgal eden Kelt olarak adlandııan
bu kavimler kulturlerinin en parlak donemlerini M.O.I. binde yasamı ve esas
arkeolojik buluntu yerine gore Hallistatt (Avusturya) kulturu adııalmıtı.
M.O.900’den itibaren, yasadılarıyerlerden kuzey ve guneye goc etmeye
baslamılar ve bir taraftan Britannia adalarıa girerken, diğr taraftan Đpanya
yarıadasıa inerek M.O. 6. yuzyıda her iki tarafta oturan yerli halkla
karımılardı. Ayrıa Keltlerin bir kolu, La tene (Đvicre) kulturu adıile anııdı
Bu kulture Massilia (Marsilya), Đalya ve Balkanlardan da kultur tesirleri girmeye
baslamıtı Bu kulturu meydana getiren Kelt’lerde aristokrat bir sıı hakimdir.
M.O. 400 yılarıdan itibaren Kelt’ler baslarıda savas arabasıicinde, savasmasııseven asil onderleri olduğ halde doğya ve guneye capulculuk seferleri yapmaya
basladıar. Alpleri asarak Po ovasıa yerlesen Kelt’leri olusturan kavimlerden
Đsbur’lar, Milano cevresine; Cenoman’lar Brescia ve Verona etrafıa
yerlesmislerdir. Bunlarıtakiben kuzeyden gelerek Po nehrini asan yeni kabilelerden
Boi’lar, Lingon’lar ve Senon’lar, burada yasayan Etruks’ler ve Umbur’larla
38
savasarak kuzeyde Adriyatik Denizine kadar olan yerleri isgal etmislerdir. Boylece
Kelt’ler kuzey Đalya’da Po vadisinin Ligur’lar ile Venetler arasıda kalan kımıa
tamamiyle yerlesmisler ve burasıbundan boyle Romalıarı Gallia Cisalpina’sıolmustur.
Kelt’ler kuzey Đalya’da esasen zayı olan Etruks hakimiyetine boylece son
vermis ve Etrukslerin bir kımıyeniden Etruria’ya diğrleri de Alp vadilerine
cekilmislerdir. Alplerin guney eteklerinde bulunmus olan Etruks yazııkitabeler,
bunlara ait olabileceğ, tarihci Ostragorsky tarafıdan da kabul edilir. Diğr eski
cağtarihcilerinin de belirttiğ gibi, yabancıdevletlerin hizmetine de giren Galler,
capulcu guruplarıhalinde mutemadiyen orta ve guney Đalya’ya saldııorlardı Đte
boyle bir capulcu gurubu da M.O.387 yııda Etrurı’dan hareket ederek Roma
yakılarıa kadar geldi. Roma ile Latin muttefikleri Galler’i, sehrin 16 km.
kuzeyinde Tiber nehrinin sol tarafıdan aldığıbir kolu olan Allia nehri kenarıda
karsıasmı ve yapıan savasta,18 Temmuz 387 tarihinde Roma ordusu mağup
edilip dağıımıtı. Galipler suratle ilerleyerek daha once bosaltımı olan Roma’ya
girmis ve her tarafıyakı yımı, yağa etmislerdir. Yalnı sııa tahkim edilmis
ve yuksek dereceli memurları sığımı olduğ Kapitol alıamamı, fakat ic kale
ve Juppiter mabedi zarar gormustur. Bir muddet sonra da Gal’ler aldılarıganimetlerle Roma’dan cıı gitmislerdir. Sebep olarak tarihciler, Venet’lerin
Gal’ler topraklarıa yaptığıhucumları tesirinden bu topraklardan cekildiğni kabul
ederler. Roma efsanelerine gore ise, Galler’in Roma’dan cekilmesi altı
mukabilinde satı alımıtı. Altıı tartıdığıterazide muvazene sağandıtan
sonra Galler’in kumandanıBrennus, daha fazla altı alabilmek icin, kııııterazinin dirhemler bulunan kefesine koymus ve Roma’nı muahede sartlarıa
uymayan bu tutum karsııdaki sikayetini Vae Vivtis (yazı mağuplara) sozleriyle
reddetmistir. Bu yuz kıartııdurum, surgunden geriye cağııan M. Furius
Camillus sayesinde ortadan kalkmıtı. Camillus Dictator secilmis ve topladığıyeni
ordu ile Galler’i geriye puskurtmustur.
Roma tarihinde Galler felaketi diye bilinen bu olayı sonuclarıRoma tarihi
icin cok onemli olmustur. Yalnı sehir bastan basa yakıı yıımakla kalmamı
Roma uzun yılar boyunca cevresi ve Latium uzerinde kurmus olduğ siyasi
hakimiyeti de kaybetmistir. Simdi Roma butun bu isleri yeniden yapmak ve
boylece sehri yeni bastan insa etmek; Latium uzerindeki Hegemonyasııda tekrar
kurmak zorunda idi. Bu sebepten sehri terk ederek baska yerlere sığımı olan halk
39
geriye donmus ve kısa bir zamanda butun halkın gayreti ile sehir eski plana gore
yeniden kurulmustur. Bu sırada Capitol mabedinin yanan kısımları da tamir edilmis
ve acılıs toreni, M.O.378’de Consul salahiyetli askeri Tribun tarafıdan yeniden
yapımı ve Tribun’un ismi (M.Horatius) mabet Architrav’ıuzerinde yer almıtı.
Su halde bu isim genellikle kabul edildiğ gibi 6. yuzyıa ait değldir. Bu sıada
Roma’nı etrafıbutun tepeleri icine almak uzere, kuvvetli bir surla da cevrilmistir
ki bu sur, M.S. 3. yuzyıda yenisi yapııcaya kadar Roma’nı butun ihtiyaclarııkarsıamıtı. Bu sur uzerinde yapıan arkeolojik tetkiklerden surun insasıda Grek
mimarlarıı calıtığıve kullanıan tasları Veii civarıdan getirildiğ anlasımıtı.
Roma ordusunun Eskicağtarihcilerinin ortak gorusu olarak “eski cağarı
en disiplinli ordularıdan olduğ”nu dusunursek Galler kuvvetlerinin Avrupa’da
yaydığıkorku ve dehsetin boyutunu Roma’yıyakı yıarak yerle bir eden Galler’in
bir kolu olan aynıdonemde Anadolu’daki topluluklarıyerinde oynatan Galatları,
aslıda bu topluluğn bir devamıolan bu kavmin tarihsel bir fotoğafııinceledikten sonra Anadolu’da Kucuk Asya diye anıan bolgeye yerlesmelerinden
itibaren ozellikle Bergama Krallığıile yaptığısavasları gerek Anadolu tarihi
gerekse Bergama Tarihi acııdan onemini daha iyi anlayabiliriz.
Kelt’lere Hellen’ler Keltaiya, Romalıar ise Galli, (tekil hali: Gallus)
Galler derlerdi. M.O.278 ve 277 yılarıda, boğzlarıgecerek; uc buyuk boy
halinde Anadolu’ya akı edip yerlesirler. Kıı Irmak yayıicinde ve Ankara ile
Pessinus yorelerinde oturan Kelt’ler ise Hellenler Galatai (tekil hali. Galates) adıile anııordu.
Anadolu topraklarıa girdikten sonra, Bitinyada Ziopetes ve Nikomedes
arasıdaki taht mucadelesine karıtıar. Suriye ve Anadolu topraklarıhakimi
Selevkoslar Selevkosun oğu I. Antiakos Ziopetes’i, bu bolgede kendi stratajik
cıarlarıicin desteklediler …Ve sans Ziopetes’en yana iken ! Galatlar’ı
uyguladığıbir baska stratejik politika ile ….Ziopetes’in sansıelinden ucup
gitti…Galatlar, Bizansıda yanlarıa alarak Nikomedes’i desteklemek uzere ittifak
olusturdu.
Bu ittifak ile Nikomedes, Bitinya tahtıa oturdu. Galatlar artı basarııolan
diplomatik siyasetiyle, Anadolu topraklarıda daha rahat hareket kabiliyeti
kazanarak yeni yeni toprak parcalarıelde ediyordu. Kıa bir sure sonra ise Bitinya
toprağıolan Herakleia –ontus (Hereke) u, ele gecirdiler. Boylece Bitinya ile
40
dostluk antlasmasını bozdular. Ve boylece, cok kısa surede Anadolu topraklarında
oynadığı siyasetin sonucu olarak, …yaklası yuz yı hakimiyet surecek olan
Trakya’da Comontor, Bassehri Thylis olan ilk Kelt krallığıkuruldu.
Diğr Galatlar Polybius’un dediğne gore; kentin guzelliğne kapıarak
Bizans topraklarıda kalı, kendi adıile anıacak olan Đtanbul- Galata bolgesine
yerlestiler. Bu dı mahalle gelecek yuz yılarda Bizans- Constatinopolisin batıa
acı zengin ve iktisaden guclu bolumu oldu. Anadolu’da gittikce yayıan Galat
tehdidinden,burada yasayan topluluklar Galatika adıile anıan vergi odeyerek
varlılarıısurduruyorlardı
BERGAMALILAR ĐLE GALATLARIN MUCADELELERĐ
BASLIYOR
Galatlar hicbir gucluğe uğramadan, dolgun Galatika’larııalmaya devam
ediyorlardı
M.O. 263 yııda Bergama Kralıolan, Eumenes I, (263-241) ilk hukumdarlı
yııdan itibaren bu vergiyi odemektedir. Eumenes zaman icinde, Suriyeli
Selevkosları basıda bulunan Antiohos I, (Soter; kurtarıı’e karsı Galatlar ve
Ptolemaios’un yardılarıile Soter’i yener. Eumenes bu zafere rağen,
temkinlidir; ileride onemli bir rol oynayacak olan krallığıısağam bir temele
oturtmak icin soluk almak zorundadı. Bu sure icinde tepedeki hisarısağamlastımak, cevresinde yeni kaleler insa etmek ve cevresindeki kucuk
krallıları guvenini kazanmak icin zaferini temkinli kutlar. Fakat Soterin oğu
Antiochos II, ( 261-246) kendisini Theos (Tanrı olarak adlandıacak ve bunu cok
ciddiye alacaktı. Kendisini Galatlara yakılastıacak bir davranı icine girer.
Onlarla butun Kucuk Asya’da yıda bir kez olmak uzere “Olağnustu Kelt vergisi’’
almak uzere anlası. Boylece Anadolu topraklarıda bir donem barı sağanmı
olur. Barı suresince Galatlar Avrupa’dan bir cok kardeslerini getirerek hıla nufus
olarak Anadolu’ya yayıılar. Bu donemde Roma ve Kartaca arasıda suren
savaslarda, Galatlar paralıasker olarak Roma’ya hizmet ederler.
M.O.240 Yııda Eumenes kardesinin cocuğ genc Attalos’a gorkemli
Bergama kentinin cevresinde sağam bir krallı bıakarak olmustur . Attalos I,
kendisinden onceki gibi, bilgelik, liyakat ve enerjisi ile esine az rastlanan bir
prenstir. Selevkid’ler arasıda kardes kavgasıtekrar basladığıdan, ilk yaptığıis,
“Galatika’’ vergisini toplayan ve otekilere dağıan Tolisto-Boi’lere bunu odemeyi
reddetmek olur. Aynızamanda amcasıEumenes’in kralığıdoneminde uyguladığısiyasetin bir devamıolarak Selevkos’u tuttuğnu bildirir.
Kucuk Asya birbirine girer! Eumenesin sabıla Bergama’nı cevresinde
topladığıkucuk devletler birliğ korkuya kapıı ve her seyi yuz ustu bıakmaya
kalkarlar. Titus-Livius’un anlattığıa gore; o zaman, Attalos I, Ionialıarı korku
ve endiselerini yenmek icin, Kaldeli kahinle anlası. Birliklerin ordugahı ortasıda
olacaklarıanlamak icin tanrıara kurban adanmasııonerir. Kahin, Zafer anlamıa
gelen ‘’Nikea’’ sozcuğnu tasıan kursun bir muhur yapar. Attalos kral ve sef
olarak kurban edilmis hayvanı karnııyararken, kahinin isbirliğ ile hayvanı
karaciğrinin en uygun yerine muhru gizlice basıerir. Kahin yaklası ve bir sevinc
cığığıatar. Birliklerin seflerine Tanrıı bastığısozu gosterir.
Askerler cosku icinde bağıılar!Mysia’ya kosarlar. Kaikos (Bakıcay) ımağıkaynağıı yakııda Trokme ve Tolisto-Boi’lerin olusturduğ Galatları
karsııa cıarlar ve goğs goğse bir carpıma ile Galatlarıcekilmek zorunda
bıakılar.
Bu zaferin sonucu : Galatları Anadolu’ya boğzlar yolu ile girip yaklası
30 yı gibi kıa surede bu topraklarda hukum suren krallıları korkulu bir kabusu
41
olup, onlardan Galatika vergisi adı altında harac alan Galatlar ilk kez bu
topraklarda Bergama Kralı Attalos I, tarafından mağlup edilmisti.
Ayaklanan ve uyusukluklarını yenmeyi basaran Ionia’lıkucuk uluslar
bayram ederler. Trokmeler, ve Tolito-Boi’ler gibi kabilelerden olusan Galatlar; ağı
ağı, Tektosag’ları yasadığıtoprakları yaylalarıa doğu geri cekilirler. Bu
yaylaları hakimi Tektosag’lar da, mağup olarak kendi topraklarıa gelen Galatlarıkardes gibi karsıarlar. Fakat Galatlar bu cennet gibi olan Mysia ve Đnia
topraklarıdan kolay kolay cekilmek istemeyeceklerdir. Bu fısatıSelevkoslar
Krallığıda iktidar mucadelelerinde Galatları desteklediğ Hierax bu kez Galatlara
yardı elini uzatı. …Cunku bu mucadelede, Bergama Hierax’a karsıKardesi
Selovkos II, yi desteklemisti. Birkac yı sonra uc Galat boyundan olusan ordu
Hierax komutasıda Bergama uzerine harekete gecer Hierex. Atmaca unvanıalmı
ası adıAntiochos, Galatlardan olusan ordusu ile butun engelleri yıar ve Bergama
sehrinin yaslandığıdağı eteklerine kadar varılar.
Attalos icin her sey bitmis miydi acaba!
Hayı, genc kral son bir savas verir.
Kazanı! ‘’Soter: Kurtarıı’’ unvanııalı. Bunu gercekten hak etmistir. Bu
zaferi tek basıa Ionia’dan askeri yardı almadan basarmıtı.
Galatlar bir daha Ionia, Troas ve Bergama topraklarıa
saldımayacaklardı. Bu topraklara geri donmemek kosulu ile Attalos ile barı
yapıı. Boylece Galatları Anadolu topraklarıuzerinde mağup edemeyip geri
cekildikleri tek krallı Bergama’dı.
Boylece genc kral Attalos, koruyuculuğnu Kucuk Asya’nı butun batııa yayar
ve ‘’Basilcus’’ unvanıalı.
Attalos’un san ve sohreti Roma’ya kadar butun dunyaya yayımıtı
Bergama sehrinin adııalan guzel mermerlerle kaplıgorkemli anılarla
suslenmisti. Attalos’un ve ondan sonra gelenlerin verdiğ hamleyle o kadar cok ve
o kadar guzellikte zafer anılarıdikildi ki uygarlı tarihinde bir ‘’Bergama Sanatı’’
doğu.
Galatları “Attalos Barıı”na, karsıkoymaktan ve cevreleriyle kesip
yuksek yerlerde kapanı kalmaktan kacıdılarııgoruyoruz. Bilakis, bu durumdan
yararlanmaya bakarlar. Attalos sayesinde batıla, Marsilya ve Toulouse’la
iliskilerini arttıılar. Cunku Attalos,Galatlara uyguladığıbarı doneminde
“…Attalos Galatlarıyaylada vahsi hayvanlar gibi sııtımaktan ve tedirgin
etmekten kacıı. Boylece Galatlar Toulouse ve Phokaia (Foca)’nı kardesi
Marsilya ile iliskilerini arttıacaklar ve Attalos ta buna karsıı her turlu yardııgorecek”ti. Seklindeki hukumleri ihtiva eden bu barı kosullarıyukarıa
bahsettiğmiz, Galatları batıile iliskilerini gelistirip, arttımıtı.
Bu kez M.O. 220 yılarıda dunyanı her yanıda “guclu kisilikler “ ortaya
cıar, olaylar da bunlara gore değsir. Attalos Barııı da surmesi imkansıdı.
Once Hanibal. Đpanya’nı Kartaca valisi olan Hannibal Đerler ve
Galyalıarı kutleler halinde yardılarıla cok guclu bir orduyu Đalya ve Roma’ya
karsıhazılar; Đinci Kartaca savasları Hanibal Pirene’leri asar, Galyalıar’ı
desteğ ile kutleler halinde Hannibal “ad Portas” Hanibal Roma Kapıarıda !
M.O.205 yııRoma topraklarıon dort yıdı dusman askerleri tarafıdan
ciğeniyor. Roma umutsuz. Roma’nı soluğ kesilmek uzere, pahalıı ve korkunc
sefalet. Đinci Pon Savasları’nı doğrduğ din bunalııen yuksek noktaya
ulası.Romalıyoneticiler bu din bunalııkarsııda Sibiylla kitaplarıı(Bu
kitaplar Roma’ya, Asya’dan Troya’dan kacanlar tarafıdan getirildiğ soylenir.)
incelerler. Roma Kutsal Kurulu bu kitaplarda su kehaneti bulunur : “Yabancııktan
dusman savasıĐalya topraklarıa kaydıdığızaman, onu kovmak icin
Pessinus’dan, Đa anasııgetirmek icap edecek”…(Titus- Livius)
42
Neyse ki Bergama Kralı Attalos Roma’nı dostudur. Attalos butun dunyada
Galatlarıyenmis olmakla un salmıtı.
Đte Roma Attalos’a bir elci yollar. Buyuk
bir torenle hem de : Eski Partici Aristokrasisinden
uc uye, Pleb kokenli asillerden iki uye, en onemli
savas gemilerinden olan bes Quinqueremis’e
binerler. Donanma once Korent korfezine girer. Elci
heyeti once Dolphoi tapıağıa gider, Kehaneti
tamamlamasıicin Pymhia’ya basvurarak Tanrıarıadıa yapıacak torenler ile ilgili sorularıı
cevabııaldıar. Daha sonra ve ozellikle elciler ile
huzuruna cıacakları “Attalos’un, karsııa cııca
nası davranmak gerektiğ?“ sorusuna bu kahinden
bilgi aldıar.
Uzun bir gemi yolculuğndan sonra, Roma
Senato uyeleri Attalos’un ulkesi Bergama’ya
varılar. Sehir duvarıı yanıda buyuk Kybele
tapıağı“Megalesion” yukseliyordu. Attalos’a
hizmet etmekten pek mutlu olan rahipler
Pessinus’daki tapıaktaki (Metroon) meslektaslarıla usulca konusmuslardı Ote
yandan Attalos da Roma’ya kendisini fazla tehlikeye dusurmeyecek bir hizmette
bulunuyordu. Delphoi Pythia’sıı ongorduğ gibi, bu yoldan gidilince hazılılar
sasıacak sekilde kolay oldu. Kybele, Bergama KralıAttalos’un yardılarıile
Pessunus’dan alıı Roma’ya gonderilir. Roma Tanrıarıicinde, Anadolu tanrıası“Toprak Ana” Kybele,cok buyuk itibar gorur. Roma ordusu M.O.204 yııda
buyuk bir zafer kazandı Bir yı sonra Hannibal, Đalya’ya bir daha donmemek uzere
terk etti. Kendi toprağıuzerinde yenilen Kartaca, asağıayııbir antlasma yapmak
zorunda kaldı
O zamana kadar, Roma’da yabancıtanrıar kentin ortasıa girme hakkıa
sahip değldiler. Kybele gelir gelmez bu zaferleri Roma’ya kazandıan tanrıa
konumuna geldiğne inanıdığıdan en eski tapıakları bulunduğ Romulusun
kulubesinin olduğ tepeye yerlesir:
Platin (Palatium)
ĐalyalıCeres bile, kendi vatanıda Kybele kadar ilgi gormemisti.
Roma’ya zaferler kazandıan Ana Tanrıa “Kybele” yi Galatları yasadığıtopraklar uzerinde Pessinus‘dan, Roma’ya goturulmesini sağayan planı
uygulayıııBergama KralıAttalos’dur.
Hanibali, Anadolu’ya gelip Bitinya’ya sığıı Kucuk Asya’daki
krallılardan olusan birliklerle Roma ile savasa girmeğ razıeder Antiokhos
.Canakkale’den Đdus’a kadar hakim olduğ topraklarda Roma’nı gucunu
muttefikleri ile kıabileceğni dusunur.
M.O 191 yııda Roma Kucuk Asya’daki kendisine karsıbu gelismeleri durdurmak
icin resmen savas ilan eder. Antiochos Romalıarı henuz Yunanistan’a girmemis
olmasıdan yararlanacağıa Đmir, Lapseki onunde gecikir ve savası satranc
tahtasıda ilk stratejik hatasııyapar. F.Lequenne gibi ( Galatlar tarihinde otorite
kabul edilir. ) arastımacıa gore ise; Antiochos ası buyuk hatasıı12,000 Galat
askerini Roma’nı Anadolu’daki kadim dostu Bergama KralıEumenes uzerine
yollamasıı. Galatlar sehrin kalesini alacağıa sehri yağalarlar. Savas 191 yııTemmuz ayıda Roma’nı Thermopylai’de kazandığıbasarıkarsııda
Antiochos, Hanibalin oğdu uzerine boğzlarıtahkim eder ve Bitinya kralıPrusias
ile dayanımasıısağamlastıı. Romalıar gelmeden Bergama KralıEumenes ve
dostu olan sehirlere bas eğirmek icin dağıı fakat cok sayıaki gucleri bir araya
toplar.
Trompetcinin Olumu
(Galatlı Savascı)
43
Bergama bu saldırı karsısında, kendini her zamankinden daha iyi savunur.
Bağlasıkları olan liman ve denizlerde ustunluk kurar. Bergama’nı Kucuk Asya
topraklarıda kazandığıbu basarıar Roma’nı Canakkale Boğzı’nıasmasıısağar. Bergama guclerinin Antiochos karsıda basarııolmasıAntiochos’un
muttefiklerinin de dağımasıa sebep olmustur. Bitinya KralıPrisias, Romanı
Canakkale Boğzııgecip Truva onlerine gelmesi ile Antiochos’u yuzustu bıakı
kacmıtı. Roma ordusu buradan Bergama’ya gelerek Eumenes II.’nin birliklerine
katıı. Sipyhos dağı(Manisa Dağı eteğnde Magnesia (Manisa)’ ya iner.
Dunya tarihi icin onemli bir tarih olan Ekim-M.O.190 ‘da Antiochos,
Magnesia’nı nehri Hermos’un (Gediz) arkasıa ordusunu yerlestirir . 82,000
askere karsı Roma; Bergama’nı yardııile olusturduğ 30,000 kisilik askeri
birliğ ile buyuk bir basarıkazanı. Vaktiyle lakabı“Buyuk “ olan Antiochos,
saskılı icinde Sardes’e oradan Dinara kacar. Yapıan barı sonucu Toroslara
kadar olan Kucuk Asya topraklarııterk eder.
ROMANIN, BERGAMA KRALLIGINA KARSI ĐKĐ YUZLU
SĐYASETĐNĐ UYGULAMAYA BASLAMASI
Roma’nı bu basarııkarsııda, Antiochos’un yanıda olan kucuk
krallılar cezalandııı, sonra da vergiye bağanı. Bu savaslar sıasıda uzun sure
Roma’dan uzak kalan Manlius iyi ganimet topladıtan sonra Bergama KralıEumenes II’ nin dostu kral Eposagnates’e elciler yollayarak yoluna devam eder.
Bu arada Roma birlikleri kendileri icin onemli gordukleri yerleri kusatı
cember altıa alıordu. Olympos (Uludağ uzerine yururken Roma Konsul ve
Bergama KralıEumenes’in kardesi genc prens Attalos, birliğn basıda kumandan
olarak gorev aldı Olympos dağıcevresini kusattı Yapıan savasıAttalos,
Galatlarıbir kez daha mağup ederek zafer kazandı Yapıacak antlasma icin
kararlastııan yere 300 atlııile Attalos gitti. Barıı ilkelerini hazıladı Kucuk
Asya’daki barı M.O.188 yııilkbaharıda yapıı Antiochos kilikia dııda Kucuk
Asya’da butun topraklarııkaybetti. Galatlar bu savaslar sıasıda bircok kayı
verdi. Anadolu’da en buyuk krallı Bergama ve Eumenes II’de Anadolu’nun en
guclu kralıoldu.
Roma’nı, Kucuk Asya’da hakimiyet kurmasıa zemin hazılayan
Bergama Krallığı Anadolu topraklarıda savaslardaki,gozu pek ve cesurluklarıile
nam salmı olan Galatlarıyenmis tek krallı olan Bergama krallığıGalatları kendi
tarihi icinde de ozel bir yere sahiptir. Roma’nı Kartaca savaslarısonrasıda
kendi topraklarıda 14 yı icinde birbiri ardıa aldılarımağubiyetler sonrasıRoma cozulme noktasıa geldiğ bir anda Bergama’nı Roma’ya uzattığıdost eli,
her zaman kadim bir muttefik olarak,Bergama Krallarıtarafıdan surdurulmustur.
Roma, Anadolu’da Bergama’nı yardılarıile geldiğ bu noktadan sonra
siyaseti değstirir. Kral Eumenes II, Roma Senatosu karsııda gozden dusurup,
yerine Senatoda Attalos’a bir kral gibi karsıama torenleri hazılamıtı. Roma’ya
her gittiğnde buyuk itibar gormustur. Roma’nı Attalosa karsıgosterdiğ bu ilgi ve
alaka Attalos’u, amcasıEumenes II’ ye karsıkıkıtı bir ayaklanma cıartı,
krallığı basıa gecirmek planlarıa hicbir zaman itibar etmeyen bir kisiliğ sahip,
iyi bir kumandan ve devlet adamıdı Roma’nı Bergama’ya uyguladığıbu
olumsuz tutum ve tavrıa karsıı . Bergama ise, tarih sahnesine krallı olarak
cıtığıgunden beri Roma’ya karsıustlendiğ barı misyonunu en olumsuz sartlarda
dahi bozmadan surdurmustur. Artı Roma Bergama’yıparlak bir Roma eyaleti
yapmak icin fısat kollamaktadı. M.O.168 yııda hicbir uyarma olmadan uc galat
boyu Bergama’ya karsıayaklanı. Bu saldııa Bergama KralıEumenes II’ye
kuskuyla bakan Roma’nı parmağıvardı. Fakat Galatlar da bu kıkıtmaya
kalmadan gecmisten gelen Bergama Krallığıkarsııda basarıılılarıı ocunu
almak istediklerinden kendiliğnden ortam olusmustur. Galatlar KrallarıSolovettius
idaresinde Bergama Krallığııistila ederler. Kral Eumenes II, ise canıızor
44
kurtarıp Bergama’dan kacar. Eumenes II, Bergama dııda kaldığıbu surede bir
ordu toplamak ve Roma’ya sikayette bulunmak uzere calımalarıısurdurur.
M.O.167 yııilkbaharıda Kucuk Asya’ya gelen Roma komiseri Lincinus burasııtam bir savas icinde bulur. Bergama’ya yardı edeceğne Galatlarıel altıdan
Bergama’ya karsıkıkıtı. Bitinya kralıbağasılarıPrusias II’den de destek goren
Galatlar Bergama’ya saldıı. Bu savas sonunda Bergama KralıĐtiyar Eumenes II,
( M.O..167-166 ) atalarıa layı birkac basarıkazanı ve “soter” unvanıalı.
Fakat birden bire oyun doner . Roma araya girer. Kesin konusur : Senato
bir kararname ile Galatları kendi sıılarıicinde kalmalarıkosuluyla ozgur
olduklarııresmen ilan eder. Boylece Galatia Eumenes II, ve Prusias’ı ulkeleri
gibi bağısı oluyordu : Hem de Roma’nı koruyuculuğ altıda !
Roma’nı Galatlara karsıgosterdiğ hosgoru en sasıtııolanıı. Roma
politikasıda, Bergama KralıEumenes II, ile antlasmak kosulu ile Galatlar butun
topraklarııellerinde tutacaklardı. Acıca goruluyor ki yaylalarda hem Asya’ya,
hem Yunanistan’a yabancıbir unsuru bulundurmak Roma’nı isine geliyordu.
TıkıKartaca’da Roma’ya karsızaferler kazanmı olan Hanibalıda,
oldurtmek uzere Bitinya KralıPrusias ile anlasması… Bunu anlayan Hanibal’ı
kendini yuzuğnde tasıığızehirle, intihar ederek olmesi… Roma bu tehlikeyi de
bertaraf etmisti…
Uzaktan bile olsa Roma’nı gucu !…
Roma’nı uyguladığısiyaseti acılamaktadı.
Roma’nı bu gucu ve siyasetine rağen Eumenes II, Pessunus “Kybele
Kultunun Anadolu’daki onemli merkezlerinden biri” rahipleri arasıda hala
gucluydu. Bu tapıağı rahipleriyle Grek dilinde mektuplastılarıı“mektup
metinleri, F.Lequenne’nin “Galatlar” adlıserinde s.89.mevcuttur.” ve Kybele
Kultunde gorduğ saygııortaya koyar.
M.O.159 yııda Bergama KralıEumenes II, olur.Yerine, Attalos II,
Bergama Kralıolur. Bithynia KralıPrusias bunu fısat bilip Bergama Krallığı’na
saldıı. Onun da tapıaklara ofkesi vardı. Hepsini yakar,yıar. Her yanda
tanrıarı ve tanrıaları heykellerini, ozellikle Artemis heykellerini kıar doker.
Roma bu durumda kağı uzerinde muttefiki olduğ Bergama’ya arastıma
komiserleri yollar, fakat ise yaramaz Asya’yızayı dusuren bu catımalarıuzaktan
seyreder.
Attalos II de artı Roma’nı bu
gucu karsııda bir tavı alamaz. Artı
Roma Đparatorluğ, Bergama’yıve
tum zenginliklerini ele gecirmek ve
Roma eyaleti yapmak uzere, satranc
tahtasıuzerindeki hamlelerini bir bir
surduruyordu.
M.O 156 yııa gelindiğnde, Artı
Roma Galatları yozlasmı Grek
dusuncesine karsıkoyan bir guc olarak
da korumaktadı. Eski cağarı ozellikle
Antik dunyanı “Buyuk Yunanistan”
’ıa, donus hayaline yon verildiğ
Bergama Attaloslar hanedanıı bu
politikasıaslıda utopik bir politika
değldi. Bergama yuz elli yılı siyasi
tarihinde karanlı ortacağı uzerini
orttuğ bilimde, sanatta, edebiyatta ve
kıaca kultur hayatıda Avrupa’nı
M.S.16. yuzyıda yasacak olduğ
Ronesans ve aydılanmayıyasamı bir
krallı olarak Mysia topraklarıda
Diodoros Pasparos
45
yaklasık bin bes yuzyıl once bu ısık ve aydınlığı bir gunes gibi parlayarak
yasamıstır. Roma icinse, Attalosların hakim olduğu Bergama Krallığının bu
politikası, “ Kartaca’da ve doğda Roma’nı satranc musabakasııoyununu
kesin olarak kazanmasıa kadar” Bergama’nı dostluk ve Barı politikasıa her
zaman ihtiyac duyustur.
BERGAMA DEVLETĐNĐN ĐKTĐSADĐ HAYATI VE
GENEL OZELLĐKLERĐ
William Ramsay’ı bir seyahati ile baslayan Troas (Truva), Aolis ve
Kaykus vadileri tarihi topografyasıı dikkatli arastımasııve Bergama’daki
Alman Arkeoloji Enstitusu’nun yaptığıparlak ve sistematik calımalar yirminci
yuzyıı ilk ceyreğnden itibaren “Bergama Tarihine” ilim dunyasıı ilgilerini
arttımıtı. E. Fabrikus, M. Frankel ve sonralarıW.Ippel gibi bilim dunyasıı
onde gelen Bergama ile ilgili calımalarıbu ilgiyi daha da arttımıtı.
Fransa’da M. Holleaux, J. Beloch, Pedroli ve bu arastımacıarıtakip
eden donemde P.Ghione, G. Gorradi gibi unlu Fransı tarihciler Bergama tarihi
uzerine calımalarıısurdurduler. Đalya’da ise bu konuda, G.Cardinaly
arastımalarıısurdurdu. Bu arastımacıarı hepsinin ortak ozelliğ, “Bergama
Krallığıı Tarihinin” ana hatlarııesaslıbir surette cizmelerine rağen, daha cok
Bergama’nı siyasi tarihi ve kanunnamesi ile ilgilenmeleridir. Bergama Devletinin
iktisadi durumu ile pek alakadar olmamılardı.
Bergama iktisadi hayatıile ilgili, Rosrovtzeff “ Anatolian Studies
Presented to sir W.M. Ramssay, Manchester at the University pres 1923, s.359
v.d.” bu calımasıile eksikliğ gidermeye calıtı Rosrovtzeff’e gore; Bergama cok
zengin bir devlettir. Bergama’da Lysimachos ‘un depo ettiğ ve Philetairos’un
muhafaza ettiğ 9000 talent bu zenginliğn baslıa kaynağıdeğldir. Bu talentler
krallığı aldığıtedbirler ve yaptığıbuyuk faaliyetlerin sonucunda, meydana
getirdiğ ekonomik temel olmayı yalnı Bergama’nı zenginliğne baslangı
noktasıolarak kabul edilir. Coğafi ve iktisadi yonden bir butunluk arz eden Kucuk
Asya’nı Kuzeybatıı kendi basıa bir dunyadı. Đa Dağıdan Edremit Korfezine,
Helasponta ve Marmara denizine akan bircok nehirle sıılanmıtı. Kucuk
Asya’nı bu kımıtarihin ilk donemlerinden itibaren siyasi merkez olarak Truva’da
ustlenmis idi. Hellaspont’taki sehirler varlılarııKaradeniz sahilindeki baslıa
sehirler ile Yunan dunyasıarasıdaki ticari munasebetlerden dolayıdevam
ettirdiler. Birbirinden yuksek ve yalcı dağarla ayrıan verimli vadileri olan Mysia
memleketlerinde Truva’nı siyasi hakimiyeti zamanıdaki gibi kabile ve koy hayatıhakimdi.
M.O. 4. yuzyıı baslarıda Kucuk Asya’nı bu kımıFarnabazus
tarafıdan idare edildi. Bu takip eden donemde Oromtes mustakil satraplığıı faal
merkezi halini aldı Suphesiz ki onceki Bergama Krallarıkendilerine, Oromtes’in
varisleri olarak bakmılar ve Mysia memleketlerine butun olarak hukmetmeye
niyet etmislerdir.
Bergama’da Philetairos donemi dı siyaseti, batıve kuzeybatıyonundeki
gelismeler uzerine yoğnlasmıtı. Kral Antikostan satı alıan arazinin bir
parcasııkendisinin elde etmesi icin Pitane’ye bir miktar istikrazla yardı etti.
Mitileni sehri ile Pitane arasıdaki itilaflıolan araziye dair yazıan kitabe
III.Attalos donemine aittir. Bu arazi cok verimli olduğ icin kitabede de belirtildiğ
gibi; Bergamalıardan olusan heyet arazinin Pitane’ye ait olduğnu kararlastıdıar.
Sonra Bitinya ve Galatlara karsıKizikos’a yardı icin butun gayretini sarf etti.
Bergama hakkıda Kyzikosta cıan bir kitabe vardı. (Kyzikos: Eskiden bir deniz
sehri olup Canakkale Boğzıa hakim bir mevkide idi.)
46
Bu kitabede Philetairos’un, Kyzikos halkıa verdiğ hediyeler yer alı.
Kitabe metni….. Philetairos asağıaki hediyeleri Kizikos’a vermistir.
Apollonios oğu Gordipidas Hipar ( Alay komutanırutbesidir. Fakat
burada memleketin en buyuğ olarak kast ediliyor.) olduğ yı 20 gumus
Đkenderiye Talenti (Đkender’in Suriye’de bastıdığıbir nevi gumus sikkedir. Bir
talent : 600 drahmidir. Bu gunku değri 50,000 altı lirayıgecer.) idman oyunlarıicin hediye edildi. Memleketin muhafazasıicin 50 at verildi. Kyzikos’un halkıı
para ve değrli esyalarııBergama’ya getirmesine musaade edildi. Savas bittikten
sonra bu emvalden vergi alımadan memleketlerine geri goturmeleri sağandı
Savastan sonrada Kizikos askerlerinin bir muddet silahlanmalarıicin para verdi.
Bilahare spor isleri icinde para yardııda bulundu. Kyzikoslular Galatlar
tarafıdan muhasara edildikleri zaman Philetairos erzak gondererek yardıda
bulunmustur. Boylece Bergamalıar da Kizikosluları dostluğnu kazanarak
kendilerinin de muskul durum karsııda bu sahil sehrinin yardıııtemine
calııordu.
Kyzikos’ta cıan ikinci bir kitabede ise; bazısenliklerde yapıan masraflar
kaydediliyor. Bu listede veznedarları isimleri geciyor ki, bunlar Philetairos
senliklerinde yapıan masraflarıidare ediyorlardı Kizikosluları her yı Philetairos
namıa bir senlik tertip ettiklerini anlıoruz. Philetairos, Yunanistan’da Beotya
bolgesinde, Tespiyay sehrinde vakı yaptımıtı. Bundan baska Bergama’daki
mezar tasıda yazımı bulunan bir kitabeden; .. Elis mıtıasıda bulunan
Olimpiyada, olimpia oyunlarısıasıda bir cok kosu arabalarıbulunduğ ve bunlar
arasıda Attalos’un kosu arabasıı da mevcut olduğnu anlıoruz. Arabaları
hareketi ve toz cıarılarıdan Attalos’unkinin daima onde olduğ anlasımaktadı.
Attalos Olimpiya’dan zafer celengini alarak buyuk bir sohretle Bergama’ya
geliyor… Bergama Devleti’nin icinde bulunduğ donemdeki zenginliğni gosteren
bir emarede sudur: …Diğr mustakil ve bağısı devletler gibi Philetairos bu
oyunlara kendisinin halefi olan genc Attalos’u bu oyunlara istirak ettirmistir. Oysa
araba kosusu cok pahalıbir spordur. Atları ve arabanı en iyilerine sahip olmak
lazıdı Bu yuzden bu yarıa zengin prens ve veliahtlar katııdı Goruluyor ki
Philetairos, kral olmadığıhalde sarayıda bir kral gibi yasıordu.
Bundan baska, kitabeler sayesinde Philetairos’un Delos Adasıhalkıile iyi
iliskilerde bulunduğ anlasımaktadı. Delos mukaddes bir ada olarak tanııordu.
Mitolojiye gore Apollon bu adada doğustu. Bu adaya yani Delos’a savas ilan
edemezdi. Ada bu mitololojik konumu itibarıla kendi aralarıdaki mucadelede
tarafsı kalıdı Yunan sehir devletlerinin kendi aralarıda kurduğ “Attika Delos”
birliğnde, uye devletler paralarııguvenlik acııdan Delos Adası’na naklettiler.
Cunku bunlarıhic kimse calamazdı Yunan Devletleri arasıda yapıan
antlasmaları birer kopyasıher zaman Delos’taki Apollon Mabedine bıakııdı
Bundan dolayıPhiletairos, Delos ile yani Apollon Mabedi ve onun ruhani heyeti ile
iyi iliskiler kurmak arzusunda idi. Philetairos bu emeline kutsal mabede yapmı
olduğ hayrat ve hediyelerle nail oldu. Delos adasıeski zamandan beri bu tur bağı
ve yardılar ile meshur olmus ve zenginlesmisti. Hukumet her sene yeniden
atadığıgorevli memurlarla bu tapıağıkontrol altıda tutuyordu. Her yı sonunda
bir muhasebe gorulerek bu memurlar hesap verirdi. Bu yapıan denetimler sonucu
ortaya cıan sonuclar tas uzerine yazıarak arsivde saklanıdı Bu kitabeler cok
uzun ve ayrıtııidi. Bilhassa sene icinde kimin “Orhon” olduğ ve Orhonları
idaresindeki memurları, maliye memurlarıı ve kendilerinden once kimlerden ne
aldılarıile kendi donemlerinde yapıan isler anlatımaktadı.
Kitabeler baslıa iki kıma ayrıı:
1-Maliye memurlarıı kendinden onceki gorevli memurlardan para olarak
uzerlerine aldılarımiktar ve bu paraları faize verilip verilmediklerini gosterir.
47
2-Kıymetli esyalar sayılmaktadır. Apollon Mabedindeki altın taslardan
bahsedilmektedir.Bu taslar saf altındandır. Delos’ta bulunan dort kitabenin hepsin
de Philetairos’un ismi gecmektedir. Bu kitabelerde Philetairos’un
zikredilmesinden anlıoruz ki, kendisi bu mabede muhim ve hatıısayıımiktarda
para hediye etmistir ki; bu para ile Apollon adıa her sene muzik senlikleri
yapııdı Delos’ta muzik calan ruhani ve sarkıar soyleyen ruhani heyet, ilahlara
tazimde bulunurlardı Bilhassa Hellenistik donemde bu insanlar iyi bir muzisyen
olarak meshur olmuslardı Bunları sefi o donem icinde tanımı en onemli
sahsiyet idi. Delos’ta yapıan bu muzik senliğnin o donemki masraflarıPhiletairos’un vakfettiğ paranı faizinden odeniyordu. Bundan baska kitabeden
Philetairos’un 14 yı suresince her yı bir altı tas olmak uzere 14 tas hediye ettiğ
goruluyor. Boylece Philetairos’un aralısı surdurduğ bu gorevini olduğ icin
yerine getiremediğ anlasımaktadı. Đk tasıM.O.227 yııda verdiğni ve aynıyı
Delos ile iyi iliskiler icinde olduğ gorulmektedir.
Bergama Devleti’nin o donemdeki dı siyasetinde, butun gayreti Doğdaki Kaykus
vadisini Bitinyalıar ile Galatlardan muhafaza etmektir. Krallığı bu kımıda
doğl bir sıı yoktu. Galatlara karsıverilen mucadeleler kralları basarıderecelerine gore değsti. Nihayet guneyde Attlia Kalesi ve Temnus sıtlarıBergama Devletinin doğl sıılarııcizer. Krallığı sahil boyunca guneye doğu
uzanmasıtamamıla deniz gucune bağıidi. I.Attalos doneminde yapıan seferler
sonucu; Efes’e kadar uzanan Ege sahilindeki Đnia Sehir devletleri Bergama
Krallığıa bağandıar. Bergama Krallığıı baslıa limanıolan Elaia’yıkorumak
icin Edremit Korfezinde bir hakimiyet kurmadan yasayamazdı Hellesponda
hukmetmek ve Kizikos, Lampsakos ve Abidos ile dostane iliskiler kurup, korumak
Bergama icin onemliydi. Cunku ticaret yapan Bergamalıtuccarlar icin Karadeniz’e
acımak gerekiyordu. Kizikos ulkesi ve Kaikus arasıdaki, Hellespond ve Truva
sehirlerine sahip olmak Bergama Krallığıı siyasi ve iktisadi hayatıicin cok
onemliydi.
Bu Donemde Bergama’da Olusan Sosyal Sıılar ve Toprak Arazileri :
1-Kral ve soylulara ait olan buyuk arazi ve ciftlikler
2-Mabetlere ait olan menkul ve gayri menkul mal, mulk idi. Bu gayri
menkulun hemen hepsini buyuk arazi parcaları teskil ediyordu.Din adamları bu
sınıfa girerdi.
3- Dağ kabilelerinin vergi vererek isledikleri topraklardan olusan araziler,
olarak uc kısma ayrılıyordu.
Bu topraklardan, kral ve mabetlere ait olanlar uzerinde koleler calıstırılmaktaydı.
Bu topraklarda kole dısında calısacak olan is gucunu koyluler olusturmakta idi.
Ciftlikler ekilip bicildikten baska yine bu araziler dahilinde maden ocakları
isletiliyordu. Bu calısmalar sonucu her sene ekilip bicilen topraklardan elde edilen
mahsul dısında, madenlerden cok buyuk olcude altın ve gumus elde ediliyordu.
Mabetler bu surede cok zenginlesmislerdi. Mysia’nı iktisadi manzarasıa gelince,
vaktiyle buralara Dorlar’ı, Yunanistan’ıistilasısıasıda Akaları M.O.1200
yılarıda buralara gelmesi ve Anadolu coğafyasıuzerinde Hititlerin dağımasıile
ortaya cıan yerli halklar -ozellikle bu bolgede yasayan Luwiler- ile kaynasarak
yeni medeniyet olusturdular.Bu medeniyet icinde Đonya sehirlerinin hakimi
YunanlıTiranları elindeydi. Bunlardan Aiol sehirlerinin hakimi olan Mysia’yı
Etarnasda, Ebulus ve Hermias Tiranlarıı Đkender ve halefleri devrinde ise,
Zereia tiranlarıNikagoras’ıornek verebiliriz.
Bu sehirler dııdaki araziler, asilzadelerin elindeydi. Bunlarısavunmak
amacıla kaleler insa ettirilmistir. Bergama ve cevresinde; Komanya, Partenium ve
Apollon adıile anıan kaleler insa ettirildi . Bergamalıardan once bu topraklara
hakim olan Pers arazi sahipleri cok iyi korunan kulelerde yasadıar. Koylerde
48
esirler yasamaktaydı. Bu esirler hayvan bakıcılığının yanı sıra bolgelerini koruyan
yerli halktan olusmaktaydı. Arazilerin en nufuzlusu ve en kuvvetlileri Pers
Satrapları olusturuyordu. Bolgede yasayan yerli halkın hepsi esir edilmedi.
Dağlarda tahkim edilmis sığınak ve mabetlerin etrafında yasayan hur yerli kabileler
vardı.
M.O.4. yuzyılda Mysia boyle bir siyasi ve sosyal yapıdan olusuyordu.
M.O. 3. yuzyıl ortalarında bu toprakların hakimi olan Attalitler’de topraklarıbu
sekilde idare ettiler. Bergama arazisi Đkender’e kadar Perslerin hakimiyetinde
yasadı Đkenderden sonra Diyadoklar’a, Luzimahos’a, Antigonos’a, Satrap
Philetairos’a ve bununda varisleri olan Oymenes Hanedanıa bu vesile ile Kral
Attalos’un hakimiyetine gecti. Bu donem icinde de ulke topraklarıı buyuk
bolumu Kral ve asillerin elindeydi. Bu toprakları coğ ciftlik arazileriydi.
Toprakları bu tur taksimatıAiol’ya da Kralları ahalinin muhim bir kımıısahsen, kendi tasarruflarıda idare ettiklerini gosterir.
BERGAMA’DA ZĐAAT
Ciftliklerde hububat ve sebze mahsulatından baska; koyun, keci, sığır
beslenirdi. Ziraat yapılan bolgeler Aiol ve Truva bolgesiydi. Bolge aslında verimli
arazilerle kaplıydı. Zeytin ve uzum sahil seridindeki ciftlikler basta olmak uzere
bolgenin her yerinde yetisiyordu. Attalitler ciftliklerinde yetistirdikleri urun
bakımından cok zengindiler. Bu zenginlikleri aslında Attalislerin fenni ziraata,
bağcılık bahcecilik ve besiciliğe karsı olan ilgi ve alakalarıdır. Bergama arazisi
genellikle Bakırcay havzası uzerindeki diğer akarsuların da etkisiyle, ziraat ve
ciftciliğe uygun topraklardı. Zenginliğinin diğer bir sebebi de bu topraklar uzerinde
yapılan ziraat idi. Kucuk Asya’da ciftlik arazileri ve bahcelerde calıan kisiler
kolelerden olusuyordu.
49
Bu konuda Sardes’in uzun kitabesinde de gorulduğ gibi …esirlerin
calımalarıtarıla uğasmak ve hayvan beslemekle sıılandıımıtı III. Attalos
bahceciliğ, bahce ekimi ve yeni urunler elde etmek uzere bir takı cabalar
harcamıtı. Bu konudaki delillerimiz ise oldukca sıılıı. Sonuc olarak goruluyor
ki Bergama Krallarıkendi arazilerinde ziraat ve hayvancıı uzerine yaptılarıcalımalar ile - icinde bulunduklarıdonem icin –modern tarı uygulamasıa
gecmislerdir. Nitekim Miletepolis’in yarıbarbar olan halkııGargaranı munbit
“verimli” ovalarıa calıtıımak uzere nakletmeleri, onları bu toprakları ekilip,
değrlendirilmesi icin alakalarııgostermektedir.
Esirlerle koleler bu isleri kontrol altıda olarak kralları butun arazisi
dahilinde gormekteydiler. Boylece koleler ve esirler de kontrol altıda tutularak
cıabilecek ayaklanmalar da onlenmis oluyordu. III.Attalos’un olumu uzerine
vasiyeti gereğ Roma’ya bıaktığıBergama ulkesini ele gecirmek uzere II.
Emumenes’in oğu olan Aristonikos olusturduğ askeri gucunu yerli halktan
tesekkul ettirdi. Bu durum toprak uzerinde ki bu hakimiyetten memnun olmayan
yerli halkı olduğ dusuncesini de ortaya koymaktadı.
BERGAMA’DA HAYVANCILIK
Bergama’da Đa Dağıı etrafıdaki araziler atlarıile meshurdu. Abidos,
cok zengin ve en iyi cins atlarla meshurdu. Buyuk Đkender’in bolgeyi Pers
hakimiyetinden kurtarmak amacıla geldiğ Anadoluya ilk giris yaptığıbolge
Canakkale Gronikos –Kocabas –Cayıolduğ icin, ordusu icin gerekli atlarıtedarik etmesi bolgenin at yetistirmedeki onemini vurgular. Hellenistik orduda at
ve atlıbirlikler zaferlerde buyuk pay sahibidir. Ordu icin iyi cins atlar buradan
temin edilmektedir. Bergama KralıAttalos’un Olimpiadaki araba yarılarıdaki
basarıı bolgede yetisen atlar hakkıda bilgi sahibi olmamııortaya koymaktadı. -
Bu atlar Homeros devrinde ki Truva ve Aiol ovalarıda buyumustu –diye
yetistirilen at, Mysia ile Truva’da idi.
Mysia topraklarıda ayrıa koyun yetistirmek cok ilerlemisti. Bundan
baska inek ve okuz de cok boldu. Bu hayvanları bolluğnu Kizikos’ta bir kitabe
de teyit etmektedir. …Galatları Kizikos sehrine saldıdığızaman Kizikosluları,
Bergama’ya mal ve mulkleri ile sığıdılarııve savas sonrasıtopraklarıa geri
donerken Bergama’dan cok miktarda buyuk bas hayvan satı alarak
memleketlerine geri dondukleri … hakkıda bilgiler mevcuttur. Diğr bir kitabede
ise ….Philetairos’un Kizikos ahalisine verdiğ hediyeler arasıda paradan baska
atları bulunduğna isaret etmektedir. Bu iki kitabe bize Bergama’da buyuk bas
hayvancıığı ve iyi cins atları yetistirildiğ hakkıda bilgi vermektedir. Bilhassa
Thebe ve Mykale koyun yetistiriciliğnde zengin ve onde gelen yerlerdi. Bunun
sonucu bu sehirler yunlu sanayide cok ileriye gitmislerdi. Bu yuzden Perkote’nin
halıarıile meshur olduğnu biliyoruz. Bu sahil memleketlerinin genis bir
bolumunun krallara ait olduğnu dusunursek, butun Aiol ve Truva’nı hukumdarıolarak tanımanı Bergama Krallarıicin ne kadar onemli olduğ anlasıabilir.
BERGAMADA SANAYĐ
Bergama Kralları kendi sehirlerini bilhassa Bergama’yıyasadılarıcağı
olceğnde sanayi alanıda gelistirmek icin her turlu caba ve gayreti gostermislerdir.
O zamanki dunya pazarıda Kucuk Asya’nı yunlu sanayide belli baslıonemli
merkezlerinden biri olmustur. M.O. 3. yuzyıa ait olan bir kitabe, Ege’de renkli
kumas uretiminde onemli bir merkez olduğnu kaydetmektedir. Diğr bir kitabede
50
ise …. I. Attalos devrinde Bergama Krallığıı bir parcasıhaline gelen Teos’un
yunlu kumas imalatıbakııdan onemli bir merkez olduğnu gosteriyor. Bu
kitabede Teos ile ismini tespit edemediğmiz baska bir sehir arasıdaki antlasmayızikrediyor.
Hellenizm sonrasıRomalıar Kucuk Asya’daki hakimiyetleri zamanıda
Bergama’da krallar tarafıdan mensucat sanayi daha da gelistirilmistir. M.O. ve
M.S. ‘da Bergama sıma dokunmus kumaslarıve guzel perdelik dokumalarıile
onemli bir sehir olarak kalmıtı. Bergama’nı bu imalatıAttalos ismi ile cok
yakıdan alakalıı. Bu alaka daha ziyade bu isimden olan kralları arasıda en
onemlisi olan I. Attalos ile on plana cımıtı. Bu kralı saltanat surduğ yılarda
krallığ ait gelirlerin onemli bir kımııolusturmustur. II. Eumenes‘in Sardes’in
hakimi olduğ zaman, sanayi Sardes’ten Bergama’ya nakil edilmistir. Bir baska
goruse istinaden bu sanayi I. Attalos’un hukum surduğ sıada Selovkos’larla
rekabet edebilmek amacıile yapıdığıa dairdir.
Yukarıa zikredilen Bergama’nı zarif dokumalarıAttalit
imalathanelerinin yegane urunleri değldi. Roma Đparatoru Hadrian zamanıda
Attalit elbiseleri, yıranmı elbiseler ismi altıda Mııda kullanımıtı. Roma
Đparotoru Hadrian doneminde Bergama’daki sanayi, zengin dokumacıarı ve
boyacıarı elindeydi ki bunları Bergama uzerinde etkili olduğ tahmin
edilmektedir. Hic suphe yok ki Krala ait imalathanelerdeki butun isler esirler
tarafıdan goruluyordu. Burada diğr onemli nokta ise bu calıan esirler daha cok
kadılardı III. Attalos ‘un olumunden sonra bu kadı esirlerin cok olmasıa
rağen yenilerinin krallar tarafıdan satı alıdığııgoruyoruz.
Apollonios’un arazisinin idarecisi olan Zenon’un “ Mııda Filadelfus’un
idaresi altıda bulunan Disekete’leri ihtiva eden yeni vesikalarda …Cok kez Mıı
dııdan getirilen kadı esirlerin uretimde kullanıdığııgosteriyor.” Menfis’te
Apollonius tarafıdan kurulan yunlu kumas tezgahlarıda hep kadı esirler
calıtıııordu. Bu tezgahlarda kullanıan
( Milesian) yunu ya Teostan ithal ediliyor veya Mıı icinde doğudan
doğuya Milesian koyunlarıdan elde ediliyordu. Bergama’ya ait yukarıa
nakledilen kitabede, bahsedildiğne gore bu mensucat sanayide kullanıan
kadıları buyuk kımıkralı esirlerini teskil etmislerdir. Butun bu sıı Roma
Đparatorluğndaki Sezar tarzıisciler ile mukayese edilebilecek derecede onemi
vardı. Bu sııı coğ Bergama sehrinin esirleri ve hur insanları cocuklarıdan
olusuyordu. Bu esirlerin krallar tarafıdan hangi sebepten kullanıdığııbilmiyoruz. Fakat Roma Đparatorluğndaki Sezar tarzıiscilerin oynadığırolun
aynııbu iscilerin de Bergama’da aynırolu oynadığııtahmin etmek gayet tabiidir.
Bu sıı sadece kralları sahsi hizmetcilerinden ibaret olmayı bu esirlerin
yuzlercesi sarayı muhtelif dairelerinde ve kralı hususi arazi ve ciftliklerinde de
calııorlardı Belki de binlercesi kralı maden ocaklarıda calııorlardı Diğrleri
ise Kralı dokuma tezgahlarıda calııorlardı Bu mensucat uretimi dı pazarlara
ihracat edilebilecek miktara ulasmıtı.
Bergama’ya zenginlik katan mensucat uretiminden baska Parsomen
uretimi bakııdan onemli bir merkezdir. Bunlar dııda tarı ve hayvancııtaki
zenginlik yanıda deri sanayi bakııdan da onemli merkezlerden biriydi.
BERGAMA’DA ORMANCILIK VE MADENCĐĐ
Đda Dağı’nı etrafıdaki toprakları hakimi olmak Bergama Krallığıicin
hayati bir onem arz ediyordu. Bergama Krallığıı gemi insasıfaaliyetleri icin
51
kereste ve zift kaynağı idi. Bolgenin diğer onemli kaynağını teskil eden Olimpos
Dağı (Bursa-Uludağ) kendilerine hem uzak, hem de bu saha ormanları Bitinya
Krallığı elindeydi. Edremit’in kuzeyinde bir de zeytin ormanlarıvardıki, bunlar
Bergama icin onemli bir zenginlik kaynağıidi. Bergamalıar Makedonyalıarı
siyasi rekabeti yuzunden kereste ve zifti Makedonya’dan alamayacaklarıdan ve
ellerinde bulunan her tur ağctan olusan bu ormanlı araziyi olusturan Đa Dağııdusmanlarıa kaptımamak icin bu dağı yamaclarıda bolgeyi kontrol ve elinde
tutmak uzere Filataria Kalesini insa etmistir.
Kozak Yaylasından Gorunum
Bergama icin Kucuk Asya’nı kuzeybatıbolgesinin onem arz etmesinin
diğr bir sebebi ise; bu sahanı bakı ve gumus madenleri yonunden zengin bir
potansiyele sahip olmasıı.Bakı madeni Kisthene yakııda, gumus madeni
Palaiskepsiz yakııda, altı madeni ise Bergama’da bol miktarda bulunmaktaydı
Bergama Krallığıicin bolgenin sahip olduğ bu madenlerin cok buyuk onemi
vardı Sikke basıı askeri silah uretimi, gumus ve bronz sanayi icin hep ona
bağıdı Bergama sikkeleri genellikle gumus madeninden basıarak uretiliyordu.
Bu durumda Bergama’nı ihtiyacıolan Kizikostan almaya ihtiyac duyduğ demir
madeniydi. Trappezus (Trabzon) ile demir ticareti yapıordu. Bu ticaretin onemli
bir limanıolan Sinop, Pontus Krallığıı elindeydi. Sinop ve Herakleia’dan,
Bergama Krallığıa ola bu ticaret yolu dusman arazisinden yani Bitinya Krallığıve
Galatları topraklarıdan geciyordu. Bunun icin bu bolgenin arazisine sahip olmak
Krallığı siyasi ve iktisadi hayatıicin cok onemliydi.
Bergama Krallığıı dı siyasetinde etkili olan unsurları basıda, krallığı
kurulup genislemesi ve III. Attalos donemi sonunda vasiyeti gereğ Roma
topraklarıa katıdığı150 yılı Bergama Krallığıtarihinde komsularıve
dusmanlarıile ilgili siyasetinde bu iktisadi sebepler on plana cımıtı. Galatlar,
Makedonya ve Bitinya ile olan uzun sureli savasları arkasıdaki etkenlerin
basıda bu ekonomik izleri rahatca gorebiliriz. Hatta bu dusmanlarıa karsıdostane
iliskiler icinde olduğ Kizikos, Lampsakoz ve Abidos komsularııda,
dusmanlarıa karsıgerektiğnde askeri ve ekonomik yardılarııesirgemediğni
goruyoruz. Bu iliskilerinde de ekonomik cıarlarıı Bergama icin onemini gayet
iyi anlayabiliz.
52
BERGAMA DEVLETĐNĐN PARA POLĐTĐKASI
Hellenistik dunyasında arastırmalar yaparak oncu olan K.Regling’dir. Bilhassa
onun Bergama’daki sikkelere ait arastımalarıbu konudaki ilk calımalardan
biridir. Sikkeler bir sehir halkıı gundelik hayatıda kullanıan parayıtemsil eder.
Sikkeler o donemde bir mubadele vasıasıı. Sikkelerin bircok ozellikleri vardı.
Birinci ozelliğ ası madenin kımetli olusundandı. Đinci ozelliğ basıan bu
paranı uzerinde bir resim bir de yazıbulunur. Bu ozelliğ bağısılı alametidir.
Sikke Anadolu’da ilk defa M.O. VII. Yuzyıda Lidya’da basımıtı. Muzelerde
sikke koleksiyonlarıkronolojik olarak asağıaki gibi tasnif edilir.
1-Arkaik Devir Sikkeleri : M.O.700-480 yıları2-Klasik Devir Sikkeleri : M.O 480-6-330 yıları3-Hellenistik Devir Sikkeleri : M.O.330-30 Roma Cumhuriyet Devri
sikkeleri de bu guruba girer.
4-Roma Đparatorluk Devri Sikkeleri : M.O.30- M.S. 300 yıları5-Đk Bizans veya son Roma Sikkeleri .M.S.300-500 yıları6-Bizans Gelisme Devri Sikkeleri : M.S.500-1000 yıları7-Son Donem Bizans Sikkeleri : M.S.1000-1453 yılarıBu genel tasnif sonrasıincelediğmiz Bergama sikkeleri icinde yer alan
Hellenistik sikkelerin kendinden onceki sikkelerden ilk bakıta ayrıan ozelliğ
“Portreler” ilk defa Hellenistik donemde yapımıtı. Hellenistik devirde buyuk
arazilere sahip olan devletlerin olusmasıile demokrasi de mevcudiyetini yitirdi.
Bunun sonucu Kralları bastıdığısikkelere kral portreleri konulmaya basladı
Arkaik ve Klasik donem sikkelerindeki ilah basıportreleri kayboldu. Đkender
sonrasıortaya cıan krallıları, portrelerini kendi paralarıuzerine bastıar.
Nikomedia, Pontus ve Bergama Krallığıilk sikke bastıan krallılar arasıda yer
almıtı. Bergama Krallığıa ait ilk paranı Philetairos doneminde basıdığııve bu
para uzerinde kendi portresini goruyoruz. Portrenin hemen altıda adıyazııı.
Onun donemine ait paralardan birinde “Philetayron” yazmaktadı. Paranı uzerinde
mermer bir iskemle vardı. Philetairos burada oturur. Philetairos bir sure icin
Suriye’deki Selevkosları hakimiyetini tanı. Cunku bastıdığıparalarda Kral
Selevkos I ‘in resmi vardı.
Eumenes Doneminde ise Selevkosları kralıolarak gecen Antiyaokos’u
kral olarak tanıayı mucadeleye girisiyor. Attalos devrinde krallı kuruyor.
Philetairos’un resmi olan paralar bastııorlar. Eumenes I sadece bastıdığıparalardan bir tanesine kendi portresini koyduruyor. Bu para Bergama Devletinin
Selevkos’tan ayrldığııve onun hakimiyetini tanıadığııgosterir. Bu donemde
Anadolu’da sehir devletleri, kurulan bu Hellenist Krallıları musadesi ile kendi
adlarıa para bastıabileceklerdi. Bu paralarıbasan devletler ticaret yapamayacak
ve iktisadi hayattan geri kalacaklardı Buna karsııta tabi olduklarıkrallılara
vergi veremeyeceklerdi. Bu durum karsııda bircok Hellenist Krallı vergiden
zarara uğamamak icin para bastıma musaadesi vermediler. Bergama Krallığımerkezi bir hukumet olmak istemis ve bu sehir devletlerinin birleserek musterek
bir para bastımalarıa musaade etmistir. Bunu gerceklestiren devletler de bu
tesebbusten memnun kalmılardı. Bundan dolayıkucuk Asya’da dı ticareti
olusturmak icin ve dı ticarette kullanacaklarıortak bir para basıııgerceklestirdiler. Bu ortak bastıdılarıpara, gumus sikkedir.O donemdeki kıasları“tetra drahmidir”. Bu sikkelerin genel ozellikleri sunlardı: On yuzunde resim
vardı. Resimde bir sepet olup kapağıacıtı. Đersinden yıan cımaktadı. Sepet
bir celenk ile sarımıtı. Alt tarafıa bakıca iki buyuk yıan gorulur. Ortada bir
cisim vardı. Yıanlarla bu cisim iki tarafıdan yukarıa doğu kalkmılardı.
Ortada bulunan cismin altıince olup yukarıdoğu genislemektedir. Đersinde bir
yay vardı. Bu cismin adıDoretos’tur. Vazifesi, icinde bulunan ok ve yaylarımuhafaza etmektir.Doretos’u gorunce aklııa Herakles gelir. Cunku Herakles ok
53
ve yay kullanan bir insandı. Fakat bu Doretos’un askerlikle hicbir alakasıyoktur.
Bunun bir ilaha ait olmasılazıdı. Hakikaten batıAsya’da cok hurmet edilmistir.
Sikkenin alt tarafıa bakarsak bir ilaha ait olmasıgereken bir celenk vardı.
Bu celenk Diyonizos’a aittir, ickiyi sembolize etmektedir. Diyonizos sarap
icerken bu celengi takar. Bunlar misterlere dayanan inaclarda onemli bir
semboldur. Bu mister inanclar sembolere dayandığıicin ve gizlilik ve ketumiyet
hakim olduğ icin kulturleri hakkıda pek acı bilgiler mevcut değldir. Bu inancı
Kucuk Asya’da eski donemlerden beri var olduğ, Trakya uzerinden Yunanistan’a
yayıdığıve bu inanc ile ilgili olen insanı, oteki dunya diye adlandıdığıyerde
54
tekrar yasamaya devam etmesidir. Bu olum sonrası yasamın adı Kistamusikadır.
Đnanc ve ibadetlerinde Kistamusika onemli rol oynar. Butun sikkelerde bu
rituellerini tasvir etmislerdir. Butun sikkelere sepet tasıyan manasına gelen
Kristafol ismi verilmistir. Bu sikkeler M.O. 3. ve 2. yuzyılda onemli rol
oynamıslardır. Roma Đmparatorlarından Hadriyanus doneminde (M.S.117-138)
M.S. II. yuzyılda oneli bir inanc olarak varlığını surdurmustur.
Bergama sikkelerinde bu ritulik izleri gormekteyiz. Bergama paraları
gumus madenlerinin cok olmasından dolayı gumusten yapılmıstır ve oncelikle
kıyasları Tetra drahmi idi.Bunlara Kistafol sikkeleri adı ile anıldı. Bu sikkeler
Hellenistik Devri sikkeleri grubunda yer alır.
Hellenistik Devir sikkelerinin genel ozellikleri sunlardır:
--Bu sikkelerde kralın ismi olmasa da portre hatlarından hangi krala ait
olduğu anlasılır.
--Đskenderin olumunden sonra Đskender Đmparatorluğu parcalanıp,
generalleri kral unvanı aldıktan sonra sikkelerin uzerine kendi portrelerini
koymuslardır. Bunun sonucu portre sanatı cok gelismis ve mukemmel hale
gelmistir. Bu tarihten sonra kral ismi yanında “Bazilayis” kelimesi konmasıadet
olmustur.
--Sikkeler uzerinde yazıonemli bir yer almı ilk zamanlar duz hatlar
seklinde iken, zamanla duz hat ozelliğ kaybolmus ve sikkenin seklini almıtı.
--Hellenistik krallar tarafıdan memurlara bir takı ozel haklar
veriliyordu. Bunlar arasıda sikke darp ettirme hakkıtanımıtı Boylece sikkeler
uzerinde gorevli memur ismi kıaltıarak yazııordu.
--Sikkelerin uzerinde ne zaman darp edildiğni gosteren tarih mevcuttu.
Cumhuriyetle idare edilen ulkelerde, o ulkenin basıa getirilen yoneticiler icin de
sikke bastıımıtı. Bergama Krallığıda tedavulde bulunan gumus sikkeler
Selevkoslar Krallığıda genis olcude kullanımıtı. Bu uygulamada ekomomik
yonde gelisen siyaset anlayııı. Selevkoslar ve Attaloslar arasıda bir anlasma
vardı. Attaloslar krallılarıdahilinde Đkender’in ve Luzimahos’un beynelminel
gumus sikkelerini kullanıııfazlalastıan Attaloslar olmustur. Bunu yaparken
Suriye Selevkoslarıa bağıılarııda gostermislerdir. Bu isin siyasi yonudur.
AynıAttaloslar, sehirlerindeki darp faaliyetlerine muntazam olarak değrler
getirmislerdir. Bu sehirler ister serbest bağısı olsun veya olması kendi
55
krallığına tabidir. Fakat onlar topraklarında sahip oldukları zengin gumus
madenlerindeki gumusleri değerlendirmek icin sehirlerin para basmalarına
musaade etmislerdir. Bu da isin ekonomik boyutudur. Kuvvetli bir olarak,
muhtemelen hususi tip gumus paralar Eumenes II, ve Attalos II, doneminde
fazlalastırılmıstır. Tabi ki bu uygulamayı Selevkoslar’la antlasmak suretiyle
gerceklestirmislerdir.
--Bu uygulanan para siyasetinin arkasıda ticari politika on plana cımıtı.
Bu politikayıana hatlarıile incelersek su sonuca varabiliriz : Fenike ve Coelesyria
(Lubnan ile Antilubnan arası ‘nı isgallerinden sonra Selevkoslar, Arabistan,
Hindistan ve Cin arasıdaki kervan ticaretinde onemli rol oynadıar. Bu ticarette
cok az da olsa Pitelemiyuslar da rol oynamaktaydı Bu ticaretin gelisiminde para
onemli bir rol oynamaktaydı Selevkoslar’la ile Pitolmeyimus’lar arasıda muthis
bir dusmanlıla beraber, ticari bir rekabette hukum surmekteydi. Selevkoslar bir
yandan tedavulde bulunan sikkelerin gumus hacmini arttımak diğr taraftan da
Pitolomeyimusları gumus paralarııortadan kaldımak icin yegane cozumun
Attalitlerle antlasmak olduğnu biliyorlardı Cunku zengin gumus madenleri
Attalitlerin elinde bulunuyordu. Bir sure sonra Pitolomeyusları bol miktardaki
gumus sikkeleri Suriyede ortadan kalktı Artı Filistin, Fenike, Suriye ticaretinde
ortadan kalkan bu sikkeler kullanımıordu. Attalitler Selevkoslara yardıa
hazıdı Fakat bu yardı icin bir sartlarıvardıki, o da Selevkoslar ticaretlerini
Đkenderiye, Rodos veya Delos ile değl Attalitlerin krallığıolan Bergama ile
yapacaklardı Bu ticaret icin en iyi ve en emin yol, kara yolu idi. Buna karsıı
deniz yolu da bir anda terk edilemezdi. Fakat deniz yolu kullanıdığızaman bundan
en fazla istifade edecek olan Rodos ve Delos adalarıolacaktı Suriye ile Bergama
arsıdaki musterek ticaret ve para esasıuzerine kurulmus olan bu samimi uzlasma
devri uzun sure devam etmedi. Sonuc olarak M.E. Bosch’un da belirttiğ gibi,
Anadolu’nun sehir sikkeleri Đkender ve Luzimahos’lar cabucak ortadan
kayboldu. Acaba Buyuk Đkender paralarıne oldu ? Bunlardan bircoğ eritilmistir
ve Selevkos parasıolarak tekrardan darp edilmistir. Sonuc olarak muhtemelen bu
paralar, Kucuk Asya ve Yunanistan’da Roma Đparatorluğ donemine kadar
tedavullerini surdurmuslerdir.
M.E.Bosch’a gore sonuc olarak sunlarısoyleyebiliriz : Bergama
Devleti’nin iktisadi durumunun cok muntazam ve iyi olduğnu goruyoruz.
Bergama askeri gucu ucretli askerlerden olusturulmustu. Bunları; her birinin
maasıbol ve muntazam olarak odeniyordu. Bergama halkıiktisadi hayatıiyi
olduğndan son derece refah icinde yasıordu. Butun komsu ve civar devletlere
hicbir karsıı beklemeden mutemadiyen cok kımetli hediyelerle beraber para da
vermistir. Sikkeleri umumiyetle gumustendir. Bilahare Romalıar Kucuk Asya’yıele gecirdikleri zaman bu topraklarızengin olarak buldular. Bu zenginliğn baslıa
sebebi, Bergama’daki buyuk ciftliklerin olduğnu unutmamak gerekir. Bundan
sonra Kucuk Asya topraklarıRomalıarı zenginliğnin kaynağııolusturmustur.
Bergama’nı ilkcağicindeki Hellenistik devirde Bergama’dan Tum
Anadolu’ya yayıan felsefe, edebiyat, matematik, gibi bilimleri yanıda guzel
sanatları resim, heykel, kabartma gibi alanlarıda “Anadolu’da Yukselen
Değrlerin Gunesi” durumuna gelmistir. Yuz elli yı gibi cok kıa sure icinde
yasadığıbu gelismeleri bin yılı skolastik dusuncenin hakim olduğ ortacağan,
guzel sanatlarda “Ronesans” ile bilim de ise “akıcıı ve rasyonalizm” ile
Aydılanma Donemini yasamıtı.
Oysa Hellenistik kultur icinde Bergama Tarihini incelediğmizde
Avrupa’nı ortacağsonucunda, yeni cağı basıda yakaladılarıdeğrlere
Bergama’nı bin bes yuz sene once sahip olduğnu gormekteyiz.
56
BERGAMA DEVLETĐNĐN DENĐZ TĐCARETĐNDEKĐ
YERĐ VE ONEMĐ
Dunyanın yedi harikasına baktığımızda bunlardan dort tanesinin onemli
liman kentlerinin ihtisamına tanıklık ettiğini goruruz. Anadolu’nun batıkııarıdaki iki onemli yerlesim merkezi Ephesos ve Halikarnassos’un hem liman
kenti olmaları hem de dort muhtesem anıtan ikisinin bu kentlerde bulunmasıtesaduf değldir. Bu anılar ait olduklarıyerin ekonomik ve kulturel zenginliğnin
bir ifadesidir.
Ege’nin limanlarıdaki zenginlik burada yasayan topluluklar tarafıdan
daha tarihin M.O. 16 ve 15. yuzyılarıda kesfedilmis ve M.O. 1400-1225
yılarıda Hitit ve Mıılıar arasıda ticaretin boyutlarıen yuksek kapasiteye o
donem olceğnde ulasmıtı. M.O. 13. yuzyıda Miken’lerin, Anadolu’da Milet,
Tarsus ve Kolophon ile ilskileri bilinmektedir. Đyada destanıMiken’lerin cıtığıdeniz seferlerinden bahsetmekte fakat, Truva Savasıa kadar bir donanma
gucunden bahsetmemektedir. Ayrıa Homeros’un diğr bir destanıolan Odyssia’da
ise buyuk bir coğnluğnun Fenikeli korsan tuccarlardan olustuğ soz
edilmektedir.
Denizlerdeki bu ticaret ustunluğndeki değsimler zaman icinde farklıdevletlerin askeri gucleri ile de doğusal orantııolarak değsim sureci yasamıtı.
Bergama Krallığıkurulus asamasıda, doğudan doğuya denizlere acıan bir
konum icerisinde değldi. Pitane (CandarlıKorfezi)’nı alımasıdan sonra deniz
ticaretinde soz sahibi olan Bergama bu hakimiyetini sıılarııgenislettiğ
topraklarda kıısehirlerinde yeni limanlar insa ederek de surdurmustur. Attalos II,
doneminde batıAnadolu dııda, guney sahillerinde Bergama deniz hakimiyetini
guclendirmek amacıile Pamphylia’nı en buyuk ve muhim limanıSide’yi ele
gecirdikten sonra Apameia barı antlasmasıa gore doğ Pamphylia’nı ve
Side’nin mustakil kabul edilmis olmasıkarsııda Bergama, Korykos koyunun
bulunduğ korfezi liman insa etmek icin secti. Attalos II, burada bugun dahi
kullanımakta olan kendi adııtasıan Attaloia (Alanya) sehir ve limanııkurmustur.
Deniz ticareti ve denizlerdeki askeri gucun onemini cok iyi kavrayan
Bergama Krallığıtarih sahnesindeki 150 yılı hakimiyeti sıasıda ele gecirdiğ
yerlerin sahil seridindeki yerlerdeki limanlarıda ticaret ve askeri guc olarak en iyi
sekilde değrlendirmistir.
Bergama’nı sahip olduğ limanlar :
-Elaia (Kazık Bağları) adı ile anılan ve ismi “zeytin” manasıa gelen
Resadiye yakıı Ailos kenti bugun Edremit ile Đmir korfezi arasıda Kaikos
nehrinin dokulduğ Candarlıkorfezinde bir liman kenti olup, Strabon tarafıdan
eserinde ismi gecer.
-Assos, bugun Behramkale olarak ta anıan Canakkale Truva bolgesinde,
Tula cayıile Ege denizi arasıda kayalı bir tepe uzerinde kurulmus olan bu kent
deniz tarafıda limandan dik yolla ulasıı. M.O. 6. yuzyıda Lidya egemenliğ,
daha sonra Frigya ve Hellespontos astraplığıı bir parcasıolarak varlığıısurdurur. M.O. 5. yuzyıı sonunda Atina birliğne, M.O.365 yııda banker
Eubouluos yonetimi olan kent Hermias doneminde unlu felsefeci Aristoteles’in
bizzat felsefe okulunu kurarak M.O. 348-345 yılarıda burada kaldı Kent
M.O.241-133 yılarıarasıda Bergama Krallığıidaresinde onemli bir liman kenti
gorevini ustlenmis olan bu kent tarihinden Eskicağyazarlarıdan Herodot ve
Strabon bu kent hakkıda bilgiler mevcuttur.
-Elaitikos korfezindeki Antik cağlimanı: Menestheus yonetimindeki
Atinalıarı kurduğ bu kent, Bergama Krallığıı bolgeye hakim olduğ donemde
Bergama’ya en yakı liman olmasıdurumu ile Bergama’nı limanıgibi islev
gormus ve onem kazanmıtı. Limanı insa tekniğ Hellenistik donem eseri olarak
57
240 m. uzunluğunda birbirine kenetlenmis bloklardan insa edilmis bir limandır.
Bergamanın tarihinde Krallığın iskelesi vazifesini ustlenmis limandır.
-Selcuk/Ephesos Limanı . Aynı isimli bir Amazonun kurduğu mitolojik
efsaneye dayanan bu liman Antik donemde ilk olarak Artemissios’un, batııdaki
Koressos Limanıda kucuk Menderesin denize kavustuğ yerdeydi. Limanı
tarihcesi Strabon, Herodot, Thukydides ve Xsenophon gibi eskicağyazarlarıı
eserlerinde de belirttiğ gibi Kodros’un oğllarıdan Androklos bu kenti M.O.10.
yuzyıda kurduğ, tarih icinde 7. yy.’da Kimmeler 6.yy.’da Lidya hakimiyeti
sıasıda Kent limanı yakııdan Artemision tapıağıı yakııa tasımıtı. 479
yııda Attika- Delos deniz birliğne dahil olan kent Peloponnessos Savaslarısıasıda Efes kenti Spartalıarı yanıda yer almıtı. Đkenderin olumu ile birlikte
butun Đonya ile birlikte Hellenistik donemde once Lysimachos hakimiyeti sonra
Selevkosları hakimiyetinde olan bu kent M.O. 19O-133 yılarıarasıda Bergama
Krallığıhakimiyetine gecen liman kent onemli bir ticaret merkezlerinden birisidir.
Bergama’nı Attalos III’un, vasiyeti gereğ Roma hakimiyetine girdiğ tarih oncesi
yaklası 60 yı Bergama idaresi altıda onemli bir ticaret merkezi ozelliğni
korumustur. Liman bugun nehrin tasıığıaluvyonlarla dolmustur. Efes harabeleri
icinde yer alan Liman KapııGec Hellenistik donem mimari ozelliğ sahiptir.
-IldııLimanı eski adıErythrai olan Giritliler tarafıdan Rhadamanthys’in
oğu Erytos (kımııgul) tarafıdan kurulmus olan bu kenttir. Bugun Karaburun
yarıadasıı, Sakı Adasıa bakan batıkımıda Cesme plajıa 20 km.
kuzeydoğ yonu istikametindedir. Antik donem kaynaklarıda Herodot, Strabon,
Xsenephon’da limanla ilgili bilgiler mevcuttur. Giritlilerin kurup Atina KralıKadros soyundan Kleopos yonetiminde kolonilerin gelisiyle daha da guclenen
liman kenti M.O. 9. yy’da Panionion uyesi daha sonra sıasıla Lidya, Pers
egemenliğ altıda ki donem sonrasıBuyuk Đkender devrinde bağısılı ve
ardıdan Bergama Krallığıhakimiyeti ve Attalos III’un M.O. 133 yııda olumu ile
Roma’nı Asya eyaletinde bağısı bir sehir olarak varlığıısurdurmustur.
Eskiden uzum bağarıyonunden zengin olan yarıadada bugun de uzum ve tutun
uretimi yapımaktadı. Arkaik devirden beri imal ve ihrac ettiğ değrmen taslarıile
unlu olan bu liman kenti Bergama Krallı doneminde de ticarette onemli bir kent
ozelliğni tasııtı.
-Kalabak Saray Limanı eski adıMyrina olan ve adııAmazon Myrina’dan
alan bu kent bugun BatıAnadolu’da Aiolis kııarıda Elaitikos korfezinde bir
limandı. Strabon’un bilgilerine gore M.S. 17 ve 160 yılarıda iki buyuk deprem
yasamıtı. Bu liman Bergama Tarihi icinde diğr limanlar gibi ticaret ile unlenen
limanlar gibi değldir. M.O. 190 yılarıa doğu Bergama’daki Buyuk Sunağı
yapıısıasıda Boiotia’dan sanatcıar gelirken BatıAnadolu’ya gelmis ve
Myrina’da koroplastik sanatııbaslatmı Bergama’da Aglaophon isliğnin
uretimleri bulunmustur.
-CandarlıLimanıı, eski adıPitanedir. Ailolis bolgesinde, Elaitikos
Korfezinin kuzeyinde bir kasaba olup bir yarıada uzerine kurulmustur. Limanı
Bergama Krallığıacııdan onemi Krallığı denizle bağantııı sağandığıilk
limanıı. Zaman icinde Bergama’nı askeri gucunu olusturan bir ussu niteliğ
yanıda onemli ticaret limanıozelliğni de Bergama tarihi icinde hep korumustur.
Bergama Krallığının siyasi tarihi icinde ekonomik zenginliği
unsurları arasında kendi topraklarında urettiği urunleri deniz ticaretinde bu
limanlar vasıtasıyla gerceklestirirken diğer bir ozelliği de deniz gucleri icin
onemli ust, olma ozelliklerini Bergama tarihi icinde koruyup
gelistirmeleridir.
58
HELLENĐSTĐK KULTURUN OZELLĐKLERĐ
BERGAMADAKĐ TEMSĐLCĐLERĐ
Bilim, sanat, felsefe ve diğer alanlarda hellenistik kultur damgasını
vurmustur. Ozellikle skolastik dusuncenin yaklasık bin yıl gibi uzun bir sure
insanlık tarihini dogmalar icinde tuttuğu karanlık donemden, aydınlığa cıkmasında
etkili olan Ronesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerini hazırlayan unsurların
basında; antik donem ve hellenistik kulturun buyuk katkıları olmustur. Ozellikle bu
donem eserleri latince ve grekceden cevriler yapılarak aydınlanma donemini
olusturmustur.
Đskender ve halefleri sonrasında yaklasık 300 yıl suren bu donemin
temsilcilerinden burada arastırma sahamız olan Bergama Krallığı topraklarında
insanlık tarihine yaptığı hizmetlerle on plana cıkan sanatcı, felsefeci ve bilim
dunyasına hizmet vermis sahsiyetleri inceleyeceğiz.
Đskenderiye’de ilim tahsili goren Pergeli Apollonios, teorik matematikte
konik kesimler teorisini islemis ve bir cok matematik konusunda Arsimedesi
geride bıakmıtı. Apollonios matematik alanıdaki bu calımalarııve yayılarııEfes ve Bergama’da surdurmustur.
Filoloji alanıda once Homeros Destanlarıve diğr sairlerin eserleri
metinler halinde saptanmı, bu metinler sonraki kusaklar icin bir temel
olusturmustur. Kallimahos ve arkadaslarıı hazılamı olduklarıkitaplı katoloğ
da o donem icin gayet zengin bir bilgi hazinesi niteliğnde idi. M.O. 200
yılarıdan baslayarak Krates’in yonetiminde bulunan Bergama Filoloji ekolu un
bulmaya baslamı, doneminde unu ve sohreti on plana cıan Đkenderiye ekolu ile
rekabete girmistir. Krates doneminde ayrıa, Mıı’da uretilen papirus kağııı
Mıı dııa satııyasaklanıca ceylan derisinden perdah ve cilalama yontemi ile
Bergama’da ilk kez parsomen kağııuretilmistir. Bu bilginler sayesinde edebiyat
okul programlarıve kitaplarıa girmistir. Boylece bir cok yazar ve bilginlerin
biyografileri kaybolmaktan kurtarımıtı. Edebiyat doneminin aydılarıtarafıdan
bilinmesi gereken, bilim haline gelmistir. Sonuc olarak, hellenistik ve klasik eserler
kaybolmaktan kurtarıı gunumuze kadar ulasmıtı.
Hellenistik donemde insanı dı dunya ile iliskilerini kesip kendi icine
cekilmeye sevk eden felsefe sistemleri bilim arastımalarıuzerinde etkili
olamamıtı. Hellenizm donemi en cok pozitif bilimler alanıda ilerleme
sağamıtı. Bunda kralları bilimsel arastımaları onemini kavrayı bilimsel
arastımacıarıdevlet himayesi altıa almasıı buyuk onemi olmustur. Bilimsel ve
edebi incelemeleri sağayan kurumlar olarak ‘’Akademia’lar’’ bu donemde
kurulmustur. M.O. 2. yuzyıda Mıı KralıEvergetes bilginleri Đkenderiyeden
cıarıca bunlar Bergama Krallığıa geldiler. Bergama’yıbilim merkezi haline
getirdiler. Akropolde kral sarayıı yanıda zengin bir kitaplı olusturdular. Bu
kutuphane Hellenistik Devrin unlu dusunur ve yazarlarıdan M.O.II. yuzyıda
yasamı olan Atenedor tarafıdan kuruldu. Bergama Krallığıbu donemde 200 bin
yazma eseriyle dunyanı en zengin kutuphanesine sahip oldu. Anadolu ve dunya
coğafyasıda ilim, sanat ve kultur alanıda ıığı merkezi durumuna geldiler.
Hellenistlik Donem sonrasıRoma hakimiyetine giren Bergama’daki bu kutuphane
bir rivayete gore; Antonius tarafıdan Kralice Kloeopatra’ya hediye edilmek uzere
Bergama’dan goturulmustur. Bu kitaplı binasıa ait arkeolojik bulgular kazıar
sıasıda Athena Polias Tapıağıkutsal alanııceviren iki katlıstoa’lardan guney
stoa’sıı gerisinde kazıarak ortaya cıarımıtı. Bergama’nı Roma
egemenliğne gecmesi uzerine bilim arastıma merkezi Rodos’a buradan ise
Roma’ya tasımıtı.
Sağı ve Tı alanıda; Bergama Asklepionun’da hizmet vermis olan
hekimler arasıda Telesphor, hekimlikte gelistirdiğ tedavi yontemleri ile baslıbasıa bir ekol olmustur. Hastalarıiyilestirmede Psikoterapi yontemini uygulayan
kisi olmasıla un salmıtı. Hekim Galenos ise; hekimlerin babasıunvanıile
59
anılır. Galenos M.S. 131 yıllında Bergama’da doğu ve
cok iyi oğenim gordu. 26 yasıda Bergama Gladyatorler
Kılasıı hekimliğni tek basıa yuruttu. 32 yasıda
Roma’ya gitti. Bilgisi ve arastımacıığıile doneminde
tartııan bir cok tı sorununa cozumler uretti. Roma’da
bulunduğ sure icinde Roma Đparatorlarıdan Marcus
Aurellius ile Đparator Verus’u tedavi ederek mesleğnde
yeni basarıara imza attı Bu mesleğndeki basarııı bir
onur nisanıolarak Đparator Marcus Aurellius ona
uzerinde “ Roma Đparatorundan, Hekimlerin Đparatoru
Galenos’a” yazııbir madalyon hediye ederek
onurlandımıtı.
Galenos’un tı alanıda ki calımalarıda, Tı
Biliminin babasıkabul edilen Hipokrat’ı dusuncelerini
ve kendisine kadar gecen 600 yıda tı biliminin gecirdiğ
evrelerin bilimsel calımasııyapmıtı. Hipokrat sonrasıgelismelerin tı
tarihindeki gelisiminin bir coğna kendi adııyazdımıtı.
Bergama Asklepion Sağı Merkezinde hekim olarak calııken tı tahsili
yapan oğencilere dersler vermistir. Tı alanıda 500 den fazla eseri olduğ bilinir.
Bu calımalarıı 200 kadarıameliyatlarla ilgili olup, 33 ilac turunu gelistirerek
Eczacıı alanıda da basarıar kazanmıtı. Bu calımalarııtopladığıeserleri
maalesef Roma’da cıan bir yangı sonucu bir coğ yitirilmis ancak 100 kadar
eseri kurtarıabilmistir Kalbin, beynin ne olduğnu saptamı kasları, goğsun
fonksiyonlarııincelemistir. M.S. 201 yııda yetmis yasıda olmustur. Eserleri
ve calımalarıkendisinden sonraki hekimlere de ornek olmustur. Ozellikle Đlam
Dunyasıhekimlerinden Đni Sina basta olmak uzere bir cok hekim Galenos’dan
etkilenmislerdir.
Asklepion’da gorev yapan diğr hekimler arasıda Asklipiyadis ve
Saytros,on plana cımı olanlar arasıda gelmektedir. Saytros, Galenos’un hocasıve cerrahi yontemlerini oğeten operatordur. Asklipiyadis ise; Bergama’nı
yetistirdiğ unlu hekim olarak tı tarihi icinde yer alı. Bunları dııda Bergamalıolup Bergama dııda tı alanıda isim yapmı olan Oribaz’da, Bergamalıunlu
hekimlerden biridir. M.S. 325-405 yılarıarasıda yasayan oğeniminin bir kımııBergama’da tamamlayan, Oribaz Tı tahsilini Đkenderiye’de gormustur.
Đtanbul’da Đparator Julyen
doneminde Bizans Saray Hekimliğ
gorevini ustlenmistir. Tı alanıda,
72 kitaptan olusan “Synagogia”
isimli calımasıvardı.
Hellenistik Donem icinde
Bergama sağı ve tı alanıda bu
kadar on plana cımasıda
yetistirdiğ hekimleri ve
uyguladılarıtedavi yontemleri
kadar Asklepion adıla anıan sağı
merkezi ile de cağıda altı
donemini yasamıtı. Burada
genelliklePsikoterapi Fizyoterapi’nin
bugunde kullanıan yontemleri
uygulanmakta idi. Su ve camur
banyoları masajlar, sifalıotlar basta
geliyordu. Sifanı TanrıAsklepion’dan geldiğne
inanııordu. 800 yı boyunca safakla acıı, gun batııile kapanan gorkemli
kapııdan girdikleri ve sapasağam cıtılarıAsklepion …Burasıolumun
Propylon (Viran kapı)
60
giremeyeceği bir yer olarak tanımlanıyor. Asklepion’un mermer kitabesindeki “
Butun Tanrıarı Onuru Đin Kutsal Bir Yer Olan Asklepion Olum Tanrııa
Kapalıı”. Sozleri mevcut. Dunyada sayııtı merkezleri arasıda yer almıtı.
Mimarlı sanatıda bu donem, dor duzeni yenilikler kaydetmekle beraber
gerileme belirtileri de gostermektedir. Sutunlar yuksek ve ince sekiller almakta,
baslılar kuculmekte, triglif frizinin arsidrav’dan daha yuksek yapıdığıve sutun
eksenleri arasıa rastlayan triglif, dolayııla metop sayııı arttığıgoze
carpmaktadı. Dor tapıaklarıperipteros ya da prostilos planıdadı. Bunlara ornek
olarak Bergama’da Athena TapıağıPeripteros planı bir orneğdir ( Truva-
Athena, Kos- Askelepion,bu doneme ait peripteros planıı Hellenistik donem
ornekleridir). Bergama Hera- Basileia tapıağıise prostilos plan orneğnin
temsilcisidir.(Rodos- Athena, Samotrake-Misterler tapıaklarıise prostilos
planıı Hellenistik donem ozelliklerini tası)
Đon etkisi altıda kalmı bir Dor tapıağıhakkıda Bergama’da yukarıAgora Tapıağı Đon ve Dor nizamıı ahenkli bir sekilde karıııharikulade
iscilikle birlestirilmis bir yapıolarak dikkat cekmektedir. Aynıdonemde platform
seklinde yuksek kaideler uzerinde ekser hallerde uc tarafıportiklerle cevrili anısal
sunaklarda yapımıtı. Prene- Atena, Mağesia- Artemis, tapıaklarıı cepheleri
uzerinde yer alan sunaklar gosterilebilir. Fakat bu cesit sunakları en buyuğ
Bergama’da baslıbasıa bir teras uzerine yaptıımı olan Zeus Sunağıı.
Hellenizm donemi sehir planlarıicinde yer alan Hippodamos (Duzenlemis
olduklarıı dumduz sokakları arasıa, gerektiğ zaman bir cok adalarıicine almak
suretiyle, resmi meydanlar ve resmi binaları buyuk bir ustalıla
yerlestirilmesidir.)sistemini, engebeli bir arazide uygulayan sehre ornek olarak
Bergama’yıornek gosterebiliriz. Bergama’da duz insa alanlarıelde etmek uzere
yapımı teraslar onemli bir yer almakta, bunları istinat duvarlarıla desteklendiğ
yapıarı yanıda, kaldıılıbir ana yolla birbirine bağanan,sehir planıuygulanmıtı. Ayrıa Bergama dı saldııara karsı tastan yapıan surlarla
cevrilmis ve iki ana kapııı gerisinde birer avlu bulunmaktaydı
Hellenistik donem mimarları Roma sanatıı onculeri olmuslardı.
Ozellikle Roma mimarisindeki buyuk muhendislik yapıarıı olusumunda onemli
rolu olan islevsel yapıarı gelismesi de Hellenistik donemin basarıarıdan biridir.
Eksen ve simetri duzeni, podyumlu ve onu merdivenli tapıak, cok katlıyapıar ve
dı gorunum icin, giris onem verilmesi gereken yerler olarak ortaya cıan, bu
oncullerin basıda gelmektedir. Bergama’daki Zeus, Athena, Demeter,adlarıa
yapımı tapıak “giris”leri vurgulanmı yapıardı.
Bu donem yapıarıda “On Yuzun” onemle belirtilmesine olan eğlim,
Bergama’da tiyatro terasıı sonundaki prostylos ornekte olduğ gibi., daha
sonraki donemlerde daha da keskin bir gelisme gostermistir.Bu tapıağı on
cephesi sayıa fazla olan basamaklarla belirgin ozellik kazandıımlıtı. Ekrem
Akurgal’a gore bu ozellik Roma mimarisinde cok az bir değsiklikle yeniden
gorulmektedir. Roma Sanatıı podyumlu tapıak tipi Hellenistik mimariden
alımı olduğnu kanılayan bir ornek de, Roma’daki Ara-Pacis’tir. Ara-Pacis’te
Bergama Sunağı’nı basamak bicimi olduğ gibi uygulanmıtı. On yuzunde 28
basamağıolan Bergama Zeus Sunağı Hellenistik donemin basamaklıgirisine
ornek teskil eden cok onemli bir yapııı.
Cok basamaklıyapıar Hellenistik mimaride tapıak ve stoaları onemli
bolumlerinden birini olusturmuslardı. Bergama’daki Demeter Temonosu’nun
theatronu 43 metre genisliğndeki 10 adet basamağıla M.O. 4. yuzyıa ait bir
ornektir. Bergama’daki onunde gorkemli basamaklarıbulunan bu tapıaklar,
Anadolu geleneğndeki Hellenistik mimarinin, ilham kaynağııteskil eden oncu
modelleri olduğnu da kanılayan eserlerdir.
M.O.2. yuzyıı baslarıdan itibaren Hellenistik Donem Mimarlığıı en
onemli değsimi Dinsel yapıarı onemlerini artı yitirmeye basladığııve yerine
halk topluluklarııeğten tiyatroları, gymnasionları, stadyumları, odeonları
61
daha cok yapılmaya basladığı donemdir. Boylece insanlar dinsel kaygılardan buyuk
olcude sıyrılmıs ve aklı on plana cıkarmıstır. Bu yeni gorus perspektifinde
Bergama’daki, anısal Zeus Sunağıa baktığııda ilk gorunen ozellik Sunağı
daha onceki donemlerin anlayııda bir dinsel yapıolmadığıseklinde karsııa
cıar. Bu eser daha cok Bergama halkıı Galatlara karsıkazandılarızaferin bir
simgesi olan, alılıve olculu ozgurlukte bir yapıolarak ortaya konmus bir eserdi.
Hellenistik Donemin bu toplum felsefesi, bu donem mimarlarıı ufkunu
genisletip, sosyal ve kulturel eserlere ağılı vermislerdir. Đeriki donemde bu
anlayı ve dusunce tarzıRoma Mimarisinin gelisimine de buyuk katkıar
sağamıtı.
Bergama tepesinin en yuksek yerindeki kral sarayı iki ucunda askeri
binalarla sıalanmı olan ve son seklini Eumenes II, doneminde almı olduğ
anlasıan saray iki buyuk peristil’li avlu ve onları etrafıda sıalanmı cesitli salon
ve odalardan olusan bir yapıı. Zeminde ozenle islenmis mozaikler, duvarlarıise
alcıkabartmalar ve enkrusyon uslubu fikir vermektedir.Fresklerle (enkrustasyon
uslubu. Duvarlar ince bir alcıtabakasıuzerine yapımı renkli mermer kaplamalarıtaklit eden nakılarla suslu bulunmaktadı. Bu kaplamalar tavana kadar uzamayı,
belirli yukseklikte kesilir. Duvarı ustunde mavi semanı basladığıgorulur.) kaplıolduğnu, ele gecen fresk ve mozaik kalıtıarıda sanatcıHefaistion’un bir eseri
olarak sanatcıı imzasıla ortaya cımıtı. Hellenizm evleri ve saraylarıı
duvar susleri hakkıda Đalya’da M.S. 79 yııda Vezuv Yanardağıkulleri arasıda
kalarak, bugun arkeologları değrli calımalarıile ortaya cıarıan Pompeyi’den
Bergama saraylarıda ve Akropol civarıda bulunan Fresk ve mozaik kalıtıarıHellenistik Donem sanatıa ait bilgiler sunabilecek eserler arasıda ilk sıada yer
almaktadı.
Heykel sanatıda Bergama, Hellenistik Donem’de “Bergama ekolu” ile
ozel bir oneme sahip olmustur. Đkender Bustu ve Bergama –alatya savaslarıı
anııa yapıan anılar (Devler Firizi) Bergama’da yapımıtı. Bergama kazıarıda
bulunup, Đtanbul Arkeoloji Muzesinde sergilenen Buyuk Đkender Bustu; Yunan
sanatıı Hellenistik Donemdeki buyuk ustalarıdan Lysippos’un kopyalarıdan
biridir. Bergamalısanatcıar tarafıdan yapımıtı. Diğr eser ise; Bergama ve
Galatlar arasıdaki savaslarıanlatan, Bergama Zeus Tapıağıkabartmalarıı. Zeus
sunağıı kaidesini susleyen Bu eserde… Tanrıarı, Toprağı vahsi gucunu
temsil eden devlerle (Gigant) savasııanlatan sahneleri icerir. Galip gelen tanrıar
hantal devleri ezmektedir. Devlerin bakııda can cekismenin verdiğ acıdile
getirilmistir. Aynızamanda Bergamalıarı barbarlara karsıdaima galip geleceğ
fikrini belirtmektedir. Aynısunağı ust galerisinin icinde yer aldığıanlasıan daha
kucuk olcude yapımı bir firiz Bergama’nı efsanevi kurucusu Telefos’un hayatııyan yana sıalanmı cesitli sahneler icinde tanılamaktadı. Sahneler hareket dolu
ve kırılar uyum icindedir. Etkinin daha yoğn olmasıistendiğ icin, uc boyutlu
figurlerle dolu yuksek bir kabartma yontemi kullanımıtı. Hellenistik sanattaki
carpııve etkileyici ozellik belirgin olarak gorulmektedir. M.O.170 yılarıda
Bergama’da yapıan bu eser Berlin Muzesinde sergilenmektedir. Kral Attalos I,
(M.O.241-179) ile Galatlar arasıdaki bu savasları zaferleri uzerine yapımı olan
tunc heykel guruplarıhakkıda ancak Romalıar zamanıa ait mermer kopyeler
sayesinde bir fikir edinebiliyoruz. Bunlar hakkıda dusmanıı eline esir
dusmemek icin karıııoldurdukten sonra kııııkendi goğune saplayan bir Galat
sefinin heykeli gosterilebilir.
Bergama ekolunun yetistirdiğ heykel sanatcıarıhakkıda en onemli kaynak
Plinus’un calımalarııı tutmaktadı. Đigonos, Phyromachos, Stratonikos ve
Atigonos isimli sanatcıarıeserinde belirtmektedir.
Donemin Bergama’da eser vermis ve Bergamalıolan sanatcıarıise;
Phyromachos, sağı tanrıasıAsklepios’un heykelini yapmıtı. Skopan ise
bakıdan yaptığıbuyuk bir okuz heykeli ile un kazanmıtı. Bergama’dan sonra
Rodos M.S.I. yuzyıa kadar heykel sanatıda, Bergama’nı devamıoldu. Bergama
62
Krallığının zaferlerini temsil eden heykel ve kabartmalarının yapımında Bergama
dısından gelen heykeltıraslarında burada aldıkları eğitim sonrası gerek Bergama’da
gerekse kendi ulkelerinde bu sanata katkıarıla Sanat Tarihi acııdan katkıarıon
plana cımıtı.
Bergama’nı heykel sanatıdaki altı cağı Eumenes II’nin krallı
donemine rastlar Bergama Akropolundeki en buyuk sunağıM.O. 180 yııda
yaptıan Eumenes II, bu eserini Zeus ile Athena’ya sunmustur. Eski cağarı bu
gorkemli yapııı heykeltraslı eserleri Hellenistik Donem plastik sanatıı en
guzel orneklerini olusturmaktadı. Bu heykeltraslı eserleri tanrıar ile gigantlar
savasııtasvir etmekte, aynızamanda Bergamalıarı Galatlara karsıkazandılarızaferi de simgelemektedir. Eski cağarı bu gorkemli yapııı heykeltraslı
eserleri Hellenistik Donem plastik sanatıı en guzel orneklerini olusturmaktadı.
heykeltraslı eserleri tanrıar ile gigantlar savasııtasvir etmekte, aynızamanda
Bergamalıarı Galatlara karsıkazandılarızaferide simgelemektedir.
Kabartmaları, heykeltraslı eserlerinin stilinde barok bir ifade vardı. M.O. 4.
yuzyıı sanat hareketlerinin daha da kuvvetlenmis bir sekli olarak ta Prof.Dr.
Ekrem Akurgal tarafıdan kabul edilir. Akurgal’a gore; saclar dağııtı ve sacları
derin oyulmus bolumleri guclu bir ıı-golge konstrastıolustururlar. En belirgin
ozellikleri derin gozlerin trajik bir bicimde yukarıa doğu bakması catı kaslar ve
ağı yarıacı olmasıı. Yuzlerde, heyecan, ıdıap ve cosku gibi ifadeler
gorulmektedir.
Yuzlerin cok abartımı, ıdıaplıifadelerinin yanııa yakıılıerkek
yuzleri ile cok guzel yapımı erkek vucutlarıda vardı. Kadı fugurleri oldukca
buyuleyicidir.En guzel ve en iyi korunmus olanlarıArtemis ile Nyks’tı.
Kaslar abartımı bir sekilde islenmis olup, giyisilerin diagonal kırılarıderin golgeler yaparak dalgalanmaktadı. Vucut hareketleri sert ve keskindir. Daha
sonraki donemlere etki yapan yeni heykeltraslı ornekleri yaratımıtı. Bu
orneklerin fazla yıranmadan gunumuze gelenleri arasıda, Eric Simon tarafıdan
Pompei yakılarıdaki Villa dei Mysteri’nin frizinde Bergama etkisi tasıan ogeler
saptanmıtı.
Hellenizm Medeniyetinin Anadolu’da ozellikle Bergama Krallığıı
kurulup yayıdığıtopraklarıda kapsamıalanıa girdiğ Eolia ve Đnia’da nicin
once doğuğ ? sorusuna cevap verebilmek icin, Prof.Dr. Furuzan Kıal, “Eski
Anadolu Tarihi, T.T.K.,1991“ isimli calıması da, sorunun cevabııbulabiliriz.
Ona gore, Hitit medeniyetini yakıdan tanıak lazıdı. Cunku doğ ile batıı ilk
temasıHitit Đparatorluğ zamanı da BatıAnadolu’da baslamı, Gec hitit
devrinde bu munasebetler Orta ve Guney Anadolu’ya doğu sokulmustur. Boylece
Hititlerin eski Sark medeniyetlerinden iktibas ederek hititli sahsiyeti verdikleri
bircok kultur unsurlarıHellen medeniyetinde ideal seklini bulmus ve bu ideal
“Guzellik ve Doğuluk“ mefhumu, Humanizma ile yeniden uyandııarak Asya
medeniyetine temel teskil etmistir.
Aslıda satı aralarıve Đkenderin ortaya koyduğ ve olumunden sonra da
yaklası 300 yı suren bu medeniyetin amacı doğ ve batıkulturlerinin
sentezinden doğn bir kultur olmasıve bu kulturu evrensellik boyutuna tasıan
gelismelerin cekirdeğ olan, Hititlerin kulturune de hayat veren Anadolu’nun yerli
halklarıdan Hattileri, onu takiben Luwi ve Hurri gibi Anadolu’nun ilk yerli
halklarıolarak bu topraklardaki kulturlerinin izleri unutulmamalıı. Aslıda
M.O.7000 yı oncesine kadar uzanan Ana tanrıa “Kybele Kultu“ tarı
toplumlarıdaki doğrganlı ve bereketi simgelemesi gibi Anadolu kendi
topraklarıda medeniyet kurmus tum kavimlere kendi kulturunden bir takı
değrler asıamıtı. TıkıHellenist donemdeki, Efes Artemis Kultudeki Artemis’in
Eski Yunan Mitolojisindeki Artemis’den cok farklı Anadolu TanrıasıKybele’nin
vasılarııtasıan Bereketi simgeleyen tanrıa olmasıorneğ Hellenistik Kulturde
Anadolu imzasııgorebiliriz. Kıa da olsa Hellenistik kulturdeki Anadolu izleri
Bergama’da Hellenistik Doneme damgasııvuran ve Sanat tarihinde “Bergama
63
Heykel ekolu“ seklinde literature giren bu sanatıı gelismesini hazılayan
unsurlarıve sanat tarihine olan etkilerini daha iyi anlayabiliriz.
HELENĐSTĐK DONEME DAMGASINI VURAN BERGAMA HEYKEL
SANATINI HAZIRLAYAN UNSURLAR VE GELĐSĐMĐ
Đskender’in siyaseti, semeresini, Grek ufuklarıı muazzam derecede
genislemesi ve Yunan kulturunun doğ unsurlarıile butunleserek eskisine nispetle
bambaska bir cehreye burunmesi seklinde vermisti.
Grek aleminin doğ ile temasıdan doğn en muhim değsikliklerden biri
suphesiz muhim faaliyet merkezlerinin doğya kaymasıdı Gelisen sehirler artı
anavatan sehirleri olmayı, Diadohları kurduklarıĐkenderiye ve Suriye’deki
Antiohin ile Kucuk Asya’nı Bergama, Ephozos ve Rodos gibi daha eski Đn
sehirleriydi.
Helenistik devir buyuk bir ilmi faaliyete de yol acmıtı Đme verilen
onemin en karakteristik misali Bergama ve Đkenderiye kutuphanelerinin tesisidir.
Dinde Scepticiam (suphecilik) doğustu. Gerci ilahlar yine eskisi gibi
ibadet gormekte idilerse de, onları insan yasayıııtanzim ettikleri hakkıdaki
inanc sarsımıtı Bundan baska yabancıkultler de Yunan ilahlarıarasıa
sııorlardı
Butun bu değsikliklerden skulpturun de hisse almasıbediidir. Ve boyle
olduğnu pek cok misallerle gosterebiliriz. Nitekim heykeltıasi inkisaf da
doğdaki yeni merkezlere kayarak ? bir istikamete doğu yonelmistir. Atalardan
intikal eden muayyen tip ve tarzlardan genis mikyasta kurtulan sanat, her turlu
tesire bağııacmıtı. Bu itibarla cok vechelidir. Mevcutla yetinememek ve daima
fazlasııaramak bir cereyan halindedir. Mimaride olduğ gibi heykeltıaside de
olculer kolosallasmıtı.
Đdivudualizm onem kazanmaya baslamı; insan vucudunda kemik ve
adalelerin gosterilmesine, hareketlerin sertliğne dikkat edilmis; gruplarda
simetriden kacııarak satı değsiklikleri yerde oturma, geriye dayanma, donme
gibi durus vaziyetleriyle gelistirilmis; elbiseler zenginlesmis; draperi ufki, kuli,
diagonal ve mukavves hatları bir hercumerci seklinde verilmis; boylelikle figurler
sonsuz hareket ve canlıı kazanmılardı. Halbuki klasik devirde draperinin değri
sadece olup, kırılar hep aynısekil ve aynıistikametlerle gosterilmisti. Gerci
birbirini kateden kırı sekli Lysippos’tan once de –mesela Mausoleum’da –kullanımısa da orada henuz tecrube mahiyetindeydi. Evvelce tali kalan vucut
formu simdi en fazla verilmek istenen olup draperi bilhassa buna yardı
etmektedir.
Ferdiyet duygusunun onem kazanmasıkonu cesitliliğne ve realistik portre
sanatıa yol acmı, portreci gorus de ekspresyonizme hı vererek turlu helecanlar,
teessur, ıdıap gibi deruni izler dikkatle tetkik edilip islenmistir.
Pek umumi olarak Helenistik Skulpturun dorduncu asrı iki gorusunu
takiben iki yolda gelismis olduğ soylenebilir. Ya Praxiteles’in zarif ve hassas
tipleri mubalağlıbir sekilde taklit edilmis ve bu neticede yavan bir hassasiyetle
dejenere olmus, yahut da Scopas’ı siddet ve his tarafıdaha da ileri goturulerek
nihayet Perikles devrinin sakin ve vakur figurlerine taban tabana zı huzursuz
sekiller vucut bulmustur.
Helenistik devirde mimarlar kadar heykeltıaslar icin de kabiliyetlerini
gosterebilecekleri genis bir calıma sahasımevcuttur. Zira artı kral saraylarıdan
baska resmi meydan ve galerilere kralları yahut diğr muhim sahsiyetlerin,
kutuphanelerde ise bilim adamlarıı heykel ve bustleriyle suslemek adet olmustur.
Bu devirde Bergama kudretli bir kraliyetin merkezi vaziyetine gecerek
onemli bir rol oynamaya baslar. Uc ve ikinci asılarda kah Galatlar, kah
Selevkitlere karsıkazanıan zaferlerle krallığı hudutlarıAnadolunun buyuk bir
kımııicine alacak kadar genislemis ve bastaki kudretli krallar Bergama sehrini
64
gerek kultur, gerek ticaret ve ekonomi, gerekse sanat bakımlarından devrin en faal
bir merkezi haline getirerek abidevi eserlerle suslemislerdir. Bergama abidevi
heykeltırasisinin doğusuna yol acan bu faal devre asağı yukarı yuz senelik bir
zaman cercevesine girer. Devam suresi ancak uc nesli icine alarak, ucuncu asrın
son ceyreğinden ikinci asrın birinci yarısına kadar varmaktadır.
Acaba Bergama’nı bu verimli sanat devresi hakkıda antik muellifler bizi
ne sekilde tenvir ediyorlar?
Maalesef yazııkaynaklardan edindiğmiz malumat hem pek cuz’i, hem de
sarih değldir. Plinius bile bize pek az sey anlatı. Hatta hepimizi hayrete dusuren
bir izahta bulunarak der ki : “Lysippos ve mektebinin faaliyeti hitam bulduktan
sonra sivrilen heykeltıaslar yoktur. Lysippos devrini bir durgunluk devresi takip
eder ve ancak 156’ıcıOlympiad yııda (M.O. 156-153) yeniden bir canlanma
vuku bulur.”
Plinius, Attalos ve Eumenes’in hukumdarlı devreleri icinse sunlarısoylemektedir : “Attalos ve Eumenes’in Galatlarla muharebeleri Đigonos,
Phyromachos, Stratonikos ve Antigonos adlısanatkarlar grubu tarafıdan tasvir
edilmistir.”
Yine Plinius besinci bir sanatkar olarak gosterdiğ Epigonos hakkıda ise :
“ ‘Borozancı’ ve ‘olu anasıa sarımı cocuk’ tasvirleri ile seleflerini geride
bıaktı” demektedir.
Pausanias da buna ilaveten : “Atina akropolunun guney duvarıa yakı bir
yerde devlerin …………………, Atinalıarı Amazonlara ve Marathon’da Perslere
karsımuharebeleri ile Galatları Mizya’da bozguna uğatımasıtasvir edilmistir ki,
bunlar Attalos tarafıdan diktirilmis adak hediyeleri olup her iki figur asağıyukarıiki elle boydadı.” seklinde bir kayı gecer.
Plutaroh’a gore bu gigantomahi heykellerinden Dionysos figuru fıtıa
esnasıda akropolden tiyatroya ucmustur ki, bu hadise heykellerin bronzdan
olduğnu ima ediyor.
Nihayet Ampelius soyle yazmaktadı : “Bergama’da 40 ayak yukseklikte
mermerden buyuk altar devlerle savasıgosteren kolosal kabartmalarla
suslenmistir.”
Literaturde gecen bu zayı ve muphem tarifler ancak Almanları
Bergama’daki verimli hafriyatlarıneticesinde bir mana kazanabilmistir.
Kazıarda Attalitlerin adak eserlerinin kaide inskripsionlarıdan bir kımıortaya cıarıdıtan baska –i bunları bazıarıda Plinius tarafıdan zikredilen
heykeltıas adlarıda kımen kalmıtı –Ampelius’un tarif ettiğ Altar’a ait de bol
miktarda rolyef parcalarıbulunmustur.
Bu buluntulara, Bergama orijinallerinden yapıan Roma kopyalarıa ve
yazııkaynaklara dayanarak Arkeologlar Bergama heykeltıasisini uc gruba
ayımak imkanııbulmuslardı :
Đk Yukselme Devri : ki bu devir en karakteristik orneklerini Bergama’da
Galatlara karsıAttalos I (241-197) tarafıdan kazanıan zaferler dolayııla dikilen
ve bize ancak kopyalarıintikal eden tabii cesametteki Galat heykelleri ile
vermektedir.
Olgunlasma Devri : Eumenes II (197-159) zamanıda yapıdığıdusunulen
geliskin barok usluptaki buyuk altar rolyefleri ile karakterize edilir.
Cozulme Devri : Atina akropolunde dikilmis olan bronz heykellerin
mermer kopyalarıolduklarıdusunulen Attalos I devrine ait (159-138) Amazon,
Galat, Pers ve Gigantları insan boyundan kucuk ebattaki heykellerinde
hususiyetlerini gosterir.
Su halde ettiğmiz durum yukarıa soylediklerimizi teyit etmektedir. Yani
Bergama Krallığıtarihinin parlak devresi ile heykeltıasi inkisafıparalel olarak
gider.
Simdi incelemelerimiz icin bunun kadar onemli olacak baska bir noktayıgozden gecirelim.
65
Acaba Bergama mektebine giden sanatkarlar mahalli midir?
Kitabeler ve diğer yazılı kaynaklardan oğrendiklerimiz, heykeltırasların
hepsinin Bergamalı olmadıkları yolundadır. Erken heykeltıraslar arasında mesela
Stratonikos Kyzikoslu, Antigonos muhtemelen Euboealı, Pyromachos ve
Euktemon’un oğu Nikeratos Atina’lıidi. Sonra yine biliyoruz ki Lysippos oğllarıve talebelerinin bir kımıbabalarıı doğm yeri olan Sikyon’da kaldılarıhalde,
diğr bir kımıanavatandan ayrıarak doğnun Helenistik sehirlerine yerlesmisler
ve Lysippos tesirlerini buralara kadar yaymılardı
Vaziyet gosteriyor ki, Bergama buyuyup zenginlestikce Grek dunyasıı
muhtelif kıılarıdan sanat duyus ve gorusleri baska baska olan bir takı artistler
Bergama krallarıtarafıdan zaferlerini ebedilestirmek, hem de sehri suslemek uzere
celp edilmislerdir. Suphesiz ki boyle heykeltıaslar sadece Bergama değl diğr
baska kalkımı Helenistik sehirlere de cağımıtı Birbirinden uzak yerlerde bu
devre Helenistik sanatıda gorulen yeknesaklığı izahıbudur.
BERGAMA HEYKEL SANATININ SANAT TARĐHĐNE ETKĐLERĐ
Bergama heykeltırasi sanatını biz ucuncu asrın ortalarından –Attalos I
devrinden- baslattık. Halbuki Bergama Krallığı bundan asağı yukarı yarım asır
once Phileteiros I (282-263) tarafından kurulmustu. 282’den Attalos I’in culus yııolan 241 senesine kadar acaba Bergama’da hicbir sanat faaliyeti mevcut değl
midir? gibi bir sual akla geliyor.
Athena’yısehrin bas ilahesi mertebesine yukselten kralı Phileteiros
olduğnu biliyoruz. Ona ayrıan kutsal sahada imar faaliyetine girisildiğ zaman
sanatkarları hepsi dıarıan getirtilmis olmalıdı Zira idari bir merkez halini alan
Bergama, tarih sayfasııbuyuk bir hamle ile acarken siyasi sahada kazanmaya
basladığıonemi abidevilestirmek icin ihtimal zanaatkar seviyesini asamayan bir
takı mahalli mimar ve heykeltıaslarıla yetistirmis olamaz.
Civarda Đlion’da Lysimachos zamanıda yapıan bir mabet, metoplarıla
devrin en basta gelen eserleri arasıda sayııordu. Phileteiros’un Lysimmachos ile
olan alakasımalumumuzdur. Bu itibarla Đlion sanatkarlarıı Bergama’ya
cağımı bulunmalarıpek muhtemeldir.
Hermafrodit
Eros
66
Đllion mabedinin kuzey- doğu metoplarından 4 atlı arabasıyla Helios
figurunden bas kısmı ile gecmistir. Bu bas 4. asır ilah baslarına dayanmaktadır.
Normalden daha buyuk bir Zeus bası da yine 4. asır tradiyonunu devam
ettirir. Ve Briaxis baslarını hatırlatır. Su halde illion ustaları Yunanistan sanat
mekteplerinden tesir almıslardır. Hatta buradan da yetismis olabilirler. Zira ne
Đllion ne de Aisia’da baska bir sehirde yeni bir sanat faaliyeti meydana gelmemistir.
Ancak Kysikos’ta boyle bir mektep vardı. Yazııkaynaklardan ve hafriyat
yapımamı olduğ halde harabelerden, Kysikos’un Kucukasya’nı en parlak Grek
sehirlerinden biri olduğ anlasııor. Burada Arkaik devre kadar cıan bircok
rolyef ve heykel bulunmustur.
Đlion icin dusunduklerimizi Kysikos icin de dusunebiliriz. Nitekim
kaynaklar Bergama’nı kurulusundan beri Kysikos’la olan munasebetini
kaydetmektedir.
Phileteiros zamanıda ufak tefek siparisleri karsıayabilecek yerli atolyeler
kurulmus olabileceğ de akla geliyor. Mesela kaba bir iscilik gosteren bir
Phileteiros basıı boyle bir atolyeden cımı olabileceğ dusunulebilir.
Acaba bu devrede daha muhim eserler yapımı mıı? Bunu bilmiyoruz.
Belki yapımı fakat, Athena mahalli değstirilirken kaybolmustur.
Phileteiros’un Athena icin yaptıdığıDor mabedinin kalıtıarıarasıda
kultle alakalıbir rolyef bulunmustur. Burada ortada Athena bir kaide uzerinde
hieratik pozda basıda miğer, kaldıdığısağelinde mırak, solunda ise kalkanııtuttuğ halde gosterilmistir. Đce hiton uzerine atımı manto sağomzu acıta
bıakmaktadı. Belde kumas kırılarıkemer uzerine dokulur. Etekler ortada
kılangı kuyruğ seklinde toplanmıtı. Bu figur tasvir tarzıla bizi 4. ası
sekillerine goturmektedir.
Demeter mahalli ile ilgili kult kabartmasıRomalıar devrinde değstirilen
temenosun guney odalarıdan birinde bulunmustur. Demeter sol elinde bir mesale,
sağıda kurban tasviriyle bir sunak yanıda durmaktadı .
Mabedin pronaosunda da bir heykele ait parcalar bulunmustur . Bunları
kult heykeliyle alakasıyoktur. Mamafih islenis tarzı3. ası baslarıa ait olduklarııgosteriyor. Bas, Praxiteles’ten sonraki bir devre girer. Elbisenin yumusak
kırılarıklasik tradisyonu devam ettirmektedir.
Kybele’ye ait mukaddes mahalde ise bulunan alcak bir kaideye gore oturan
bir kult heykeli mevcut olmalıdı
Demek ki baslangıta Bergama’da sanat dinin hizmetindeydi. Fakat bu,
orijinaliteleri olmayan basit heykel ve rolyeflerde yarı ası sonrasıı gelismis
sanat numunelerinin onculerini bos yere ararı.
Attalos I’in zafer abideleri birdenbire buyuk bir surpriz seklinde yepyeni
bir tarz ve fevkalade mutekamil bir sanat geleneğ ile karsııa cıarlar. Mamafih
bunun kadar buyuk ikinci bir surpriz daha onumuze konuyor; Attalos muazzam ve
muazzam olduğ derecede de muhim bir eseri olan Buyuk Zafer AnıııEpigonos
adlıyerli bir ustaya siparis etmis bulunmaktadı .
Richter Helenistik devirde Bergama, Rodos, Đkenderiye ve Antiochia gibi
mektepler kabul etmenin yanlı olduğnu, aslıda Grek heykeltıaslarıı anavatan
zayılayıca bu yerlere goc ederek bir takı yeni stiller meydana gelmesinde amil
olduklarııkabul eder. Bu fikir ancak kımen doğu olabilir. Bergama’nı ilk
buyuk heykeltıasi eserlerinden birinin yerli bir ustaya verilmesi Richter tezindeki
noksanıortaya koyuyor.
Epigonos eserini eski sembolik sekilde değl fakat realist bir tarzda, olen,
yaralanan, savasanlarla hakiki bir mucadele temasıseklinde islemistir ki, bu kralı
mı? yoksa heykeltıası kendi fikri miydi ? mechulumuzdur.
Dusmanları buyuk korkusu ve afallasmı halleri fizyonomide
aksettirilerek mucadelenin bir yok etme savaslıolduğ belirtilmistir. Boyle hakiki
bir mucadele Đkender lahti ve mozaiğnde de gosterilmisti. Fakat Đkender
lahtinde ifadeler ve hareketler daha olculuydu. Bununla beraber mucadele
67
gruplarının tanziminde her halde lahir muharebe abidesine ornek olmustu. Mamafih
Galler Abidesinde baska bir cehre; yenilik yolunda atılmıs ikinci bir adımla
karsılasıyoruz. Bu defa bir muharebenin mucadele safhası değil, fakat kaybedilen
bir savasın mağluplar uzerindeki tesiri gosterilmistir. Bunun icin cehrelerde
pathetic ifadeler daha asırıdır.
Baska bir yenilik, barbar tiplerinin bu devre Bergama sanatında doğmus
olusudur. Gerci Atina’da Chrysippos asağıyukarıEpigonos’la aynızamanda
yasamı ve o da cehrelerde psisik ifadelere yer vermisse de burada ki yenilik bu
ifadelerin barbar karakterine uydurulmus olmasıdadı. Bergama sanatıı yarattığıbu barbar tipi kliseleserek asılar boyunca aynıhususiyetlerle verilmek suretiyle
devam etmistir.
Zafer anııtipi 3. ası icin karakteristik olan en muhtesem orneklerini
Bergama’da vermistir. Gerci Samothrace Nike’si de bir zafer adıa dikilmisse de
Bergama’da artı sembolik Nike tasvirlerinden uzaklasıarak bu yolda da bir
yenilik yaratımıtı.
Nike
Eumenes II devrinde inkisaf aynı yolda ilerleyerek Bergama sunağında
pathetic uslup sahikasına varır. Su halde bu devrenin bir nesil onceki sanatla
bağlantısı mevcut olup, bu benzerlik tespit edilebilir.
Frizde Galat tipleri tekrarlanmıstır. Gerci diğer Helenistik mekteplerin bazı
unsurları da bu arada kendilerini gosterirse de, bunlar sanatkarlara ayrılan muayyen
parcalara munhasır kalmıs motiflerden ileri gidemeyip butunun seyrini
değistirmezler. Mesela draperi Đonya’ya civar adalardan alımı olabilir. 180
senelerinde yapımı bir Rodos eseri Samothrace Nike’sinde dalgalanan kuması
incelik ve kalılı gibi hususiyetleri ve canlıığıfevkalade ustun bir sekilde
verilmisti.
Eumenes II devrinde Bergama sanatıinkisafııtamamlarken bir taraftan
bazıyenilikler de ortaya atımıtı. Detay naturalizmi bu devrede doğus, hikayeci
uslup ilk orneklerini yine bu devrede vermistir. Mamafih Bergama sanatıbu en
68
verimli devresini idrak ettikten sonra yaratıcılığı carcabuk yerini siddetli bir
cozulmeye terk eder.
Attalos II devrinde artık nadiren bir orijinaliteyle karsılasıyoruz. Eserlerin
heyeti umumiyesinde bir donmusluk husule geliyor.
Butun bu tetkiklerimiz yukarıda da belirttiğimiz gibi sanatın verimliliği
bahsinde politik ustunluğun ne derece muhim bir rol oynadığını gostermektedir.
Đlham verecek harpler zaferler gibi tarihi olayların yokluğu ve zenginlik
kaynaklarının azalması Bergama abidevi sanatına en buyuk darbeyi indirmistir.
Aynı hal Atina’nı parlak devri ve sonrasıda da musahede edilebilir.
Alexandria ve Antiochia’nı Helenistik tarihteki rolleri Bergama’nıki
kadar onemli değldir. Nitekim bu yerlerde abidevi heykel geleneğ gelisememistir.
Gerci bu sehirlerde de birkac buyuk sanatkar yetismisse de bunlar eserlerinde fazla
yaratııı gosterememislerdir.
Đkenderiye ilk zamanlarda Attika tesirinde kalmı, sonra yerli motifler de
sanata girerek bir Craeco-Aegyip sanat karııımeydana gelmistir.
Antiochia’da gerci Eutychides’in Tyche’si ve Isparta icin yaptığıMurotas
Nehir heykeli gibi meshur eserler de goruluyorsa da, Grek ve doğ motiflerini
sanatkar bunlarda da kendisinden fazla bir sey ilave etmeksizin tekrarlamıtı.
Halbuki Bergama’da klasik tesirlere rağen devamlıbir inkisaf gosteren ve turlu
yenilikler ve orijinalitelerle karsııa cıan bir uslubun mevcudiyeti inkar
edilemez. Buna mukabil anavatan bilhassa Attica’da bu devir sanatıda
muhafazakar kalıarak Klasizm cereyanıdevam ettirilmistir. Su halde
Bergama’daki ilerleyise mukabil fakirlesen Yunanistan’da bir durgunluk, eski
saheserleri taklidden ileri gidemeyen bir kıı devre ile karsıasıoruz. Halbuki
krallı devri Bergama’sıda Klasik devir eserlerinin kopyalarıyapıdığızaman bile
bunları serbest reproduksionlar olmasıa dikkat edilmisti.
Ephesos ve Tralles’te sanat faaliyetleri gec Helenistik devirde baslar. Buna
mukabil Rodos’ta, sehir, adanı baskenti olduktan sonra sanat diğr Helenistik
sehirlere tesirde bulunabilecek kadar ilerleyerek karsııa cımaktadı. Rodos’un
ustun mevkii uc ası devam etmistir. Burada yapıan heykellerde Scopas’ı elemli
cehreleri, Lysippos’un fevkalade hareketli atlet baslarıdevam ettirilmistir.
Plinius’tan Rodos’ta abidevi skulpturun de mevcut olduğnu oğeniyoruz. Adaya
ait malumat verilirken 100 Kolostan da bahis gecer. Mamafih Rodos’ta onceleri
sanat dinin emrinde kalmıtı. Bergama’daki gibi politik bir mahiyet tasıaz.
Helios Baslarıindos Athena’sıı kolossal basıbuna misal olarak gosterilebilir.
Butun tetkiklerimiz Bergama’nı almaktan cok verme vaziyetinde
olduğnu gosteriyor. Pathetic stil Bergama’da olgunlastıtan sonra Delos, Cos ve
Efes’te gorulduğ gibi Kucuk Asya’ya, hatta Lykosura Despoina mabedinde
tespit ettiğmiz uzere Yunan karasıa kadar yayımıtı. Fakat bu tesirler kıa
surelidir, pathetic uslubun yerine suratle daha sade birer uslup kaim olur. Mamafih
M.O. I. asıda Bergama pathetic uslubu mubalağlıbir sekilde yeniden ortaya
cımaktadı. Buna misal olarak Laokoon grubunu gosterebiliriz.
Bergama pathetic stilin tesirleri Đalya’ya kadar yayımıtı. Etrusk lahitleri
ve urnlarıuzerindeki kabartmalarda bunu musahede edebiliriz. Tarquini’den
Tomba del Tifone’deki boyalıfigurlerde yıan ayaklıve kanatlıdemonlar pathetic
cehreler ve ruzgarla ucusan saclarıla altar frizinin genc gigantlarııhatılatılar.
Aynısekil gec Etrusk baslarıda yine kendini gosterir. I. asrı ilk yarııa ait
Bolsena’dan bir kadı bası Arezzo’da bir mabedin catıskulpturu arasıda yine bir
kadı bası Roma Tapari’den bir sıa bas tıkıBergama’daki gibi mubalağlıderecede pathetic sekiller gosterirler.
Roma’da klasizm cereyanıı meydana gelmesi Bergama yoluyla
olmustur. Daha Bergama sunağıda kendini hissettirmeye baslayan klasik tesirler
Eumenes II devrinden sonra daha da artmı bulunmaktaydı Bunu calımalarııda
bircok misallerle tespit ettik.
69
Rodos ve Delos’ta II. Asıdan itibaren gorulmeye baslayan Klassisist
eserler Bergama’da husule gelen bu meyli devam ettirmislerdir.
Helenistik Doğ Roma’nı eline gectikten sonra Kucuk Asya uzun suren
bir sulh ve sukun devresine kavusmus ve bu kendini devrin sanatıda da
hissettirmistir. Halbuki Roma Marcus Avrelius devrinde doğ ve batıan devamlıistilalara uğamaya baslayıca Bergama’nı mucadeleci ruhla yarattığıbarbar
tipleri tekrar rağet gorur.
Bundan baska Bergama’da gelisen portre sanatıda Roma portreciliğ
uzerinde muessir olmustur.
Bergama sanat periodlarıRonesans’tan sonraki Barok ve Rokoko ile
mukayese edilmistir. Wolfflin, (Renaissnce und Barock) adlıeserinde Barok’un
belirli bir devre bağıolmayı, tarihin cesitli devrelerinde tezahur ettiğ fikrini
ortaya atan biri olarak bu mukayesiyi yapmıtı. Yine Wolffline gore bu yeni
Barok’ta formlarda dağıma mevcuttur, konturlar gecicidir. Burada ise devamlıı
gorulur. Bu itibarla boyle bir karsıastıma zahiridir. Zaten Rokoko Bergama
ruhuna pek uymadığıdan bu nev’iden eserler pek azdı. Ustelik Rokoko burada
diğrindeki gibi Barok’tan sonra gelmeyip onunla paralel olarak devam eder.
Her devrin muayyen noktalarla karakterize edilen ve umumi olan uslubu
yanıda daha muayyen; bir devletin hudutlarıicine sığbilen mahalli usluplar da
mevcuttur ki bunları aynızaman icinde baska baska yerlerde esaslarıbir olduğ
halde ayrıistikametlerde gelismesi uzerinde o kavmin tarihi muessir olmustur.
Helenistik mektepler arasıda sanatkar ve fikir mubadelesi mevcudiyetine rağen
asağıyukarıher mektep devrin umumi cereyanlarıyanıda mahalli geleneklerin
korunmasııda bilmistir. Bunun icin simdiye kadar Helenistik devir mekteplerini
birbirlerinden ayıan hususiyetler ve bu hususiyetlerin gelismesi tam olarak tespit
edilemediyse bu; bu yolda yapıan calımaları yetersizliğ ve ancak cok yakı bir
maziye sahip bulunmasıdandı.
Bu konudaki her gecen gun değsen ve eksiklerimizi tamamlayan
bilgilerimizi Arkeolojik kazıarı bizlere kazandıdığıbelgeler ıığıda surekli
yenilendiğni ve her bulunan yeni parcalar bizi bilginin kaynağıolarak donemin bu
sanatta ulastığııı hııı boyutlarııda, ortaya koyacaktı.
Tanrıcalar
Bergama Heykeltrasına ait en onemli yapıtlarından olan “Bergama Sunağı”
heykeltraslı yapılarıBerlin’deki Bergama Muzesinde sergilenmektedir. Đtanbul
Arkeoloji Muzesinde yalnıca tek bir kadı basıbulunmaktadı. Bu bas son
zamanlarda H. Luschey tarafıdan sunağı kuzey frizindeki Aphrodit’in
bulunmayan basıolarak tanılanmıtı. Son kazıar sıasıda Bergama’daki
Asklepion’un sutunlu yolunda ele gecen ve tamamen Bergama stilinde olan sakallıbir bas ise Bergama muzesinde bulunmaktadı. Bu cok guzel, ancak normalden
70
daha buyuk olan bu bas sunak frizinden değildir. Bununla beraber M.O. 2. yuzyılın
ilk yarısında ortaya cıkan “Bergama Heykeltraslı Okulu”nun, essiz bir orneğdir.
Bergama Muzesinde sergilenen diğr bir genc adam basıı ise sunaktaki Telephos
Frizinde kıı tasıan bir kisiye ait olduğ Luschey tarafıdan saptanmıtı.
Gelecekte Helenizm sanatıı bu muphem ve muallakta kalmı mektepler
meselesinin daha etraflısekilde ele alıarak incelenmesi ve problemlerinin halline
calıımasııtemenni ederiz.
BERGAMADAKĐ ESERLERĐ ORTAYA CIKARAN ARKEOLOJĐK
KAZILARIN BASLAMASI
Oyku, Alman yol muhendisi Carl Humann 1869 yılında Osmanlı hukumeti
icin Bergama-Dikili arasındaki yolun etudunu yaparken iscilerin ona getirdiği
kabartmalı taslarla baslar. Humann, Zeus Sunağının parcalarını Bergama
Akropolundeki Heroon ve Yukarı Agora arasında kalan; bir Bizans duvarının
icinde bulur ve burada yedi yıl kazı yapar. Bergama Akropolis kazıları ve
Restorasyon calısmaları Đstanbul Alman Arkeoloji Enstutisu tarafından gunumuzde
de surdurulmektedir. Bugun Berlin’deki Pergamon Muzesinde tumuyle yeniden
kurulan muhtesem sunağı yerine, Bergama’daki eski donemlerin ihtisamııRoma
Đparatoru Traianus’a adanmı mabetin sutunlarıAkrepol’un yeni silueti olarak
suslemektedir.
Zeus Sunağı gunumuzde bir cam ağcıı golgesinde bu gunku
Bergama’yıseyreden temelleri ise daha sonraki yılarda 1878-1886 da kazıarı
yapımasıa sebep oldu. Đk kazıarıgerceklestiren ve bu gunde mezarıAkropolde
bulunan Carl Humann bu kazıarıkendisi asağıaki satılarda anlatı.
“…Pergamon’da ziyaretcilerim vardı: Karı Đmir’den, Berlinli Dr.
Boretius ise yaptığıdoğ gezisi sıasıda Đmir’den gecerken uğamıtı
Ziyaretcileri, arka kımıdııda, islenmis yuzu ise molozlara bakan platform
duvarııgormeleri icin kaleye davet ettiğm gun 21 Temmuz 1879 tarihini
takvimler kaydetmekteydi. Bizler yukarıcıtığıı sıada, gokyuzunde yedi tane
kartal bir daire olusturmuslardı Bu buyuk bir sansa isaretti. Đk platform yııdıve
kırımı bacaklarıla duran bir gigant sıtııbize gosteriyordu . Sola doğu
yoneliyordu. Sol elinde bir aslan postu vardı ・・ Maalesef bildiğmiz platformları
hicbirisine uymuyor ・・ dedim. Đincisi de devrildi . Goğunu gosteren muhtesem bir
tanrı oylesine guclu oylesine guzel, sanki hic kimsenin daha once gormediğ gibi .
Omuzlarıda bir manto asııdı genisce acımı bacaklarıı ustune kadar iniyordu
bu manto . Bu platform da bildiklerimizden hicbirine uymuyor ! Ucuncu
platformda ise ayakta duran zayı bir gigant vardı. Sol eli sağomuzunu tutuyordu.
Sağeli ise sanki felcli gibi duruyordu. Topraklarıtemizlerken dorduncu platform
dustu : Bir gigant sıtııkayalara yaslamı, simsek baldıııdelip gecmis . Sanki
yakııda hissediyorum, Zeus ! Heyecanla dorduncu platformu incelemeye
koyuldum . Ucuncu bulunan ilk bulunana uyuyordu . Buyuk Gigant’ı kırı
yıanı diz cokmus gigantı bulunduğ platforma kadar gidiyordu. Bu platformun
ise ust kımıyoktu . Ama devrilmis olanı ustunde savastığıacıca goruluyordu .
Buyuk tanrıa karsımısavasıordu ? Gercekten oyle; elbisesinin altıdaki sol
ayağı diz cokmus gigantı arkasıda kayboluyordu. ・・ Ucu de birbirine uyuyor ・・
diye bağıdı. Dorduncusu de diğrlerine uyuyor; simseğn carptığıgigant yere
doğu dusuyordu . Sevincten titriyordum. Bir parca daha geliyor . Aslan postu,
buyuk bir gigantı kolu, karsııise karma karıı; yıanlar-egis ! Zeus bu ! Oyle
buyuk, oyle guzel bir eser ki, sanki dunyaya bir kez daha hediye edilmisti. Boylece
calımalarıı doruk noktasıa ulastı. Athena grubu, kendisini tamamlayan
parcalara kavustu. Bizler derinden etkilenmis uc mutlu insan, muhtesem
71
buluntunun onunde kalakaldık, taa ki ben Zeus’tan (Zeus Sunağı) asağıinip
mutluluk gozyaslarıdokunceye dek ・・ Đte boyle gozyaslarıla bulunan tapıak iki
senelik calıma sonunda tumuyle acığ cıarıdı Berlin’deki Pergamon Muzesi’nde
yeniden birlestirildi.
Bu huzun hikaye ile baslayan bu seruven boyle surerken Anadolu’nun her
karı toprağıda antik yerlesim alanlarıda diğr yabancıarastımacıar cirit
atarken, cımadı tepe bakmadı tas bıakmadıar. 1874 yııda cıarıan Đk AsarıAtika Nizamnamesini takiben, 1884 yııda Osman Hamdi Bey’in hazıladığıyeni
AsarıAntika Nizamnamesi de bu yağalamayıdurduramamıtı.
Bergama’da Carl Humann’la baslayan Bergama kazıarıı seruveni Đi
Dunya savasıyılarıharic kesintisiz olarak gunumuzde de surmektedir.
BERGAMA KRALLIĞI HELENĐSTĐK DONEM ESERLERĐ
ATHENA POLĐAS NĐKEPHOROS MABEDĐ
Athena, sanatın ve bilimin koruyucusu olduğu gibi,
kentin de koruyucusu ve zafer mujdeleyicisi idi. Bergama’da
uzun sure yerlesen tanrıa Athena kultunun kurulusunu
efsane Augeye atfeder. Mysia kralıTelephos’un annesi ve
Tegea’daki Athena Alsa madenin rahibesi olan bu kadı
Meysine sehri Akropolu uzerindeki bir mabedi Athena’ya
vakfetmistir. Mabet eski bir kult heykelini muhafaza
etmekteydi. Bu da Akropol’de tanrıaya uzun muddet
tapıdığııgosterir.
Romalıar devrinde tanrıa Athena Polias
Nikephoros ismini tasıı Bu ismin gorulduğ, kraliyet
devrinin en eski kitabesi M.O. 149-148 yılarıda halkı bu
tanrıaya halkı yaptığıbir ithaftı. Eumenes I, doneminde
ona vasılandıma da; sadece Athena, veya Athena, Arei’a
denilirdi. Fakat, Attalos I, doneminde ilk ithaflarıda tanrıa,
Nikephoros ismini alıordu.
Bu, Bergama tanrıasıı resmi isimlendirmesi olarak
kalacaktı. Attalos’un hukum surduğ sıada tanrıanı
ismine ilave edilmis olan bu sıat, onun tarafıdan Bergama
ordularıa gosterilen himaye dolayııla verilmistir. Aynıkral paralara Athena’nı oturmus ve sağelinde Philetairos
isminin ustune zafer tacııkaldıan resmini basıor.
Mabedin yeri, Bergama Akropolunun manzarasıguzel bir
tarafıa insa edilmistir. Bu teras sehrin cekirdeğni teskil
etmekte ve krallı devrinde sehir genisletilirken burasıozel
bir surla cevrilmistir. Bunun icin de mabet, oldukca kenara
itilmis vaziyette dimdik ayakta duruyordu. Athena Polias
Mabedinin yerini tam olarak tayin edebilmemiz icin
etrafıdaki yapıarıbelirtelim. Zirvenin birkac metre asağııda duzlukte Traian
Mabedi ve bunun 9m. altıdaki terası guneybatıkosesinde ise Athena Polias
Mabedi bulunmaktadı. Athena terasıı 24 metre asağııda yer alan platformda
ise Zeus Soter sunağıicin duzlestirilmis alan, daha asağıa ise Pazar yeri
Athena
72
mevcuttur. Batı yamacında krallık devrine ait bir tiyatro, doğu tarafında ise antik
bir yol bulunmaktaydı.
Athena Kutsal Alanı (Akropol)
1897 yılında zirvede
baslayan kazılar neticesi Traian
Mabedi bulununca,Athena Polias
Mabedinin nerede olabileceği
dusuncesi ortaya cıkmıstır.Stiller,
mabedin nerede olabileceği
hakkında tahmin yurutmus .R.
Bohn ise yamacın altında dağınık
olarak duran yapı kalıntılarının
1880 yılında yapılan kazılar
sonucunda kati olarak teshis etmis
ve Athena Polias Mabedini
incelemistir.
Bizans doneminde
M.S.VI. yuzyılda bu alanda insa
edilen kilise yuzunden tapınak,
temellerine kadar sokulmus olarak
ortaya cıkarıldığı halde R.BOHN
gayretli bir calısma ile burasının
rekonstruksiyonunu yapmayı
basarmıstır. Tapınağın kuzeyini
kapsayan, doğuya doğru devam eden bir kilisenin mermer dosemesi kazıda
bulunmustur. Kilisenin cevresinde buyuk kısmı kayalara oyulan mezarlar, eskizleri
silmistir. Tapınağın malzemesi ile yapılmıs olan Bizans kilisesinin duvarları
yıkılınca icinden bircok antik kalıntı cıkarılmıstır. Bu kalıntılar uzerinde bulunan
yazılı bir sutun parcasında “Bunu Artemo’nun oğu senin icin dikti. Ey Triton’dan
doğn tanrıa!” cumlesine gore kalenin en eski kutsal bolgesi olan burasıı
Athena Polias’a adanmı olduğ anlasımıtı.
Athena Tapınağı
73
MABEDĐN ARKEOLOJĐK VE SANAT TARĐHĐ
ACISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
Mabet, Dor nizamında olup peripterostur. Dikdortgen seklindeki krepis
dıstan dısa 22,5 m. Uzunluk, 13,2 m. genislik gostermektedir. Saklı kalması
gereken kaide temelinin alt kısmı uzerine, bir parca geriye kaydırılarak oturtulmus
krepis’in ust tas dizisi, stylobatı uzerine yerlestirildiğ ilk basamak teskil ederdi.
Krepis iki basamaklıı.
Stoaları cephe sistemi Attalos II’nin Atina’da insa ettirmis olduğ stoaya
benzemektedir. H.Thombson’a gore cok az fark vardı. Atina’daki Attalos’un
stoasıı da alt katıdor, ust katıiyon nizamıdadı. Bergama’dan farklıolan;
Atina’da 3, Bergama’da 4 krepise sahiptir. Alt kat sutunlarıı ust kımıyivli,alt
kımıyivsizdir.Aks mesafesi daha azdı. Ust katta ion sutunlarıarasıda korkuluk
levhalarımevcuttur.
Atina’dakinin, Bergamaya gore bir diğr farkı Bergama’dakiler
kabartmalı Atina’daki ise, sadece kafes tezyinatımevcuttur. Bir diğr sunakta
Assos’taki Agoranı stoasıda Athena Polias’ı portiklerine benzemektedir.
Sutun baslılarıyonunden ele alısak; Palmiye seklinde sutun baslığıa M.O. 7.
asıda Neandria mabedinde rastlanmıtı. Bu orneğn diğr değsik sekilleri Lesbos
“Midilli” Adasıda Mytilene, nape ve kuzeybatıkucuk Asya’daki (Aigai),
Larissa’da gorulmektedir. Bundan baska Delphi’deki Massalia ve Klozomanai,
hazine binalarıdaki aynısutun baslılarıa rastlıoruz. Yayıma sahasıa gore bu
baslı sekline “Aiolya” baslığıadıverilmistir. Yaprak firizinin sekli “Lesbos
Nizamı”da denilmektedir. Bu sutun baslığıkırılarıĐon sutun baslılarıdan
busbutun farklıı. Lesbos Nizamı Arkaik devirde sona erer.
Bugun Berlin muzesinde kurulu olarak duran bu yapıı sutun akslarıarasıda, uc triglif, dort methop mevcuttur. Dor tarzısutun baslıları detay
bakııdan stoanıkinden biraz farklıı. Arkhidrav ise olcu ve profil bakııdan
stoanıki ile aynıı. Ust katı triglif frizi ise tamamen farklıı. Burada stoaları
triglif frizinden daha zengin bir susleme, sanatcıtarafıdan arandığıgorulur. Biraz
ağı fakat cok dekoratif gorunuslu frizi dolastımıtı. Frizin uzunluğ 2.48 m.’dir.
Propylonun alt katıı arkhidravıuzerinde ziyaretcilerin gozune carpan su ifade
okunur.( Kral Eumenes, Athena’ya vakfetti ).
Batıcephesinin bir kımıuzerinde krepis’in dosemesi, ilave bir basamak teskil
edecek sekilde yontulmustur. Stiylobatı olculeri ise 12,27m. Genislik, uzunluk
21,77 m. dir.
Pretorn, kuzey ve guney cephelerde 6 sutun, uzun taraflarda ise 10 sutun ihtiva
etmekteydi. Sutunları yuksekliğ 5,26 m. taban capıortalama 0,75 m. ust kımıı
capıise 0,60 m., dir. Sutun kasnaklarıbirbirine esit olmayan yukseklikler gosteren
trahitten yapımıtı. Sutun govdeleri yivsizdir. Sutun akslarıarasıda iki triglif,uc
methop yer almıtı. Eumenes II’nin Galatlara, Suriyelilere ve Makedonyalıara
karsıkazandığızaferden sonra, Kutsal alanı doğ ve kuzey taraflarıa iki katlıstoalar insa ettirmis, akropol kapııı hemen arka tarafıda da buraya girisi
sağayan alt katıdor duzeninde, ust katıda Đn duzeninde iki katlıanısal bir
propylon yaptımıtı. Almanya’ya goturulmus olan bu anısal kapıı taslarıBerlin Pergamon Muzesinde gerceklestirilen bir rekonstruksiyonla yerlerine
oturtularak yeni bastan ortaya cıarımıtı.
Athena Polias Nikephoros mabedi, Helenistik devirde diğr dor
mabetlerinde gorduğmuz normal sekil ve normal triglif adedini muhafaza
etmekteydi. Bu mabedin en buyuk ozelliğ; sellayıgenislemesine ikiye bolen bir
duvarı mevcut olmasıı. Sella Athena –eus kultune tahsis edilmistir. Yani bir
tarafta Athena’ya diğr tarafta Zeus’a ibadet edilmekte idi. Bundan baska cift kulte
sahip mabetler arasıda sunlarısayabiliriz: Sardes’teki Artemis Mabedinin sellasıimparatorluk devrinde Antonius Fius zamanıda ince bir duvarla ikiye ayrlmıtı.
Sellanı batıbolumunde Artemisi doğ bolumunde ise imparatorice Faustinanı,
74
imparator Antoninas Pius ile birlikte ibadet gordukleri bilinmektedir. Ayrıca 6.
asrın ikinci yarısında yapılmıs olan Korinth Apollon mabedi, Apollon-Artemis
kultune sahiptir.
Bergama ‘da kazıarda ortaya cıarıan, iki stoanı korkuluk levhalarıı
sayıı43’tur. Propylonuda hesaba katarsak stoaları ust katıda 48 kabartmalılevha bulunmasıicap ederdi. Ancak bu levhaları besi tam, besi ise yarı ele
gecmis, bundan baska bircok irili ufaklıparca mevcuttur.
Bu levhalarda islenen kompozisyon; tam ortada araba kasası duz kabzalıkıı mırak, kalkan miğer, araba tekerlekleri,zıhlar,baslığı iki yanıda at
kuyruğ sarkmaktadı.Eğr heyleltras bu silahlarıBergama’da muhafaza edilen
modellere gore kopya ettiyse, meraka değr savas ganimetleri, Attalos I, in cok
savastığıFrigya ve Karya savas meydanlarıdan toplamalıidiler.
Diğr bir kabartmada, gerek Attalos gerekse Eumenes II, tarafıdan kazanımı bir
deniz zaferi kompozisyonu islenmistir.
M.O.190-180 yılarıarasıda Eumenes II, tarafıdan yaptııan Athena
polias Nikephoros Mabedinin kuzey ve doğ stoalarıı bunları ust kat korkuluk
levhalarıuzerinde bulunan silah kabartmalarıuzerinde Grek silahları karımıtı ki
boyle durum cok değsiktir. Attalos ve Eumenes’in sı sı carpıtılarıdusmanlarıı silahlarıbirbirinden farklıidi. Bergamalıarı onemli rakipleri
sunlardı. Makedonyalıar Suriyeliler, Galatlar, Frigyalıar, Lidyalıar,Pontuslar,
Bitinyalıardı. Bu kadar karıı dusmanla carpıan Bergamalıarı, muhtelif
silahlarıulkelerine getirmeleri cok tabidir.
Bu sebepten Eumenes II, donemi sanatkarlarıı levhalar uzerinde
guruplandıdılarısilah cesitliliğ kolayca izah edilebilir. Kabartmalarda Galat
silahlarıdiğrlerinden daha buyuk bir yer isgal etmektedir. Gal silahlarıhakkıda
onemli bilgiyi M..S.208 yııda Galya’da kurulmus olan Ariminum kolonisine ait
gumus sikkelerden oğenmekteyiz. Đk donemde basımı olan bu paraları uzerinde
hucum halinde bir Galyalıı resmi, daha sonraki donemlerde ise Gal silahlarıa ait
tasvirler vardı. Burada kalkanlar bir insanıortecek sekildedir. Yunan kalkanlarıı
aksine tahtadan yapımı ve uzerlerinde basit susler vardı Zıhlar, uzun kalkanlar,
savas arabaları can seklinde miğerler de Galatları vasıasıla bu bolgeye
girmistir. Cesitli silahları bir arada resim edilmesini, Eumenes’in Athena’ya hesap
vermesi olarak vasılandııı. Athenaya sunu soylemek istemekteydi…. “Butun
kavimleri yendim ve silahlarııele gecirdim bunu sana borcluyum’’. Korkuluk
levhalarıı stili Grek sanatıda bir yeniliktir. Bu sııı vaziyette yerlestirilmis
silahlar, değsik tarzda konmustur. Hellenistik devirde kabartma prensiplerini
değstirmis olan resim sanatıa ait bir hisle tasvir edilmistir. Burada guclu bir
realizmle islenmistir. Athena Polias Nikephoros Mabedinin silah kabartmalarıı,
zarif bir kompozisyon meydana getirdiğni ve uzun donem kendi ve kendinden
sonraki sanatcıara da ilham kaynağıolmustur.
Silah kabartmalarıı bir benzeri ise; “madeni zıh kalkan”ı benzeri Side’nin doğ
sehir kapııuzerinde bulan zıh orneğ, Orange’deki, Tiberius kemeri uzerindeki
kabartma ve S.t. Remy’deki Julier’ler mezar anııda aynıkompozisyonda zıh
kalkanlar islenmistir. 1942 yııda Lavkadia’da bulunmus olan bir tumulus, altımezar odasıı icindeki fresklerdeki miğerler, Bergama kabartmalarıdaki
miğerler gibi konik sekilli ve alı uzerinde ince bir serit kapsamaktadı.
Makedonya sikkeleri uzerinde de, bazen Bergama’daki miğerlere tasvirler yer
alı.
Bergama’nı bu esiz ustalarıı insa ettiğ ve sanatcıarıı kabartma
ornekleri bu yapıa ki realizm ile kendilerini Roma’ya kabul ettirip, Roma’nı
yayıdığıalanlarda asılarca Bergama ekolunun yasamasıısağamılardı.
Kalıtıarı hemen yanıbasıda, kayalara oyularak yapımı 29 basamaklıbir tunel,
tapıağıtiyatroya bağayan yollardan bir tanesidir. Tapıak alanıicinde kalan bir
baska kalıtıda Hellenistik Cağ’da yapımı olduğ sanıan bir sarnıa aittir.
75
Kutsal alanın orta yerinde gorulen silindirik bicimindeki kalıntı ise, ilk donemlerde
Tanrıca Athena’nı, Roma doneminde ise M.O.31-M.S.14 yılarıarasıda hukum
surmus Đparator Augustus’un bronz heykellerini bir kaide olarak yapımıtı.
Athena Polias Mabedinin stoalarıguzel ve muntazam bir susleme sanatıı
varlığııortaya koyar. Stoaları cephe sistemi Attalos II, nin Atina’da yaptımı
olduğ stoaya benzemektedir. Aralarıda cok az fark vardı. Atina’daki Attalos
stoasıı da alt katıdor, ust katıiyon nizamıdadı. Uc kademeli krepise sahiptir.
Bergama’dan farklıolarak uc değl; dort triglif sistemi tatbik edilmistir. Alt kat
sutunlarıı ust kımıyivli,alt kımıyivsizdir. Aks mesafesi daha azdı. Ust katta
iyon sutunlarıarasıda korkuluk levhalarımevcuttur.
Hellenistik zevk abidevi ve tek sekilli, buyuk ve duz cizgili bir karaktere sahip olan
yapıa kendini gostermektedir. Hicbir unsur bu ahenk uyumluluğnu
bozamamıtı.
DEMETER KUTSAL ALANI
Demeter, aslen Grekler’den once Egeli bir kavmin Tanrıasıı. Grekler bu
ilahıkendi tanrıarıarasıa ithal etmisler ve Greklestirmislerdir. Demeterin
arkasıda Kucuk Asya’nı ana tanrıasıKibele gizlidir. Demeteri Grekler ziraat ve
bereket tanrıasısekline sokmuslardı.
Demeterle, Persofone Greklerden once her ikisi yeri temsil eden
tanrıalardı. Prof.Dr. Nezahat Baydur’a gore; ..Demek ki iki ayrıkavme aittiler,
sonradan bu iki kavmin birlesmesi neticesinde iki ilahe ana kı olarak kabul
edilmis ve Grek mitolojisindeki Perrofone efsanesi ortaya cımıtı.
Bazıefsanelere gore Demeterin Đsion adıda bir sevgilisi vardı. Bu,
senenin bazıaylarıda olup, tekrar dirilmek, anlayııile Kybelenin sevgilisi Attise
benzemektedir. Demeter kultunun mensei eskicağa bugunku Agyia adııtasıan
yerdedir.Guney Teselya, Demeter kultunun merkezidir. Tebaide, kultun
mevcudiyetini sikkeler vasıasıla oğeniyoruz. Kuzey Yunanistan’da Demeter
kultune az rastlanı. Makedonya’da yalnı Amphipolis ve Stoboiada sikkeler, bu
kultun varlığıa isaret eder. Demeter kultu Teselya’dan iki koldan yayımıtı.
Birincisi, guneye doğu kara yolunu takip etmis, ikinci kol ise, denizden Girit’e
ulasmıtı. Bu iki kol orta Yunanistan’da tekrar birlesmislerdir. Boylece Eleusiste
Demeter kultu en yuksek noktasıa ulasmıtı. Kuzeye doğu ise bu kult hic
yayımamıtı. Yine bu konuda Prof.Dr. Baydur’a gore : Buna iki sebep tesir
etmistir.
1-Ziraatla sııbir ilgisi olan kult munbit “verimli” vadi ve topraklara
muhtactı. Bu sebeple dağı bolgelere gec yerlesebilmistir.
2-Demeter kultune yakı olan Diyonisos kultu Trakya halkııtatmin
etmistir.
Kucuk Asya’da, Demeter kultu hicbir zaman yerlesmemistir. Cunku tanrıanı,
Medlerin değsik isimler altıda ibadet ettiğ bir rakibi vardı Demeter kultu, ancak
Dor hexapolisinde ve bilhassa Knidos ve Halikarnasosta yerlesebilmistir. Efeste
Demeter kultu Herodot’un (VI, 16) burada geceleri yapıan bir thesmophoros
bayramıdan, eserinde bahsettiğne gore bu kult burada da onem kazanmıtı.
Bergama’da ise, Eumenes I, zamanıda paralıaskerlerin yeminin de
Demeter ismi zikredilir. Bu kultun tarihsel surec icinde ortaya cıııve yayıııı76
ve Bergama’ya kadar gelisini inceledikten sonra Bergama’daki yayııı gelisimi ve
etkileri, Bergama hanedanıı kurucusu Philetairos M.O. 281-263 zamanıda sehir
duvarlarıı dııda kısal cevrede, Demeterin kutsal alanıyer alıordu. Bu yapıar,
yazılardan oğenildiğne gore Philetairı ve kardesi Eumenes tarafıdan M.O. 3.
yuzyıı ikinci yarııda anneleri Boa’nı anııa adanmıtı. Đn duzeninde anteli
bir tapıaktı. Roma donemine kadar mermer sutunlar ve alılığıile Korint
duzeninde bir prostylosa cevrilmistir. Tapıağı onundeki oldukca buyuk
Hellenistik donem sunağıantik donemde gayet zarif Hellenistik kose volutleriyle
susluydu.
Demeter Kutsal Alanı
Bergama’da asağısehirde Gymnasiumun, kuzeybatııda ve Hera Mabedinin
batııda buyuk bir teras uzerindedir. Kutsal alan, 1908 den 1911 yııa kadar
Eylul –kim aylarıdaki dort mevsimlik arastımalar sonucunda meydana
cıarımıtı. Demetere ait sahanı uc tarafıgalerilerle, yalnı doğ tarafıduvarla
cevrilidir. Bu duvar uzerinde bulunan Grekler devrinden kalma, Roma Devrinde ise
iki sutunlu bir galeri ilave edilmis olan kapıan kutsal sahanı dı avlusuna girilir.
Guneyde kalan kııda bir cesme ve bir adak cukuru vardı. Kuzey bolumde ise
ası avluya acıan ve yukarısehre bağanan yedi basamaklıbir merdiven vardı.
Cesme, Exedra biciminde bir Roma Devri yapııı. Bu cesmenin insasıda
kullanıan buyuk tas blok kaplamalar daha once burada mevcut olan daha basit bir
Grek cesmesinden kalmadı. Adak cukuru cesmenin batııda birbirine
kenetlenmek suretiyle yapıan cukurun alt kımımermer levhalarla cevrilmistir. Bu
adak cukurunun bir benzerine Priene’deki Demeter Kutsal alanıda rastlıoruz. Bir
Bergama sikkesinde Demeter Sunağıtasvir edilmistir.
Sunak ve cevresindeki yapıarıtarih tasnifi icinde ele alısak birkac devre
tespit edebiliriz.
Eski Grek devrinde, sehrin yalnı tepeye kurulduğ zamandan en son
bahsettiğmiz duvarlarla cevrili olan bir mabet ve bir atlardan ibaret bir Demeter
kutsal sahasıvardı
Fletarios zamanıda (M.O. 283-263) asağıkuzey stoası tiyatro ve doğ civarıı
asağıkımıyapımı ve mabetle sunak yenilenmistir.
77
Stoaların Apollonistan evvel mevcut olup olmadığı hakkında kat’i hukum
verilemiyor. Fakat belki de batıve guney stoaları bir kımıbu devre isabet eder.
Demeter Sunağından - Bereket Tanrıcası
Propylonun guney stoasının kuzey duvarı ile birlesik vasiyeti bizde bu
supheyi uyandırıyor.
Kralice Apollonis zamanında ihtimal kocası Attales I (M.O. 241-197)
oldukten sonra yani M.O. 2.nci asrın baslangıcında stoalar ve propylon buyuk bir
insaat değisikliği getirmistir. Sunak ve mabed Apollonis tarafından dokunulmamıs
Filetarios zamanındaki sekli muhafaza etmislerdir.
Esaslı son bir değisiklik M.S. 2.nci asırda Antoninus Pius zamanında
Kleusis kultu tekrar canlandığı sırada yapılmıstır. Bir Bergamalı olan G. Kladius
Seilianos Aisimos mabede mermer bir prenses ve esas altara mermer bir kaplama
ilave etmistir. On avludaki exedralı cesmenin gecirdiği değisiklik de bu zamanda
olabilir.Bu cesme kult temizliği icin kullanılıyordu.
Guney stoasında mermerlerle yapılan değisiklik daha sonra olmakla
beraber baslangıcı belki bu zamandadır.
Gec Roma devrinde kuzey-batı kosesinde buyuk bir değisme olmustur.
Erken Hıristiyanlık devrinde butun kutsal saha tahrip edilmis, mermer
parcalar kısmen ev, kısmen kilise insasında kullanılmıstır.
Demeter kutsal sahası icinde gerek buyuk heykeller, gerekse kucuk
parcalar ele gecmistir. Bunlardan da kısaca bahsetmeyi uygun goruyoruz. Ancak
bunların hepsine değil, sanatsal değer ifade eden parcalara temas edeceğiz.
Bunlardan baska Đmparator, Asklepios, Dipnysos ve kadın heykelleri ile muhtelif
cinsten adak esyaları bulunmustur.
ARKEOLOJĐK VE SANAT TARĐHĐ
ACISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
Tarasanın takviye duvarları ile Demeter mahzeni arasında bulunmus olan
iki Nike heykeli vardır. Bunlar her halde mimari parcalardır. Fakat mabedin
akroterlerine mi ait yoksa galerilerin icinden ve ya ustunden bir parca mı olduğu
bilinemiyor. Boyları, birinin 0,66m., diğerinin ki 0,75 m.’dir . Bunları uzerinde
78
gorulen kafalar hazinenin kuzey doğusunda da bulunmustur. Fakat Nike
vucutlarına ait olmalıdırlar.
Germanikusun karısı yaslı Agripinayı
tasvir eden bir heykel de bulunmustur.
Agripina Asia eyaletinde de halk
tarafında da cok sevilmistir. Lesbosta
Demeter Karpoforos namıyla
zikredilir. Agripinadan bir Lesbos
kitabesinde soyle bahsedilmektedir.
Đmparator ailesindeki kadınların
Demeter Karpoforos olarak ibadet
gormesi, bu kult isminin ne kadar
yayılmıs olduğunun ispatıdır.
Bir kısmı mahzen ve takviye
duvarları arasında, bir kısmı Demeter
mabedi yanında 7 tane kabartma
parca bulunmustur. Bunlardan daha
evvel Gymnasium’un orta tarasasıda
da ele gecirilmistir. Uzerlerindeki
hashas ciceğ ve basak tasvirlerinden,
Demeter kutsal sahasıa ait olduklarıanlasımıtı. Gymnasium tarasasıa
tesadufen gitmis olabilirler.
Bunlar herhalde gec Roma devrinde guney galerisindeki tadilatta, sutunlar arasıa
konulan korkuluklara aittirler.
Bulunan parcalardan birinin etrafısilme ile tehdit edilmistir. Đcilik
kabadı, noksan olan sağkımıda Hepding belki gunes ve ay ıığıaltıda yer altıhakimlerinin tasviri olabileceğni ileri suruyor.
Parcanı yuksekliğ 0,89 m.’dir.
Hemen hemen sağam bir vaziyette bulunan diğr bir parcanı yanlarıda sutunlarıkavrayan cukurluklar vardı. On yuzde ortada bir elinde kase bir elinde mesale ile
Demeter ayakta duruyor. Kalı kumastan hiton giymis, uzerinde sol omuzdan
atımı kıa bir manto var, saclar omuzlara dusuyor, belinde celenk var. Bu tasvire
gore belki mabet icinde sol elinde mesale, sağelinde kase tutar vaziyette ilahenin
bir kult heykeli kabul edilebilir. Kabartmada ilahe kutsal sahasıicinde tasvir
edilmistir. Sol tarafıda on tarafıgirlantlarla suslu palmat akroterli bir atlar vardı.
Atları uzerinde kuvvetli alevli bir ates goruluyor. Sağtarafta ihtimamlıislenmis
yanan bir mesale yerden iki yaprak arasıdan cııor.
Bir diğr parca asma dallarıile susludur. Bu tezyinat mabette Dionisos’un
Demeter ile ilgisini gostermek bakııdan muhimdir.
Kutsal sahanı doğsundaki bina icinde bulunmus bir kabartma Demeter
kutsal sahasıa aittir. Bir tarafıda bir fiyonk uzerindeki iki volutun arasıdan iki
defa birbirine dolanmı iki yıan vucudu cııor ve baslarıikinci bir fiyonktan
sonra birlesiyor. On yuzde genis bası bir yaprak uzerinde akantus yapraklarıve bir
nar, bunun sağıda bir basak vardı.
Demeter kutsal hazinesinin kuzey doğsundan ve Atları altıdan cıarıan iki
kabartma parcadan biri uzerinde hashas saplarıarasıdan cıan bir mesale,
diğrinde de mesale var.
Doğ’daki odasıve buyuk altarı yakııdaki bir cok terakota figurler
cıarımıtı. Bilhassa uzun elbise ve manto giymis ve dua eder vaziyetteki kadı
figurleri coktur. Mantolar basıarkadan ortuyor. Birbirinden farklı8 tip
gosteriyorlar. Bunlardan bir numuneyi gosteriyor. Altarlar ve tiyatro kademeleri
arasıdan 0,31 m. yukseklikte bir kadı basıbulunmustur koreye ait olmasımuhtemeldir. Poliklet uslubunu hatılatıor.
79
Demeter kutsal alanları icinde on plana cıkan mabetler ve diğer yapıları
genel ozellikleri ile Bergama Demeter sahası icindeki eserlerin ortak ve farklı
yonlerini, Prof. Dr. N. Baydur’un Genel değrlendirme sonuclarıla
incelediğmizde ortaya cıan unsurlar :
Bu kutsal sahaları yapıııcesitli tarihlerde olmasıa rağen hepsinin esas
sekillerini almalarıIV.cu ası basıile Helenistik devir arasıa rastlar. Bergama,
diğr yerlerde gorulmeyen zengin stoalar ile Bergama Kutsal alanıı en onemli
ozelliğni olusturur.
Eleusis kutsal sahasıile Bergama’daki ic ve dı avluları propylon insalarıve
oturma sıalarıile diğrlerinden cok birbirlerine benzemektedir.
Muhtelif mimari parcalarıı islenisinde dikkate değr bir incelik
gorulmez. Kutsal saha ilk seklinden Bizanslıar zamanıa kadar asağıyukarıbes
kere değsiklik ve ilavelere maruz kaldığıhalde esas seklini Apollonis zamanıda
almıtı, denilebilir.
Bergama kutsal sahasıEleusisteki mustesna diğrlerinden cok birbirlerine
benzemektedir. Đerisinde ihtiva ettiğ binalar bakııdan Eleusistekinden sonra en
zengin olanıı.
Bu kutsal alanları icindeki tapıaklar, Bergama dııdakiler Yunan
Mabedi sekil ve planıdan ayrımaktadılar. Ozellikle Prienedekinin esine hicbir
yerde rastlanmıor. Eleusisteki talesterionda dort kose sekliyle değsik bir tarz
gosteriyor.
Samothrakedeki diğrlerine gore gec yapımı “yeni mabet” dı gorunusundeki
koseliliğne rağen sella’da yer alan apsisi ile az rastlanan bir ozelliktir.
Tapıakları sekil ve planlarıda gorulen bu farklıılar zamanla değsen kult
adetlerinden ileri gelmis olmalıı.
Megara Kaseleri
BUYUK SUNAK (ZEUS SUNAĞI)
80
Bergama'nın Attalos I zamanında Galatlara karsı kazandığı buyuk zafer uzerine
Eumenes II zamanında (M.O. 197- 159) Akropol'de Zeus (Athena ya da tum
tanrılar) adına bir sunak yapıldı. Sunak hakkında ilk bilgi verenlerden biri Romalı
yazar L. Ampelius'tur. Dunya Harikaları adlı yapıtında "Bergama'da mermerden
kırk ayak yuksekliğinde, gorkemli kabartmalarla suslu buyuk bir sunak vardır.
Tanrılarla Gigantların savasını gostermektedir." demektedir.
Bu kabartmalardan birkacının bulunması ile 1877'de Akropol'de kazılar
baslamıs ve sunak ortaya cıkarılmıstır.
Ele gecen parcaları ile Berlin Muzesi'nde tekrar yapılandırılan sunak
boyutları nedeniyle bugun Berlin'de ziyaretcileri ağırlayan Pergamon Muzesi'nin
yapımını (1910-1930) zorunlu kılmıstır.
Akropol'un birinci surları dısında
Athena Tapınağı'ndan 24m asağıda
bulunan 5623 metrekarelik duzlemin
ortasında insa edilmis olan sunak, yukarı
agoranın biraz ustunde bulunmaktadır.
Sunak binası, kuzeyden guneye 37,70 m,
batıdan doğuya 36,60m'lik bir
dikdortgendir. Sunağın genisliği 34,20m
ve derinliği 36,44m olup bes basamaklı
bir altlık uzerinde 40 ayak (12m)
yuksekliği vardır. Selinos vadisine
bakan cephesinde 20m genisliğinde 28
basamaklı merdiveni bulunur. Kuzey,
guney ve doğu yuzlerini kusatan ve
Tanrılarla Gigantların savasını anlatan
kabartmaları (Gigantomachia) iceren yuksek kabartmaların uzunluğu 120m dir.
Bunların yuksekliği 2,30m, kalınlığı 0.50 m olup genisliği 0,60 - 1,10 m
arasında değismektedir. Sunak meydanının girisi doğuda ancak sunak avlusuna
cıkan merdivenler batıda olduğundan sunağa gelenler merdivenli cepheye
varabilmek icin yapının iki yanından birini dolasmak zorundadır.
Doğudan gelindiğinde ilk olarak Zeus ve Athena kabartma grubu gorulur.
Frizin bu yanında gunes doğusuyla ilgili ısık tanrıları Apollon, Artemis ve Leto
tasvir edilmistir. Karanlık kuzeyde ise yıldız tanrı Orion, kader tanrıcaları
(Moira'lar) ve gece tanrıcası gibi tasvirler vardır. Guneyde baska tasvirler arasında
safak kızıllığı, gunes tanrısı Helios, batıda denizle ilgili tanrılar ailesi Okeanos,
Amphitrite, Nereus ve Triton vardır. Homeros'a gore Gigantlar vahsilikleri
Zeus Bası
81
yuzunden yok olmus bir halk kitlesidir. Hesiodos ise "Onlar goğun ve toprağın
cocuklarıdır. Parlak silahlı ve ellerinde uzun mızrakları olan savascılardır." der.
Olympos tanrıları, Titanları surgun ettikleri zaman, anaları toprak tanrıcası Gaia,
Titanların ocunu almak icin essiz buyukluk ve gucte olan Gigantları doğurmustur.
Gigantlar tumuyle insan kılığında gosterildiği gibi, bacakları oyluklarına kadar
yılan kuyruklu da oluyordu. Boylece toprağın cocukları analarının kucağından
cıkarak insan biciminde ayağa dikiliyorlardı. Gigantlara yılan ayakları savasta
yardım ettiği gibi tanrılara da hayvanlar yardım ediyordu. Zeus'un kartalı
Gigantların yılanlarına karsı savasıyor, azgın kopekler ve Hekate'nin bir aslanı da
Rea'nın yanında bulunuyordu. Yuksek kabartmalarda birbirine giren figur bolluğu
vardır. Bunlar yan yana veya arka arkaya değil, birbirini kısmen orten ve kesen bir
durumda duzenlenmistir. Boylece, goğus goğuse yapılan bir olum kalım savası,
sanatcılar tarafından buyuk bir ustalıkla, olağan bir karmasadan uzak tutulmustur.
Bu kabartmalardaki tema, direkt olarak tarihsel olayların (Galatlara karsı kazanılan
zafer) konu edilmesi yerine bu olayların vurguladığı dusunceye onem veren Hellen
gorusune uygun gorulmektedir. Kral Eumenes II de Hellenliğin ruhsuz, duygusuz
barbar bir dunya uzerindeki zaferinin sanatsal betimlemeve anlatımını
onemsemistir.
Sunağın ic yuzunde de dıs yuzde olduğu gibi sutunlu galeriler planlanmıs
ancak tamamlanmamıstır. Duvarın ic yuzunu, Bergama krallık soyunun atası
olarak kutsanan Herakles'in oğlu Telephos destanından sahneler susler.
Antik dunyada onemli veya halka hukmeden ailelerin soylarını bir tanrı ya da
buyuk kahramanlara dayandırmaları yaygındı. Telephos da Attalos hanedanının
hem Grek tarihinin en buyuk kahramanı Zeus'un oğlu Herakles, hem de
Arkadia'daki soylu ve saygıdeğer bir Grek ailesi ile bağlantılarını sağlıyordu.
Telephos'un yasamından bolumlere antik siirlerde ve Aeschylus, Sophokles, ve
Euripides' in klasik dramalarında rastlanmaktadır. Telephos frizinde diğer
eserlerdeki gibi butun olay aynı zaman ve mekanda gecmemektedir. Bu anlamda bu
friz heykelcilikte yeni bir anlatım seklinin olusmasında onculuk etmistir.
Efsane Arkadia'da baslar. Apollo kahinleri Arkadia Kralı Aleos'a oğullarının
kızı Auge'nin soyundan gelen biri tarafından olduruleceği hakkında uyarırlar. Kral
bunu engellemek icin kızını Athena bas rahibesi yapar. Kralın huzuruna gelen
Herakles bir mese koruluğunda Auge'ye rastlar. Kral Aleos Auge'nin Herakles'ten
olan bebeğini Parthenion dağlarına bırakır, kızı Auge'yi de bir kayığa bindirip
denize bırakır. Auge Mysia kıyılarına suruklenir. Burada Kral Teuthras Auge'yi
karsılar ve evlat edinir. Auge Bergama'da tanrıcası olan Athena kultunu kurar. Bu
sırada Herakles oğlu Telephos'u onu sutuyle besleyen bir aslan ile birlikte
bulur.Dağ perileri de cocuğa bakmaktadır. Cocukluğu hakkında diğer olaylar
saklanamamıstır. Gencliğinde Telephos bir kahin tarafından annesini aramak uzere
Mysia'ya gonderilir. Telephos Kral Teuthras tarafından karsılanır ve tanıyamadığı
annesi, Auge, ona Mysia icin savasması icin silahlar getirir. Kral Teuthras
Telephos ile Auge'yi evlendirir, ancak ilk gece yataklarındaki bir yılan anne ile
oğulun birbirlerini tanımasını sağlar. Telephos daha sonra Mysia kralı olur ve
Truva icin yola cıkan ancak yanlıslıkla Mysia kıyılarına cıkan Grekler ile buyuk bir
savasa girer. Karısı Hiera da Mysia kadınlarının basında savasa girer. Antik
kaynaklara gore Hiera o kadar guzeldir ki, savasta olduğunde dusman geri cekilmis
ve gomulmesi icin ateskes ilan edilmisti. Mysialılar Grekleri puskurtur, ancak
Telephos Achilles tarafından Telephos'un hediyeler sunmadığı Dionysos'un bir
sarmasığa takılmasını sağlamasıyla yaralanır. Yarası iyilesmeyince, bir kahine
danısır ve ona "Yarayı acan iyilestirecektir" denir. Bunun uzerine Telephos bir
gemi ile Argos'a (Yunanistan) gider ve Kral Agamemnon huzurunda kimliğini
saklar. Bir solen sırasında yarasını gosterip kimliğini acıklar. Đclerine kadar sızmıs
olan dusmanlarına karsı Greklerin ofkesi Telephos'u korkutur ve o da
Agamemnon'un oğlu Orestes'i rehin alır. Telephos Achilles'in mızrağının tozu ile
iyilestirilir. Sunaktaki diğer paneller Bergama'nın onemli kultleri ile ilgili sahneleri
82
gosterir. Dionysos'un onurlandırılması ve oturmus tanrıca icin yapılan sunak
gosterilmistir. Son panel ise olen kahramanın cenazesinden bir sahne olabilir.
ARSENAL
M.O. III ve II. yuzyıllarda, ozellikle korunmus, Bergama Kalesi'nin en
dıstaki alanda kuzey guney doğrultusunda uzanan bes magazin yapısı kurulmustur.
Burada bulunan ve bugun asağı agorada korunan 13 farklı capta 900 gulle mancınık
biciminde sapanlar ile atılırdı. Eski cağda da gulleler magazinler dısında depolanır,
magazinlerde ozellikle cabuk bozulan erzak ve tahıl saklanırdı. Uzerindeki ağırlığı
tasıyabilmek icin ızgara biciminde birbirine yakın duvarlar halinde insa edilen
temellerde etkin havalandırma icin yarıklar bulunuyordu. Catıları kiremitle ortulu
buyuk ahsap galerilerden olusan asıl magazinlerde yiyecek dısında kalede kalan
savas aracları da saklanırdı. Daha sonra Roma Legionlarında gorulen bu buyuk
yapılar antik cağda gorulen en eski silah ve erzak depolarındandır.
Arsenalin guneydoğusundaki kral birliklerinin buyuk kıslasının 32 tas
sırasına kadar ayakta kalabilmis kuzeydoğu duvarı Hellenistik Cağ tahkimatının en
iyi durumda kalmıs parcasıdır.
BERGAMA KUTUPHANESĐ
Tarihci Diadoros tarihteki en eski kutuphaneyi, M.O. 7. yuzyılda
Ninova’da Asuranipal’in sarayıda bulunduğnu kaydeder. Ninova Kutuphanesi,
Yunan Tiranlarıa ornek teskil etmis bu suretle Hellenlere gectiğni kaydeder.
Sisam Tiranı Polikrates ile AtinalıPeisistratos’un kutuphaneleri bu donemde
meshurdu. Fakat sonraki yuzyılarda Hellenler Edebiyata karsıgosterdikleri buyuk
ilgi ve alakaya rağen Yunanistan’da kutuphanelerin ortadan kalktığııgoruyoruz.
Kitapcıdukkanlarıı ihtiyaca yeterli gelmesini de kutuphanelerin kapanmasıda
etkili olduğ gorusu de bu donemde on plana cımıtı.
Strabon eserinde, Mıı’da Ptolemais’lardan once Aristoteles tarafıdan ilk
sistematik kutuphanenin tanzim edildiğni bildiriyor. Hellenistik devre gelindiğnde
Đkenderiye Kutuphanesi ile Bergama’da Eumenes II’nin yaptıdığıM.O. 2.
yuzyıda insa edilmis olan, Bergama Kutuphanesi bu devrin en unlu kutuphaneleri
idi. Makedonya Savaslarıdan sonra Hellenistik donem kral ve hususi
kutuphanelerinin kitaplarıRomaya tasıdı Đparator Agustus Bergama’yıornek
alarak Palatin’deki kutuphaneyi yaptıdı M.S. 3. yuzyıda ic isyanları ve dıtaki
savasları sebep olduğ iktisadi duraklama ve gerileme donemi kutuphaneleri de
olumsuz yonde etkiledi. Avrupa’da Ronesans ve Reform hareketleri ile Antik
donemin yeniden kesfedilmesine kadar Bizans Sarayıve Araplar Kutuphane
mirasııellerinde bulundurdular. Kutuphaneciliğn bu kıa tarihi gelisiminden
sonra Bergama Kutuphanesi ile ilgili bilgileri ele alacak olursak Bergama’da
kutuphanenin balısıtıseklinde catııve Ucgen alılığıile Yunan sella nizamıı
tatbik edildiğni ilk bakıta gorebiliriz.
Bergama kutuphanesinin yeri 1880 yııda Akropolde yapıan kazıarda
Carl Humann ve Prof. Conze tarafıdan ortaya cıarımıtı. Boylece Attalos I
tarafıdan yaptııan ve M.O. 2.yuzyıı baslarıda unlenen kutuphanenin, Athena
Tapıağıı kuzey koridoru arkasıdaki durumu anlasımı ve planlarıcizilmistir.
Koridorun alt karıdan gecilebilen batıkımıdaki 12x9m boyutlarıda buyuk
odadan daha kucuk odalar yapımıtı. Bunlar arasıda uc sutunlu kucuk dar bir
salon, onun arkasıda da uc oda bulunmaktadı. Doğ tarafıdaki orta buyuklukteki
odaya koridorun ikinci katıdan gecilmektedir. Kapıar yerine perdelerle
birbirinden ayrımı dort salondan olusan odada mermer pervazları kalıtıarıbulunmustur. Daha doğdaki en buyuk oda 16x 13m boyutlarıdadı. Koridordan
kutuphaneye acıan gecitlerin en buyuğnun burada olduğ kabul edilmektedir.
Tastan altlılıduvarlardaki bir sıa civi deliklerine Conze'ye gore altlı uzerine
83
konulan kitap dolaplarını saplamak icin yapılan madenden yapılmıs cengeller
asılıydı. Kitaplar, guney ve batının nemli havasından korunmak icin kuzey ve
doğuya konulmus ve kitap raflarıyla duvarlar arasında yarım metrelik bir bosluk
bırakılmıs olduğu anlasılmıstır.
Kuzey duvarının ortasında bulunan buyuk kaidenin uzerinde Bergama'nın ve
krallığın koruyucusu olan Athena'nın buyuk bir heykeli bulunuyordu.
Parthenos'taki altın-fildisi heykelinin Hellenistik anlamda bir kopyası olan heykelin
etrafında cok guzel bir kadın heykeli ile bir kadın bası da bulunmustur.
Kutuphanede ayrıca destan ozanı Homeros'un, Helen dunyasının en buyuk kadın
lirik ozanı Lesboslu Sapho'nun bustleri, parsomenci Krates ve Đrodikos,
Halikarnassos'lu tarihci Herodotos, Miletos'lu lirik muzisyen Timotheos, daha
ileride tarih yazarları Meleagros'un oğlu Balakros, Philotas'ın oğlu Apollonios gibi
bilginlerin heykel ve bustleri bulunuyordu.
Bergama ve Đskenderiye arasındaki rekabet yuzunden Mısır kralı papirus
dıssatımını yasaklayınca Bergama'da papirus yerine gecebilecek herhangi bir
maddeyi getirene buyuk oduller verileceği duyuruldu. Cok gecmeden, Sardes'li
sanatcı Krates, krala keci derisinden ozel bir bicimde hazırlanmıs bir ornek getirdi.
Đstenilen kullanısa elverisliliği gorulen bu kağıtlara Bergama kağıdı (Pergaminae
Chartae) adı verildi ve daha sonra bilim dunyasının yolunu ısıtacak olan parsomen
adını aldı. Bergama kutuphanesi edebiyat ve sanat hakkında parsomenlere yazılmıs
200 bin tomar kitapla doldu. Bergama, Đskenderiye karsısında bilim ve sanat
bakımından erismek istediği varlığı sağlamıs oldu.
Bergama, M.O. 133'de Roma egemenliğine gectiğinde Romalı bilginler
Hellen kulturunu incelemek icin aradıkları essiz eserleri Bergama kutuphanesinde
buldular. Sezar'ın olumunden sonra Roma'da baslayan ic savas sırasında Bergama
da unlu kutuphanesini yitirdi. Antonius tarafından Tarsus'ta Mısır Kralicesi
Kleopatra'ya armağan edilen Bergama Kutuphanesi, M.O. 47 yıllarında bir savas
sırasında yanan Đskenderiye Kutuphanesinin bosluğunu dolduracaktı.
ASKLEPĐON
Antik Cağın en onemli 3 sağlık merkezlerinden biri olarak un yapmıs Bergama
Asklepionu, kendi cağdası olan diğer iki; Epidauros ve Kos Asklepion’larıile
birlikte sağı tanrııa adanmı hem tapıı yeri hem de, sifa bulunan sağı
merkezleridir. Bugun, Bergama Asklepion’unda gorulen kalıtıarı buyuk
coğnluğ M.S. 2. yuzyıı ilk yarııa, yani Roma Đparatoru Hadriyanus
M.S.117-138 ve Đparator Antoninus Pius M.S. 138-161 yılarıarasıda hukum
suren Roma Đparatorlarıı donemlerinde sağı tanrııAsklepion adıa yapımı
diğr ilave yapıardı. Ancak yapıan arastımalar Bergama Asllepion’unun M.O. 4.
yuzyıda kurulduğnu ortaya koymaktadı.Tarihci Pausanias burada yer alan sağı
84
tanrısı Asklepios Tapınağının M.O. 4. yuzyılda insa edildiğini eserinde
yazmaktadır.Unlu tarihciye gore Asklepion kultu buraya; Bergama’nı
kuzeyindeki Madra Dağıda avlanıken ayağıdan yaralanan Archias adıda bir
kahraman tarafıdan getirilmistir.Mitolojik oykude, ayağıdan yara alan Archias
sağığıa kavusmak icin once Epidauros’taki Asklepion Tapıağıa gitmis,
buradaki rahiplerden aldığıilahi oneriler uzerine Bergamaya gelerek, Asklepion
kultunude beraberinde getirip burada yayıı gelismesine onculuk etmistir. Boylece
ilk tapıak Ayvazali yoresinde kutsal cesme ile onun yanıdaki kayalı alanda
kurulmus oluyordu. Baslangıtan beri bu kutsal bolge adı adı genisletilmistir.
M.O. IV. yuzyıda buyuk alanda bulunan kaya ve temeller ustunde genisletilmis
olan Asklepion kutsal yol boyundaki anı-mezarlarda klasik kultur bakııdan ozel
bir durum tasıordu.
MO 280 - 133 Bergama Krallağıdoneminde akropol ve kent gibi
Asklepion da genis olcude kalkıma ve yukselme icine girmisti. Ozellikle mermer
isciliğn değrli yapılarıile suslenmistir:
MO 156 ‚a Bergama’ya Bitinya kralıII. Prusias saldımı, kenti
kusatmasıa karsı alamayıca asağıkenti ve Asklepion'u yağalamı, tum heykel
ve sanat urunlerini alı ulkesine gotururken Asklepios heykelini de unutmamıtı.
Bergama kralıIII. Attalos zamanıda sağı tanrııile kral arasıdaki sıı ayıııkaldıımı ve Asklepios'un sağı yurduna Kral kutsal yeri seklinde
isimlendirilmistir.
MO 218’ de Buyuk Đkender'in hazinesi yuzunden Suriye kralıIII.Antiokhos ordularıı Bergama kralıI. Attalos uzerine gondermisti. Bergama’ya
kadar gelebilen bu ordu, akropolu kusattıve kenti yakı yıtı Asklepion ise cok az
zararlıcımıtı
MO 201 de Makedonya kralıV. Filip, akropolu zaptedemeyince kenti
yakı yıtıve Asklepion’a da zarar vermisti. M.O 183-173 yılarıarasıda
Bergama kenti bayıdılı asamasıa gecerken Asklepion da gozden gecirilmis ve
genisletilmistir.
Bu donemdeki plana gore yer kazanmak icin guney eğmli alan destek
duvarlarıla kapatımı ve bir dehliz olusturulmustur. Đn duzenindeki mermer
tapıak kayalılar ustunde yukselmis, tedavi salonlarıkurulmustur. Kutsal su icin
tas cesme ve havuz yapımıtı.
Asklepion’u incelerken ilk kurulus donemi ve bu kultun ortaya cıııBergama Krallı donemi oncesine ait olduğnu tespit etmemize rağen,
calımamıı “Bergama Krallı Donemi” baslığıaltıda bu kultu inceleyerek ele
almak, ihtiyacııduyduk
Kapııda : “Olumun Yasaklandığı Vasiyetnamelerin AcımadığıYer”
olarak da sohreti Bergama sıılarııasmıtı. Dunya tı tarihinde buyuk bir
sohrete erismis olan Galenos’da, meslek hayatıicinde Bergama Asklepion’u ile
ozdeslesmistir.
Bergama Asklepion’da gorevli rahipler, “Asklepiad” adıverilen
Bergama’nı soylu ailelerinden geliyorlardı Bu babadan oğla gecen bir meslekti.
Bunları basıda da bir basrahip bulunuyordu. Asklepion rahipleri aynızamanda
birer hekim olup telkin yoluyla, değsik bitkilerden yaptılarıilaclarla buraya gelen
hastalarıtedavi ediyor, ayrıa hastalar sifalısu ve camur banyolarıdan yararlanı
spor yapıorlardı
Unlu tarihci Pausanias’tan sonra Unlu hatip Aelius Aritedides, M.S. 2.
yuzyıda buraya gelip kalmıtı. Kaldığısure zarfıda Bergama Asklepion’da
yapıan tedavi ve fiziyoterapi metotlarıı hastalara uygulanan masaj, su ve camur
banyolarııkaleme alarak gunumuze yazııbir belge bıakmasıbakııdan cok
onemlidir. Ayrıa kazıarda ele gecen bazıyazıları uzerinde de tedavi
yontemlerinden bahseden bilgiler mevcuttur.
Antik cağarda Yunan halkıolumden sonraki yasamıhep yerin altıda
85
karanlıklar icinde dusunmus ve bu yasama hep soğuk bakmıstır. Olum oncesi
yasama sıkı sıkı bağlanıp, olumden sonrasına hep ustun tutmusdur. Bu yuzden
gerek Anadolu gerekse Yunanistan hep tiyatrolarla, stadyumlarla ve hamamlarla
doludur. Oysa Mısır tam bir mezarlıklar ulkesidir. Yasamın vazgecilmez kaynağı
sağlık da unutulmamıs, pek cok değisik yerlerde sağlık icin tesisler yapılmıstır.
Unu gunumuze kadar ulasan Bergama’nı Asklepion’u (Asklepieion) da sağı
alanıda hizmet vermistir. Gunumuz Bergama’sıı onemli tarihsel ve gezmesel
yeri, antik Pergamon’un sağı yurdu Asklepion’un kurulusu Đ 4. yuzyıa dayanı.
Yapıan kazıar Asklepion, Asklepion olmazdan once yine aynıyerde baska bir
yerlesimin olduğ sonucunu cıarmıtı. Sağı ve doktorluk tanrııAsklepios icin
adanan bu tapı merkezi, olasııla, Anadolu’da sıca karsıasıdığıgibi, baska bir
tapı merkezinin uzerine kurulmustu.
Asklepion’daki yapıarı, Akropol’un asağııda kalan bir duzlukte
koruması sekilde acı bir alan uzerinde yer almasısebebiyle, tarih icinde bircok
saldııara maruz kalarak defalarca yııı yakımıtı. Her defasıda yeniden insa
edilmis veya onarı gorerek; gunumuze kadar kımen korunmus olmasıı en
buyuk nedeni, yuzyılar boyunca yağur sularıı getirdiğ toprakları bu duz ve
Akropol dııdaki konumuna gore ise, cukur alandaki bu bolgeyi doldurmasıı.
Asklepion’un islevi, barıdıdığıyapıarı soylenceleri ve unlu Bergamalıhekim
Galenos’u gormeden once, Asklepion’a adııveren, eski Yunan’ı ve Roma’nı
sağı tanrııolan Asklepios’u tanıak gerekir.
MĐTOLOJĐDE ASKLEPĐOS
Latinler’de Esculapius. Tıbı tanrııve kahramanı Apollon’un oğudur
ama doğmuna iliskin efsaneler birbirinden oldukca farklıı. Coğnlukla,
Apollon’un Tesalya kralıPhlegyas’ı kııKoronis’le sevistiğ ve onu bir erkek
cocuğ hamile bıaktığıanlatıı. Ozellikle Pidaros’un benimsdiğ versiyon budur.
86
Ne var ki, Koronis bu cocuğa hamileyken bir olumlunun Elastos’un oğu
Đkhys’in askıa ram olur. Bir kuzgunun bosboğzlığıla ( ya da kehanet
yeteneğyle)ihaneti oğenen Apollon vefası kadııoldurur. Koronis’in vucudu yakımak uzere odunları
ustune konulduğ sıada, henuz yasayan cocuğ
Koronis’in karnıdan cekip alıı. Asklepious’un
doğmu boyle olur.
Asklepios’un neden Peloponisos’da Epidauros’un
buyuk tanrııolduğnu acılamaya matuf bir baska
tradisyona gore ise, buyuk yağacıPhlegyas, ulkenin
zenginliklerini oğenmek ve onlarıele gecirmenin
yollarııbulmak icin ulkeye gelir. Kııda onunla
beraberdir. Yolculuk sıasıda Apollon kııbastan
cıarı. Kı, Epidauros toprağıda Myrtion adıdaki dağı eteğnde cocuğnu
gizlice doğrur. Sonra da onu terk eder. Ama bir keci gelip cocuğ emzirir ve bir
kopek ona bakar. Kopekle kecinin sahibi olan coban Aresthanes, cocuğ bulur ve
cocuğ saran ıı cemberini hayretler icinde kalı. Bu iste bir sı olduğnu
dusunerek bebeğ almaya cesaret edemez. Bebek, tanrıal kaderin yolunda tek
basıa ilerler.
Bir baska versiyonda, Asklepios’un annesi olarak Leukippos’un kııArsinoe’nin adıgecmektedir. Cocuğn, Arsioe’nin oğu olduğ ama Koronis
tarafıdan buyutulduğ ileri surulerek, diğr tradisyonlarla uzlastıımaya calıan
Messinia tradisyonudur.
BabasıAsklepios’u Kentauros Kheiron’a emanet etti. Kheiron,
Asklepios’a, tı oğetti. Asklepios, cok gecmeden bu sanatta cok buyuk bir maharet
kazandı Hatta oluleri yeniden diriltmenin caresini bile buldu. Cunku Asklepios,
Athena’dan Gorgo’un damarlarıdan akan kanıalmıtı Gorgo’un sol tarafıdaki
damarlarıkuvvetli bir zehir sacarken, sağtaraftaki damarlarıı kanıise sifa verici
nitelikteydi. Đte Asklepios, olulere can vermek icin bu kanıkullanmasııbiliyordu.
Bu yoldan bircok insanıdiriltmisti. Bu insanlar arasıda Kpaneus, Lykourgos (
muhtemelen Thebai savasısıasıda: cunku, bu savasta olenler arasıda bu adıtasıan iki kahraman vardı ), Minos’un oğu Glaukos ve adıdaha sı gecen
Thrseus’un oğu Hippolitos sayıabilir. Bu diriltmeler karsııda, Asklepios’un
dunyanı duzenini bozacağıdan korkan Zeus, onu yıdıııile carptı Apollon da
Zeus’tan intikam almak icin Kyklopslar’ıoldurdu. Asklepios, olumunden sonra,
takıyıdıa donusturuldu ve Yıancıtakıyıdııoldu.
Gec doneme ait bazıanlatıar, Asklepios’u, Kalydon avıa ve Argonautlar seferine
katımı olarak gostermektedir. Ama Asklepios genellikle efsane silklerinin dııda
kalı.
Đyada’da adıgecen Podalirios ve Makhaon adlıiki hekimin Asklepios’un
cocuklarıolduğ soylenir. Efsanenin daha sonraki versiyonlarıda Asklepios’un
Epione adıda bir karııve Akeso, Iaso, Panakeia, Aigle ve Hygieia adlarıda
cocuklarıolduğ anlatımaktadı. Belkide ilk ortaya cıtığıyer olan Trikka
(Teselya)’da varlığıbelgelenen Asklepios kultu, uygulamalarıozellikle buyuye
dayanan, ama daha bilimsel bir tababetin geleceğni hazılayan gercek bir tı
okulunun gelstiğ Epindauros (Peloponisos)’ta kok saldı Bu sanat, Asklepiadlar
ya da Asklepiosoğllarıtarafıdan icra ediliyordu. Bunları en unlusu, ailesinin
seceresi bu tanrıa dayanan Hipokrates’tir.
Asklepios'un yok olusundan sonra hekimlik sanatııkııHijye (Hygieia,
Yunanca sağı anlamıa gelir) ve oğulları Asklepiades sıkı bir lonca duzeni icinde
surdurmuslerdir. Đlkcağ sonuna dek gelen bu gelenek icinde tum hekimler bu
efsaneye burunmus olarak cıkarlar karsımıza. Orneğin Hippokrates'in yasam
oykusunun ne kadarı gercek, ne kadarı masal bilinmez bugun. Asklepios adına
yaptırılan tapınakların bulunduğu yerlerde kurulan sağlık yurtlarının en unluleri
87
Peloponnes'teki Epidavros (Epidauros), Hippokrates’in gorev yaptığı Gokova
Korfezi'nin ağıdaki Kos Adası(Đtankoy) ve Bergama’dı.
Asklepios’un sembolleri bir sopaya sarımı yıanlar ve bunun yanısıa,
cam kozalakları defne celenkleri, bazen de bir keci ya da kopektir.
SAĞLIK TANRISI ASKLEPĐON’UN ADINA
YAPILAN HASTANE
Homeros onun soylu bir kisi olduğunu
yazmaktadır. Daha sonra Asklepieion’un, Apollon’un
oğu olduğna inanımıtı. Asklepieion, simge olarak
yanıda bir yıan tasıdı Mitolojiye gore Epione ile
evlenir ve uc cocuğ olur. Bunlardan kııHygeia
sağığıkoruma tanrıasıı. Gunumuzde sağığıkoruma bilimine Hygeia’nı adıdan “Hijyen”
denilmektedir. Oğu Telesphore iyilestirme (nekahat)
tanrııı. Diğr oğunun adıPodalyere’dir. Bu hekim
değldir. Ancak inanca gore bunun oğu Hippocon bir
hekimdir ve Hippocrates’in atalarıdan biridir.
Bunlardan ayrıolarak Apollon’da
iyilestirmeyi bilen bir tanrıidi. Genc kıları tanrıasıolan Diana cocuklarıiyilestirirdi. Cinsel iliski ile
bulasan (venerial) hastalılarıise Aphrodite
iyilestirirdi.
II. Eumenes devrinde Asklepieion yeni planlara gore genisletildi. Dort bir
yandan gelen hastaları, dertlilerin ihtiyacıa uygun bir duruma getirildi. Dunya
Asklepieion’larıarasıda unu ve değri en basta yer aldı. Strabon da “Bergama bu
ununu II. Eumenes’e borcludur.”der.
M.S. 166 yııda, Anadolu’da olduğ gibi, Bergama’yıda buyuk veba
salgııkıı gecirmisti. C. Verius’un Part’larla yaptığısavaslardan donen askerleri,
Anadolu’nun Kuzeyinden gecerken bu salgı hastalığıda getirmislerdi. Zeus
Sunağıtaracasıda bulunan kitabede “ Ey buyuk TanrıZeus! Asklepieion ve butun
Tanrıarla birlikte, sehri harap eden salgııkov” denilmektedir.
Đparator Avrelius Antonius (211-218) Trakya’dan donerken Gelibolu’da
tehlikeli bir gemi kazasıgecirmesi uzerine, onu Bergama’daki Asklepieion’a
getirdiler. Kıa bir surede tedavi edildi. Sukran borcu olarak mukaddes mahalle
heykelini diktirdi. Akropolde de tiyatro taracasıda mermerden Dionisos
Tapıağııyaptıdı Heykelin basıBergama Muzesinde, Latince kitabeli heykel
altlığıda Asklepieion’dadı.
Milattan once ikinci asıda olduğ gibi, milattan sonraki ikinci asıda da, Bergama
Asklepieionu dunya Asklepieion’larıarasıda en yuksek sohretini tasıı Bu
donemden sonra eski ozelliğni kaybetti
ASKLEPĐON’DA KAZILAR
Asklepion’da ilk kazıar, 1927 yııda baslamıtı. Alman kazıkurulu
baskanıWiegand Asklepion'un yerini saptamı ve 1928 den sonra Asklepion ortaya
cıarımaya baslanmıtı. Đk buluntular arasıda kuzey koridor kolonlarıyerlestirilmis ve tiyatronun birinci bolumunun onarııyapımıtı. Eski Eserler ve
Muzeler Genel Mudurluğ’nun yardılarıile Bası-Yayı Genel Mudurluğ
Turizm butcesinden destek ile Bergama Muze Muduru Osman BayatlıAsklepion'un onarıı 20 kadar sutunun dikimi ve kucuk tiyatronun doğsunu
hazılamılardı.
Hygeia
88
1958 yılında Alman arkeologlar kutsal alanın orta kesiminde yeniden
calısmaya basladılar. Bu kazılar cesitli yenilikler sunmaktadırlar. Hellenistik uyku
odalarının altında, ustteki kuzey-guney yonlendirmeden farklı olarak, eğik bir
bicimde uzanan duvarlara rastlanmıstır; iscilik, duvarların en gec Đ.O. 4. yuzyıl
baslarında orulduğunu gostermektedir. Gerek soz konusu duvarlar, gerekse bir
birtakım arkaik figurinler ve yakında bulunup, cok erken bir doneme tarihlenen bir
keramik parcası, Đ.O. 4. yuzyılda kurulan Asklepion'dan once burada yerlesildiğine
isaret eder. Cevrede ele gecmis bazı pismis toprak figurinlerin oturan bir kadını
betimlemesi nedeniyle, kazıcılar burada bir tanrıca kultunun bulunduğunu ileri
surmuslerdir. Ne ki, figurinler daha gec bir doneme aittir. Bu durumda eski kultun
(eğer gercekten eski bir kult var ise), Asklepios kultunun yanı basında yasatıldığı
anlasılır. Sorun henuz tam anlamıyla cozumlenememistir. 1969-1971 yılları
arasında Oscar Ziegenaus yonetiminde Asklepios Tapınağı kazıları tamamlandı.
ASKLEPĐON VE CEVRESĐNDEKĐ BERGAMA
KRALLIK DEVRĐ YAPILARI
Asklepion'un yeri; kentin batı kesiminde, denizden 108 metre yukseklikte
ve ruzgarlardan korunabilir bir yerdedir. Orneğin Aristides buranın konumu icin; su
ve havasının iyiliğinden gelisi guzel secilmis olmayıp gizemsel bir secim olduğunu
belirtir.
Bergamalı unlu hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dağları’nı
(Geyikli) ayaklarıda, hava akılarıdan korunmus, temiz havasıve suyu olan
uygun bir yerde kurulduğnu vurgular.
Ozan ve tarihci Horas ise; oraya sıaklar sıma goturmez, orada
vasiyetnameler acımaz diyerek onemini dile getirir. Kazıar sonucu gun ıığıa
cıarıan Asklepion'un bugun gorduğmuz kalıtıarıbuyuk oranda ĐS. 2. yuzyıda
gerceklestirilen genis caplıyenilemeye aittir. Bunun oncesinden kalanlar ise kutsal
alanı esas cekirdeğni olustururlar: Kutsal kuyu, tapıağı ve onun batııile
guneyinde yer alan uyku odalarıı temelleri. Bugun gorduklerimizin coğ Aelius
Aristides'in zamanıda insa edilmistir. Ne yazı ki, onun sozunu ettiğ yapıar
genellikle gunumuze erismemistir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlesmenin Arkaik
Donem'e, hatta Bronz Cağa gittiğ anlasımaktadı. Yunan tanrııAsklepios'un
kultu olasııla daha eski ve yerli bir kutsal alan uzerine kurulmustur.
Kutsal Yol (Via tecta)
Viran Kapı’dan baslayı Asklepion’u Bergama’ya bağayan yol. Kazıarla onemli
bir kımıacığ cıarıan kutsal yol, anısal kapıı onundeki avluya eğk bir sekilde
kavusur.
Kutsal Yol
89
Anıtsal Kapı
(Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol uzerinden girislerin yapıldığı
ana kapı.
Kucuk Alan
Kutuphane
Anıtsal kapıdan gectikten sonra hemen sağda, yani kuzeyde, kutuphane yer
alır. Kutuphane, duvarlarında nisler bulunan kare bicimli tek bir odadan ibarettir.
Doğu kenardaki orta nisi, bilimsel calısmaları koruması nedeniyle kutuphanenin
adandığı Đmparator Hadriyan'ın (Hadrianus) heykeli susler. Hadriyan ayrıca
Asklepion'un butununde yapılan yeniliklerden ve onun Yunan dunyasındaki en
unlu tapınaklar arasına yukselmesinden de sorumludur. Okuma icin gerekli ısık,
nislerin uzerindeki bir sıra pencere ile sağlanmıstır. Kutuphane bir tıp kitaplığı
sayılmamalıdır; tersine hastaların hizmetine sunulmus klasik yapıtları kapsayan bir
koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapının tumu Flavia Melitine adlı bir
kadın tarafından adanmıstır.
Buyuk Alandan Genel Goruntu
90
Zeus-Asklepios Tapınağı
Anıtsal kapının obur yanında yuvarlak Zeus-Asklepios Tapınağı yer alır.
Mevcut kutsal alanın bas tapınağı olan yapıdan yalnızca en alttaki tas sırasının
kalmasına karsın, duvar orgusundeki ustalık gozden kacmaz. Tapınağın arkasında,
doğu yanda bir merdiven dısarıdan catıya ulasıyordu ve olasılıkla onarım islerine
yonelikti. On cephede ise, soldaki anıtsal kapıdan kutsal alana inen merdivenleri
bakısımlı bir bicimde dengeleyen ikinci bir merdiven vardı. Burada Asklepios'un
Zeus ile bağdastırılırması, Aristides'e gore uzerinde durulması gereken bir
durumdu. Unlu hatip, Asklepios'un tıpkı Zeus gibi yuce, cok yonlu ve her seyi
saran bir guce sahip olduğunu anlatmıstır. Onun kendi girisimleriyle duzenlediği
bir koro gosterisi onuruna, bir uc ayaklı kazan adadığı tapınak da yine burasıdır.
Kazanın uc ayağı da birer altın figurle bezenmisti: Birinde Asklepios, oburunde
Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figuru vardı. Adak, Asklepios
heykelinin sağ elinin altına yerlestirilmisti. Sağlığı ifade eden Hijye ve
Gerceklestirici anlamına gelen Telesforos Asklepios'un cevresindeki ikincil
tanrılardı.
Stoalar
Kuzey Koridoru
Kutsal alan kuzey, batı ve guney
yanlarında stoalar ile cevrelenmisti. Bu
sutunlu galeriler Yunan sivil
mimarisinin vazgecilmezoğelerindendir;
insanları yazın gunesten, kısın
yağmurdan korurlardı. Pergamon
Asklepion'unda en iyi koruna gelen stoa
kuzeydekidir. Kazı sonrasında, bu
kesimdeki sutunlar yeniden ayağa
kaldırılmıstır. Kuzey stoa sutunları Đon
duzenindedir. Yalnız kutuphane
tarafindaki son on sutun bir depremde
yıkılmıs ve yerlerine postament uzerine
oturtulmus, kompozit baslıklı sutunlar
dikilmistir - kompozit tip, Đon sutun
baslığına ozgu volut ile Korint
baslığındaki akanthus yapraklarını
birlestirir.
Kalıntı bırakmamasına karsın,
batı stoanın kuzeydekine benzediği Guney Koridoru
91
anlasılır. Tam ortasındaki kapı ve basamaklar, baska bir stoaya giris sağlamıstır.
120 m. uzunluğunda ve Dor duzenindeki bu stoanın gerisinde bir dizi mekan,
onunde ise Aristides'in de değindiği, jimnazyum (gymnasion) islevli bir acık alan
vardır.
Guney stoa da tumuyle yıkılmıstır. Bu yan, arazinin eğimi yuzunden alcakta
kaldığından, bir bodrum kat gerektirmistir. Gunumuze erisebilen bodrum kat,
ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe bolunmustur. Payeler ustteki stoayı tasımıs,
bodrum kattan ise depo olarak yararlanılmıstır.
Genel Tuvalet
(Latrinler)
Batı ve guney galerilerin
birlestiği kosede, antik cağda
kullanılan latrinlerin ilginc bir orneği
ile karsılasılır. Erkeklere ayrılan
buyuk mekanın gosterisli olduğu
anlasılır. Burada mermerden, yaklasık
otuz adet oturma yeri vardı. Catı,
ozenle islenmis Korint baslıklar
tasıyan dort payenin uzerine
oturtulmus, ortasında ısık ve hava
dolasımı icin bir bosluk bırakılmıstı.
Boyle gorkemli latrinler, donem icin
karakteristiktir. Bunlar gunumuzde
aradığımız gizlilikten yoksun bulunmalarına karsın, goz alıcı bir bicimde insa
edilip, kusursuzca donatılmıslardır. Ote yandan, bayanlara ayrılan latrin daha
kucuk ve sadedir.
Uyku Odaları, Sifalı Kaynak ve Kuyular
Kutsal alan ve kultun odak noktası
Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapının icine
alınmıs, kunkler aracılığıyla bir pınardan
beslenmesi sağlanmıstı. Su, hastaların icine
girmesi icin değildi; cesitli kaplarla cekilerek
yıkanma ve ozellikle icme suyu olarak
kullanılıyordu. Aristides kutsal suyun
yararlarını coskuyla anlatır, hatta yazılarından
birini, yalnızca bu su icin duzduğu ovgulere
ayırmıstır. Dediğine gore kuyu her zaman dolu
ve su, yazın serin, kısın ılıkmıs. Goz
hastalıkları cekenler, bu suyla banyo yaparak
goğus hastalıkları, astım ve ayak
sorunlarından yakınanlar, suyu icerek sifaya
kavusuyormus. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu
icince, konusmaya baslamıs. Pergamon'daki
suyun kutsallığı, baska yerlerdeki kutsal
nitelikli sular gibi - orneğin, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasına izin
verilmemesinden kaynaklanmıyordu.
Pergamon Asklepion'undaki su kutsaldı, cunku kullanan herkese tanrının
yardımıyla yararlar veriyordu.
Kutsal alanda, ayrıca iki cesme vardır. Her ikisi de hastaların sağaltımında
rol oynayan bu cesmelerden birisi, tiyatronun yakınındadır. Ustu acıktır, mermer
Tuvaletler
Loj Tunel
92
bir tekne ile donatılmıs ve olasılıkla soğuk banyo onerilen hastalarca kullanılmıstır.
Oburu batı tarafın ortasına rastlar. Tekne kayaya oyulmustur. Uzerinin bir catı ile
ortulduğu anlasılır. Kıs mevsiminde ve yağıslı havalarda cevresinde yoğun bicimde
camur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastaların buradaki birikinti ile camur banyosu
yaptıklarını, sonra da teknede yıkandıklarını ileri surmuslerdir. Eğer tekne bir tek
bu amaca yaramıs ise camur banyosu sık uygulanmıs bir tedavi yontemi olmalıdır,
cunku tekneye inen basamaklar bir hayli asınmıstır.
Kutsal Kuyu'nun hemen guneybatısında uyku odaları yer alır. Yalnızca
temelleri korunan odaların ayrıntılı bicimde tumlenmesi olanaksızdır. Uyutulma
islemi kesin dinsel kurallar uyarınca gerceklestiriliyordu. Kurallardan bazılarını
cok hasar gormus bir yazıttan oğreniyoruz: Hasta, uyku odasına girmeden once
yıkanıp beyaz giysiler giymeli, kusak ya da yuzuğunu cıkarmalı ve kurban
sunmalıdır. Bergama'da kurbanın zeytin dallarıyla suslu, beyaz bir koyun olduğu
anlasılır; Aristophanes'ten (Klasik Donem oyun yazarı) oğrendiğimize gore,
Atina'da ise Asklepios'a adak corekleri sunulmustur.
Hellenistik Devir’a ait Asklepios,
Apollon ve Hijye (Hygieia) TapıaklarıTelesporos Tapınağı
Mermer havuzlu ve kaynak cıkısının hemen guneyinde kayalık alanda ve
diğer bir tarifle Uyku odalarının kuzeyindeki kayalık taban uzerinde, gunumuze
pek az iz bırakan, Hellenistik devirde yapılıp, Romalılar cağında kullanılmaya
devam eden uc tapınak kalıntısı gorulmektedir. Bu kalıntılar, buyuk olasılıkla
Bergama’ya gelip, Asklepion’da 13 yı kalan unlu hatip Aristeides’in belirttiğ.
KurtarııAsklepios'a, kııHijye'ye ve babası Guzel Cocuklu Apollon'a adanmı
tapıaklardı Hijye Tapıağını icinde ya da yanıda Telesforos'un kutsal bir yeri
vardı Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un cevresinde yer alan, daha sonra
baska yerlerde de tapı goren bir cocuk-tanrıdı Sağltı kultunde onemli bir rol
Kutsal Cesme
93
oynuyordu: Aristides bir gun kendisine Telesforos'un, daha doğru bir deyisle
Telesforos rahibinin, vucuduna surulecek bir merhem verdiğine değinir. Bir
keresinde de Aristides bir dus gormus ve dusunde butun vucudunu kurtarmak
istiyorsa, bir organını kesip Telesforos'a adaması gerektiğini oğrenmistir. Fakat
rahip bir organın adanması cok acı vereceğinden, Aristides'in parmağındaki yuzuğu
adamasının yeterli olacağına karar verir. Boylece parmak adağı yapmıs gibi, etkili
bir sonuc elde edilebilecektir. Aristides'in oykusu gercekci ifade bicimiyle, enikonu
inandırıcıdır.
Yeraltı Gecidi
Gecit kusursuz bir bicimde korunmustur. Her iki ucunda merdivenler,
tepesinde icerisini aydınlatan bir dizi delik vardır. Asklepion'u kazanlar, tunelin
iki amacı olabileceğini one surmuslerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda
calısanların yararlanması icin yapıldığıdır. Đkinci secenek ise yaz gunlerinde
hastalara serin bir korunak sağlanması amacını gundeme getirir. Oysa belki
daha guclu bir olasılık, tunelin ozellikle kotu havalarda hastaların yuvarlak
yapıdan cıkıp, kutsal alanın kuyu cevresindeki merkezine ulasmalarına
yaramasıdır. Yuvarlak yapının ya da en azından bodrum katının, kutsal alanda
kalan hastalar icin hem sıcak, hem de yağıslı havalarda korunabilecekleri bir yer
olarak yapıldığını kabul edebiliriz. Yapıya guneyden bitisen tas doseli teras,
yatalakların kutsal alanın kalabalığına girmeksizin, hava alıp guneslenmesini
sağlamıstır.
Asklepion’da Sağltı Yontemleri
Adaklar
Roma Đmparatorluk Donemi'nde Bergama Asklepion'u onemi bakımından
Epidavros'takinden sonra ikinci sırayı alıyordu. Asklepion’daki sağltı
yontemleri hakkıdaki bilgilerimizn coğnu unlu soylev ustasıve kronik bir hasta
olan Aelius Aristides’ten oğeniyoruz. Buranı surekli ziyaretcilerinden Aristides
bazıyazıarıda doğudan Asklepion'u ele almı, Asklepios'un uyguladığıolağnustu tedavi bicimlerini anlatıken, Asklepion'a iliskin değrli bilgiler
vermistir.
Gerek Bergama'da, gerekse diğr Asklepionlarda gerceklestirilen sağltı,
94
doğaustu ve kılgılı yontemleri garip bir bicimde kaynastırmıstı. Sağaltımın en
onemli ozelliği, hastanın uyutulmasıydı: Hasta kutsal alan sınırları icinde
uyutuluyordu. Uyandığında ya iyilesmis ya da o kadar sanslı değilse, rahiplere
anlatacağı bir dus gormus oluyordu. Bu duse gore rahipler, daha dunyevi tedavi
yolları oğutluyorlardı. Ruya cok kesin değilse - Aristides'in ruyaları genellikle
kesindi - rahiplerce yorumlanması gerekirdi. Rahipler, boylece hekimlerin islevini
gerceklestiriyorlardı. Fakat herhangi bir dinsel gorevleri olmayan hekimler de
tedavi biciminin belirlenmesinde coğu kez rahiplere yardım ederlerdi.
Hippokrates'ten sonra antik cağın en unlu hekimi sayılan Galenos, Bergama'da
doğmus ve Asklepion'da calısmıstı. Đlk tıbbi deneyimlerini, belki yakındaki
amfitiyatroda gosteriler yapan ve baskalarına oranla uzerinde calısılacak daha cok
insan malzemesi sağlayan, bir gladyator topluluğunun hekimi olarak kazandı. Antik
cağdaki sınırlı tıp bilgisi goz onune alınırsa, uygulanan tedavinin genelde cok
akıllıca yurutulduğu ve mesleğin yuzunu ağarttığı anlasılmaktadır. Uc temel oğe:
perhiz, sıcak ve soğuk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluğu
sikayetiyle Epidavros Asklepios Tapınağı'na basvuran bir Milaslının (Milasa,
Mylasa) durumu ornek alınabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve
ballı sutten olusan bir perhiz verilmis, cıplak ayakla dolasması, her gun kosması,
camur banyosu yapması ve belki tuhaf, ama sıcak bir banyo almadan once
vucudunu sarap ile ovması oğutlenmistir. Tedavi basarılı sonuc vermis ve hastanın
sukranını dile getiren bir yazıt, bunun kanıtı olarak gunumuze ulasmıstır.
Camur banyosundan, Bergama'da da yararlanılıyordu. Aristides, tanrının buyruğu
uzerine, soğuk bir kıs gecesinde nasıl camur banyosu yapıp tapınakların cevresinde
uc kez kostuğunu ve nihayet kutsal cesmede ustundeki camurları temizlediğini cok
canlı bir anlatım ile aktarır. Yazarın sozlerine bakılırsa, hava o kadar soğukmus ki,
hicbir giysi insanı koruyamıyormus; yazara eslik etmeye gonullu olan iki
dostundan biri hemen geri donmus, oburu de spazm gecirmis ve gevsetilmesi icin
hamama goturulmesi gerekmis. Uzerinde uygulanan tedaviler eğer gercekten doğru
ise Aristides'in bunyesi, surekli hastalıklarına rağmen, anlasılan cok gucluydu. Bir
keresinde de kırk gun suren dondan sonra Asklepios, yazara yataktan kalkmasını ve
yalnızca keten bir gomlek giyip, dısarıdaki cesmede yıkanmasını oğutlemis. Her
yer donmus olduğundan, su bulmak cok gucmus. Su musluktan akar akmaz
donuyormus. Yine de Aristides tanrının buyruğuna boyun eğmis ve soğuğu
herkesten az hissetmis. Bir baska kez, kıs ortasında yazar Đzmir’deyken (Simirna,
Smyrna) dusunde Asklepios gorunmus. Tanrıona asağıa inerek kentin dııdaki
ımakta yıanmasıısoylemis. Soğk o denli siddetliymis ki, ımak kıııdaki
cakılar katıbir yığı olusturacak bicimde donmusmus. Aristides her seye rağen
suyun en derin yerine atlayı bir sure yuzmus ve dıarıa cııca, gun boyu suren
ıı bir zindelik hissetmis. Olayı saskıa donen tanılarıister istemez
haykımılar: "Yucedir Asklepios."
Aristides, sağltıda tutulan yontemlerin bu aykııniteliğne, kendisi de
sasıordu. Fakat yazar, artı Bergama'da epeyce tanımı birisiydi; kuskusuz
rahipler onun bunyesinin nelere dayanabileceğni de hastalılarıı ne denli onemli
bir bolumunun hayal urunu olduğnu da kendisinden daha iyi değrlendiriyorlardı
Baldıan suyu ya da kirec katımı su icmek ve pekliğ karsıuzun sure oruc tutmak,
Aristides'e aykııgozuken tedavi yontemleriydi. Focalı(Phokaia) bilge
Hermokrates de bir oykuye konu olmustur. Bir gun Hermokrates, imparatorun
huzurunda bir okuma yapmı. Đparator Hermokrates'ten o denli hosnut kalmı ki
ona dilediğ bir odulu secmesini soylemis. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun
buyruğ uzerine, gunluk ile tutsulenmis keklik perhizi yaptığıı fakat ulkesinde
gunluk bulmanı bir hayli guc olduğnu, bu yuzden imparatordan cok miktarda
gunluk istediğni belirtmis. Aristides, Asklepios'un bir boksore ruyasıda
gorunerek, zorlu bir rakibe karsıkullanabileceğ oyunlarıoğettiğni de anlatı.
Asklepios'a bağanan sağltıları coğ mucizevidir. ĐO.4. yuzyıda Epidavros
Kutsal Alanına, burada gerceklestirilen cesitli sağltmalarıbelgeleyen mermer
95
steller dikilmis ve bunlardan bazıları gunumuze ulasmıstır. Bunlardan birinde, bir
kadının bes yıllık bir gebeliğin ardından, kutsal alanda uyuduğu ve sabah uyanır
uyanmaz bes yasında bir erkek cocuk doğurduğu yazılıdır. Bir diğeri, Epidavros'a
cocuk sahibi olma umuduyla gelmis ve hayal gorduğu bir sırada, kendisine dileğini
soran Asklepios'a, gebe kalmak istediğini soylemistir. Baska bir isteği olup
olmadığı sorulunca, dunyada baskaca bir isteği olmadığı yanıtını vermistir. Kadın
gebe kalır, ama gebeliği uc yıl surer. Bunun uzerine kurtulus icin, yeniden tanrıya
basvurur. Ona verilen karsılık, ozellikle sorulmasına karsın, gebe kalmaktan baska
bir dilek belirtmediği yolundadır. Yanlıs dile getirilen dilek teması, antik cağda sık
sık yinelenir; tıpkı Midas ve her seyi altına donusturen dokunusu ya da sonsuz
yasamı elde eden fakat sonsuz genclikten yoksun kalan Tithonos ile ilgili
efsanelerdeki gibi. Her ne ise, Epidavros'taki belki en mutlu olay Pandaros adlı
birinin basından gecer. Anlasıldığına gore, bir zamanlar kole olduğundan,
Pandaros'un alnında dovme ile yapılmıs isaretler vardır ve bunlardan kurtulmak
amacıyla Asklepios’a gelmistir. Tanrıgeceleyin onun alnıa bir catkıbağamı ve
sabahleyin catkııcıarı, tapıağ adamasıısoylemistir. Ertesi sabah catkıcozulunce, isaretlerin catkıa gecmis olduğ gorulmustur. Kıa bir sure sonra,
Pandaros'un Ekhedoros adlıve yine dovmeli bir arkadasıaynıamacla tanrııziyaret eder. Yanıda, minnettar Pandaros'un kendi adıa tanrıa adanmasıtalimatıla verdiğ bir miktar para da vardı. Ekhedoros onursuzca davranı, bu
gorevi yerine getirmez. Ustelik tanrıgeceleyin kendisine gorunerek, Pandaros'un
para gonderip gondermediğni sorunca, bunu inkar da eder. Bir tek, dovmelerin
temizlenmesine iliskin dileğni belirtir. Asklepios, Pandaros'un tapıağ adadığıcatkıı bu kez Ekhedoros'un basıa bağar ve sabah cıarttıtan sonra kutsal
havuzda yansııa bakmasııbuyurur. Ekhedoros tanrıı soylediğ gibi yapar.
Sabah gorur ki, catkıtemiz kalmıtı, ama alnıdaki dovmelere simdi
Pandaros'unkiler de eklenmistir.
Bu belgeler rahipler tarafıdan derlenip yayılanmıtı, dolayııla sifaya
kavusmus hastaları adak yazılarıkadar gercekci değldir. Yine de bunlarıuydurma sayacak kisi dikkatli olmak zorundadı. Epidavros'a gelen, elinden sakat
birisi boyle bir gaflette bulunmustur. Bir yandan kutsal alanda yurudukce, bir
yandan da yazılarıokuyup homurdanmı, hicbirine olanak bulunmadığıısoylemistir. Asklepios onu inandımak icin, sakat elini sifaya kavusturmus, fakat
lanetini de eksik etmemistir. Adam artı hep "Kuskucu" adıla anıacaktı. Bu vaka
da bir sonraki stele yazıarak, belgeler arasıdaki yerini almıtı.
Đte Asklepios kultu boyle bir gorunum ciziyordu; yarıbatı, yarıbilimsel. Ama
sonuca, ister kendi kendine telkin veya inanc yoluyla, isterse tıbi tedaviyle, nası
ulasıısa ulasısı, kultun buyuk olcude revac bulduğ kesindi. Bunun
nedenlerinden biri, tanrıile yakı kisisel iliskiye girilmesiydi. Asklepion yalnıca
bir sağı kurumu değldi; bir hastaneye ise hic mi hic benzemiyordu. Asklepion
kamusal ve dinsel bir kutsal alandı sağılıveya sağısı, yurttas veya yabancı
herkese acıtı Tanrıtarafıdan oğtlenen, ama vakurluğna yakımayan bazıtedavilerin izleyiciler onunde uygulandığııve onlara eğence kaynağıolduğnu,
bize bircok kez anlatı Aristides.
Doğl olarak, hastaları hepsi bir gecede ya da birkac gunde sifa
bulmuyordu, coğnlukla uzun sureli ziyaretler gerekiyordu. Olağn sure bir yıdı
Bu sure icinde hastaları nerede kaldılarıbilinmemektedir. Ciddi hastalılar
sağltı yerinde kalımasıızorunlu kıar, ancak kazıar kesinkes bu amac icin
tasarlanmı herhangi bir yapııortaya cıarmamıtı. Hareket ettirilemeyen
hastaları belki uyku odasıda kalmasıa izin veriliyordu. Ote yandan,
rahatsılılarıo denli ciddi olmayanlarıcan sııtııdan kurtarmak amacıla,
birtakı cozumler dusunulmustu. Kutsal alanda hem bir tiyatro, hem de bir
kutuphane vardı Gercek su ki, can sııtııburada bir sorun olamazdı Kutsal
alan her gun hastalar ve ziyaretcilerle biraz daha kalabalılasıordu. Bilginleri,
Galenos ve diğrleri gibi hekimleri, her biri ardıda bir dinleyici topluluğyla bir
96
asağı bir yukarı yururken ya da iyiliksever bir rahibi bir topluluk ile rahatca
kaynasırken ya da hastaları kendi aralarında sohbet ederken gozumuzun onunde
canlandırmamız hic guc değildir. Koleci bir toplumda bos zaman coktu ve
Yunanlılar bunu nasıl değerlendireceklerini iyi biliyorlardı; hicbir Yunanlı,
yanında tartısacak biri bulunduğu surece, sıkılmazdı.
Hastaların Tedavi Gorduğu Klinik
Kutsal alanın guneydoğu kosesinde, tiyatrodan sonra alanın en iyi
korunmus oğesi olarak karsımıza cıkan, ikinci bir yuvarlak yapı vardır. Yapı iki
katlıydı. Esas katı olusturan ust katta daire bicimli bir mekan, buyuk apsisler ile
cevrelenmis ve ahsap bir catı ile ortulmustu. Fakat bunlar gunumuze ulasmamıstır.
Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katıdır. Burada, ortadaki cekirdeğin
cevresinde dolasan bir dehliz yer alır. Belirli aralıklarla yerlestirilmis, masif
ayakların olusturduğu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye bolmektedir.
Ayaklardan kimisinin dibinde yıkanmaya yonelik tekneler gorulur.
Guneydoğuda, ust kata cıkan iki merdivenin kalıntıları goze carpar.
Bu yapıya antik yazarlardan hicbiri değinmemistir ve islevi kesin bicimde
bilinmemektedir. Đ.S. 2. yuzyılda kutsal alanı yenileyen tasarımın bir urunu olması
ihtimali, bu tasarımdaki bakısımı bozduğundan, akla yakın gorunmemektedir.
Telesforos Tapınağı yakıstırmasının ardında ise hicbir dayanak yoktur; yukarıda
belirtildiği gibi, Telesforos'un kutsal yeri alanın baska bir kosesinde bulunmaktadır.
97
Aslında yapının bir tapınak olduğu da kesin değildir. Buna karsılık, sağaltım
surecinde belirli bir rol oynadığı kuskusuzdur. Bodrumdaki yıkanma teknelerinin
yanı sıra yapının bir tunel ile Kutsal Kuyu'ya bağlanması, tıbbi bir islev tasıdığına
isaret eder.
AKROPOLDEKĐ ESERLER
YUKARI AKROPOL
Yukarı akropol veya oteki adıyla yukarı kent, Bergama akropolunun en
yuksek tepesine kurulmus olan yerlesim bolgesiydi. Burada, kral sarayı gibi;
komutanlara, devlet islerinde gorevli asillere ait konutlar da bulunmaktaydı. Bu
nedenle de, krallığın merkezini olusturan yukarı akropol resmi bir kimlik
kazanmaktaydı. Kısaca diyebiliriz ki yukarı akropol kentin asiller mahallesini
olusturan kesimdi.
HEROON
Otoparkta indikten sonra, akropolun giris kapısına doğru ilerlendiğinde, sol
tarafta karsımıza cıkan andezit tasından yapılmıs ilk kalıntılar, Hellenistik Devirde
tanrılastırılan Bergama kralları adına insa edilmis bir ibadet odası ve tek bir
avludan meydana gelen Heroon adındaki kult yerine aittir. Kalenin kapısı onunde
sutunlu bir avlu etrafında buyuk bir yapı olarak insa edilmistir. Kral I.Attalos
zamanında yapıldığı ve burada ilk Bergama krallarından I.Attalos’la II.Eumenes’e
tapııdığısanımaktadı. Bu nedenle, Heroon’a Attaleion ve Eumeneion adlarıda
verilmistir. Ası kult odası kult’le ilgili yemek torenlerinde toplantıodasıolabileceğ dusunulen genis bir galerinin arkasıdadı. Romalıar zamanıda
değsikliğ uğamı yapıardan bir tanesidir. Bilhassa, akropoldeki Hellenistik devir
yapıarıda kullanımı olan gri renkteki andezit, akropolun uzerinde bulunduğ
dağı eteklerinden cıarımı, Romalıar doneminde de andezitin yanısıa bol
miktarda mermer kullanımıtı. Son seklini Roma Đparatorlu cağıda alan kare
seklindeki kult odasıı arka duvarıa bir podyum yerlestirilmistir. Sutunlarla
bezeli kule seklindeki ust yapııust kat gorunumundedir. Yapıan kazıar sonucu,
Heroon’un altıda krallar kultune hizmet ettiğ dusunulen daha basit Hellenistik
yapıkalıtıarıortaya cıarımıtı.
Heroon Kultu
98
AKROPOL KAPISI
Bugun, Bergama akropolune gelen ziyaretcilerin Heroon kalıntılarını
gordukten sonra akropolun merkezini olusturan yukarı kent kalıntılarını gezmek
icin girdikleri ana giris antik devirlerde de yukarı akropolun esas kapısını
olusturmaktaydı. Bu kapı, hemen sağ tarafta baslayan doğu surlarıyla birlikte
Đ.O.197-159 yılları arasında hukum surmus Bergama Kralı II.Eumenes tarafından
yaptırılmıstır. Ancak, burada II.Eumenes’ten de once yapımı daha eski bir
kapıı bulunduğ saptanmıtı. Surları buyuk bir kımıda Bizans Doneminde
onarı gormustur.
SARAY GĐRĐSĐ VE II.EUMENES’Đ SARAYI
Yukarı akropol alanına acılan ana girisin hemen kuzeyinde ve doğu
surlarının yakınında yer alan kalıntılar, Bergama krallarının saray olarak
kullandıkları yapılara aittir. Sarayın girisi onunde, zemini duzgun tas bloklarla
dosenmis bir avlu yer alır. Avlunun her iki yanında da saray girisinin
guvenliğinden sorumlu askerlerin kısla olarak kullanmıs oldukları odalar
bulunmaktadır. Sutunları andezit tasından yapılmıs bu avlunun kuzey tarafında
gorulen basamaklar ise II.Eumenes tarafından yaptırılan sarayın girisini olusturur.
Peristil tipte insa edilmis bu sarayın ortasındaki avlunun etrafı birbirlerine bitisik
yasam odalarıyla cevrilidir. Burada yapılan arastırmalarda kult odası olarak
kullanıldığı sanılan bir sapel; avlu sınırları icindede sarayın su gereksinimini
sağlayan bir sarnıcın kalıntıları ortaya cıkarılmıstır. Avlunun ortasında sunak islevi
goren bir altar, gene avlunun guneybatıya bakan kosesinde de bir cesmeye ait
kalıntılar bulunmaktadır. Kuzey tarafında sarayın en buyuk odasını olusturan
bolumde saray salonu olarak kullanılmıstır. Yapılan ilk akropol kazılarında,
sarayın kuzey doğusundaki odalarda ortaya cıkartılmıs yer mozaiklerine ait
fragmanlar bugun Berlin’de Pergamon Muzesinde sergilenmektedir. Bu mozaik
kompozisyonlarıBergamalıHephaistion ve Soson adlarıdaki sanatkarlar
tarafıdan değsik renklerdeki tasları cok kucuk parcalar halinde kııı,uzerlerinin
tabaka seklinde camla kaplanmasıla yapımılardı. Tarihteki bu tur mozaik
tekniğnin ilk ornekleri arasıda yer almalarıbakııdan da oldukca onemli bir yer
olusturmaktadılar. Mozaik kompozisyonlarıicinde, Soson’un yapmı olduğ
“Supurulmemis Oda “Yunanca adıla “Asarotos Oikos “ baslıbasıa bir sanat
saheseridir. Kompozisyonda, yere dokulmus yemek artılarıresmedilmistir.
II.Eumenes’a ait olduğ dusunulen bu saraydan cıı biraz daha ilerdeki
I.Attalos’un saray kalıtıarıa doğu ilerlendiğnde yolumuzun uzerinde,
gunumuzde “Dilek Kuyusu” olarak adlandııan ortasıda baslılıbir sutunun
yukseldiğ kuyu seklinde derinlemesine yapımı ikinci bir sarnı daha yer
almaktadı.
I.ATTALOS SARAYI
Eumenes’in sarayıı hemen bitisiğnde, gene peristil tipte insa edilmis;
etrafıyasam odalarıla cevrili bir avlunun yer aldığı biraz daha kucuk olculerde
yapımı, ĐO.241-197 yılarıarasıda hukum suren Bergama KralıI.Attalos’un
sarayıbulunmaktadı.
Bugune kadar varlılarıdan hicbir iz kalmamı olan avluya ait sutunlar,tastan
yapımılardı Sarayı doğ tarafıda, sunak olarak kullanıan bir kult odası
avlunun zemininde de su gereksinimini sağayan bir sarnı yer alıordu.
99
ONEMLĐ KĐSĐLERE AĐT KONUTLAR
I.Attalos Sarayından cıkıp kuzeye doğru ilerlendiğinde, Hellenistik cağda insa
edilmis Bergama kralına yakın kisilerin, komutanların konutları olduğu sanılan
kalıntıların bulunduğu yere gelinir. Maalesef, buyuk hasar gormus bu konutlardan
gunumuze dek fazla bir sey kalmamıstır.
KISLALAR VE KOMUTA KULESĐ
Yukarıda sozu edilen konut kalıntılarının bulunduğu yerden kuzeye doğru
devam edildiğinde Akropolun ve sarayların guvenliğinden sorumlu askeri birliğin
kıslalarına gelinir. Kalıntılardan da anlasıldığı gibi, ortasında buyuk bir avlunun
bulunduğu birbirine bitisik odalardan meydana gelen, Hellenistik devirde yapılmıs
bir komplekstir. Đnsasına Kral I.Attalos doneminde baslanılmıs, II.Eumenes
doneminde de gelistirilip tamamlanmıstır. Doğu tarafında yer alan, kıslalara bitisik
sur kısmen iyi bir sekilde korunmus olup, akropolu cevreleyen surların gorkemini
butun netliği ile gozler onune sermektedir. Bu komplekste yer alan kalıntılar
icindeki kule, buyuk olasılıkla komuta kulesi olarak islev gormustur.
ASKERĐ DEPOLAR
Kıslaların bulunduğu yerden cıkıp, kuzeye doğru ilerlendiğinde,yukarı
akropolun en uc kosesinde; oteki yapılara kıyasla biraz daha asağıda kalan, askeri
depolara ait kalıntıların bulunduğu alana gelinir. Hellenistik donemde yapımına
baslanan bu depolar daha sonraki devirlerde gelistirilip buyutulmustur. Temel
kalıntılarından da anlasıldığı gibi, askeri malzemelerin saklandığı ahsap tavanlı
olması gereken bu depolar birbirine paralel ince, uzun bes buyuk ana yapıdan
meydana gelmektedir. Doğuda yer alan depo 48 m., batıda yer alanı da 39 m.
uzunluğundadır. Burada gerceklestirilen kazılarda,bugun asağı agora alanında
sergilenmekte olan andezit tasından yapılmıs, farklı buyukluklerde 900’e yakı
gulle ortaya cıartımıtı. En kucuğ 2,8 kg., en buyuğ de 75 kg. ağılılarıda
olan bu gulleler Yunanlıar’ı Palintonon adııverdikleri mancıı seklindeki bir
silahla ovadan akropole doğu ilerlemeye yeltenen dusman askerlerine karsıkullanııordu.
HERA KUTSAL ALANI ve YUKARI GYMNASĐON
Yukarı Gymnasion’un ustundeki dar terasta, Zeus karııHera’nı kutsal
alanıbulunur. Bu alan batıaki yuvarlak Exedra (oturma bankıile heykel kaidesi),
doğda sutunlu galeri ile cercevelenmis ortadaki bir tapıaktan meydana gelir. Cok
basamaklıacı bir merdivenle cııan tapıak bir Roma podiumlu tapıağıile
hemen hemen aynıı. Dor duzeninde bir prostylostur. Adak yazııa gore Attalos
II (M.O. 159-138) tarafıdan insa ettirilmistir. Tapıak cellasıı icinde buyuk
olcude bir erkek heykeli bulunmustur. Zeus’un kult heykeli ya da krali bağııyapan Attalos II olabilir.
Asağıa yer alan Gymnasion’da da baslangıta krallı devrine ait Roma
kurulusunun olculerine yaklasan Hellenistik bir yapıbilesimi vardı Yukarıgymnasion genis bir sutunlu avlunun dort yanıdaki kuruluslardan meydana gelir.
Doğda ve batıa hamamlarla sona erer. Meydanı batıgalerisinin arkasıdaki orta
mekanda, yarılardan sonra temizlik icin kullanıan yıanma kurnalarıhala
durmaktadı. Kuzeybatıkosede, uzeri kapalıve tiyatro biciminde bir salon vardı.
Bu auditorium 1000 kisi kadar alıordu.
100
Kuzey tarafın ortasındaki mekan Gymnasion’un esas odasıdı doğda
buna eklenen iki apsisli odanı yazılarla “imparator salonu” olduğ anlasımıtı.
Duvar kaplamalarıda sutun ve sacaklılarda Roma Đp.’nun cok uzak
bolgelerinden getirilen cok cesitli mermer cinsi kullanımıtı. Doğda eklenen
hamamı bugun asımı duvarlarıda boyle kaplamaya sahipti, iyi durumda koruna
gelen bu hamamı andesit sutuncukları tasıığııııan alt yapıı(hypokaust) hala
iyi gorulebilmektedir. Gymnasionun guneyinde arazinin dususu uzun bir kosu yolu,
kapalıstadion yapııile cok hunerli kullanımıtı. Bu stadionun uzerinde ustteki
sutunlu avlunun guney galerisi uzanı.
Yukarı Gymnasium
GYMNASĐON, ASAĞI VE ORTA TERASLAR
Bergama Gymnasion’u sehrin en buyuk profan yapıbilesimidir. Kurulusun
tumu ana cizgileri ve yayıııile Hellenistiktir.
Bu kurulus araziye uygun olarak yukarıa doğu buyuyerek genisleyen uc
teras uzerinde yer alı, aynızamanda asağıan yukarıa da onemleri artar: Alt teras
cocukları, orta genclerin en ust teras ta yetiskinlerindir. Guney batıan ana yol
gymnasiona ulası. Orta gymnasionun merdivenli girisinin doğsunda bir sutunun
tasıığıcatıı altıda 21 m uzunlukta dortgen bir yapıolan buyuk sehir cesmesi
bulunur.
Ondeki korkuluğn ic tarafıda hala su almakta kullanıan kapları izleri
gorulmektedir. Bunun solunda,batıa sıılarıduzensiz bir terasta cocukları
gymnasionun basit girisi bulunur. Guney kımıbugun yıımıtı ve temel
duvarlarıdan baska pek az kalıtıvardı. Arka duvar paye cııtıarıve nislerle
bezelidir. Kavisli bir acı merdivenle orta gymnasionun merdivenli gecitine
ulasıı. Birbirini dik kesen iki tonozlu ortu tekniğ ile burasımimari bakıdan
ilginctir.(Hellenistik) Orta gymnasionun doğ ucunda kucuk bir tapıağı temelleri
gorulmektedir. Hellenistik cağa insa edilmis genis bir merdiven arkasıda korint
duzeninde anteli prostylos bir tapıaktı. Tapıağı onunde sunak kalıtıarıbulunmustur, kuzeyde, sunağı karsııda, cephesinde dor duzeninde iki sutuna
sahip ve tanrıar kultune hizmet eden bir yapıvardı. Bir yazıa dayanarak burada
Hermes ve Herakles’e, sembolik olarak vucut kuvveti ve surat, tapııdığıanlasımıtı.
101
ASAĞI SEHĐR
Konsul Attalos Evi
Agoranın kuzeyinde, yuksek bir teras uzerinde Roma cağında
değisikliklere uğramıs Hellenistik cağa ait soylu bir kisiye ait bir ev kazılmıstır.
Bu ev sutunlu bir avlu (peristyl) etrafında insa edilmistir. Evin butun guney bolumu
antik cağdan itibaren yıkılmıstır. Avlunun sutunlu galerileri iki katlı olup, altta
andesitten dor duzeninde, ustte mermerden ion duzenindedir. Batıda evin en buyuk
odası, erkeklerin toplantı ya da ziyafet odası (oikos) bulunur. Bu odanın girisinin
sağ yanında bir Herme duruyordu ki eskiden ev sahibi Attalos’un bronzdan bir
portre basııtasıor olmalıdı Yazıta adıanımakta ve konuklarıonunla birlikte
hayatı tadıısurmeye cağımaktadı. Avlunun kuzeyinde, koruyucu bir catıaltıa
alıan oturma ve yatak odalarıda değrli duvar resmi ve taban mozaikleri
bulunmustur. Avluda bir tane buyuk Hellenistik ve iki tane kucuk Roma sarnııvardı.
Asağı Agora (pazar yeri)
Asıl pazar meydanı M.O. 2. Yy. baslarında kurulmustur. Dort yanda sutunlu
galerilerle cevrilidir. Dor duzeninde iki katlıdırlar. Arkalarında tek odalı dukkanlar
bulunur. Guney galeri yamacta kurulduğundan alt kata, kuzey galeri ise ikinci bir
ust kata sahiptir ve bunun dukkanları kuzeydeki caddeye acılırlar. Pazar yerinde
dikili levhalarda toplum hayatının kanunları yazılıydı. Ozellikle yol ve insası,
kuyuların, sarnıc ve su yollarının temizlenmesi gibi sehir polisiyle ilgili sıkı
hukumleri kapsayan uzunca krali buyrultu onemliydi. (Astynom yazıtı, Ber.
Muzesi) Pazarın ortasında bir kuyu bulunuyordu ki; bunun suyu kuzeydeki konsul
Attalos evinin buyuk sarnıcından kayalar arasından akarak besleniyordu.
Eumenes Kapısı
Bergama’nı en guclu kralıEumenes II tarafıdan sehrin genisletilmesiyle sehir
duvarısehir tepesinin en guneyindeki yamaclara kadar ileri goturulmustur.
Tahkimatı en onemli yapıısehrin buraya yerlestirilen esas kapııı. Ovadan
gelerek burada duvarı icinden gecen yol tahkimli kapıavlusunda dar bir kırı
yaparak doner ve biraz daha otede yuksekteki asağıagoraya ulası. Kapıicindeki
avlunun doğ duvarıdaki sutunlu galeri ile korku verici karakteri giderilmistir.
Kapı her taraftan gelecek saldıııonlemek uzere uc kule ile korunmustu.
BERGAMA’DA ROMA DONEMĐBergama Kralı Attalos III’un,
olmeden once hazıladığıvasiyetle “Roma
Đparatorluğnu, Bergama Krallığıı
musterek vasisi yapıordu” . Sağığıda
kendisinin cocuğ olmadığıicin yerine bir
halef bıakamadan oldu . (M.O.133)
Vasiyetnameye gore, Bergama’ya bağıbutun sehirlerle Bergama serbest sehir
olarak idare edilecek; kendisinin krallı
haklarıile, sahsi servetinin, saray,
imalathane ve parkları gelirleri Roma
halkıı olacaktı.
Hadriyonus
102
Roma Senatosunun gonderdiği heyet de once bu yolda yuruduğu halde sonra“
Kralı malıbutun bir devlettir”. diyerek ulke idaresinin seklini değstirmistir. Bu
vasiyetname ile ilgili bir takı gorusler ortaya atımı olsa da, kazıarda bulunmus
olan bir kitabe, vasiyetin doğuluğnu gostermistir. Ancak bunun sekli hakkıda
bilgi yoktur. Butun bunlar bir vasiyetnameye dayanarak, Bergama Krallığıı
Romanı bir eyaleti haline getirilmesini, mesru bir hak olarak tanıak esasıdan
uzaktı. Bu vasiyetname ile Bergama Krallığıı 150 yılı hakimiyeti de sona
erdi.
Attalos III’un ani olumu ve ortaya cıan bu vasiyeti uygulamak icin Roma
Senatosu gerekli hazılılarıyaparken, Kral Eumenes II’nin, Ephesos’lu bir
kadıdan doğn oğu olduğnu ileri surerek, kendisini Bergama Krallığıı tahtıı
varisi ilan eden Aristonikos bir kurtarııgibi karsıansa da, uc yı Roma’ya karsımucadelesi sonucunda yenilip esir alıdıve M.O.129 yııda esarette oldu.
Roma’nı Asya Eyaletlerini yonetimi cok sertti. Roma kanunlarıı en
ağı maddeleri uygulanıordu. Bu kanunlardan biri “.…Size! Ahaliyi, sehirleri,
tarlaları sularıve esyayıveriyoruz. Tanrıara ve insanlara ait ne varsa, hepsini
Roma halkıı idaresine bıakıoruz…” seklindeki maddesi Roma’nı bu
topraklardaki amacııacılıordu. Vergileri toplayan multezimler tarafıdan
toplandığıicin halkıistedikleri gibi eziyorlardı Roma’nı Avrupa ‘da hakim
olduğ topraklarda sı sı isyanları cımasıve Bergama ile diğr hakim olduklarıAnadolu topraklarıda multezimlerin halkıezen vergileri karsııda Pontus KralıMithriades Bergama’yıda arkasıa alarak Roma’ya karsıisyan cıardı Bu isyana
Bergama halkıdestek verdi . Bir kurtarııolarak Mithridates karsıandı
Kucuk Asya Roma hakimiyetine girince bu topraklar uzerindeki Hellenistik
devletlerin de cokusu baslamıtı Mıı’da Ptoleimuslar devleti, bir taraftan basa
gececek değrli kralları bulunmayıımeselesi, diğr taraftan Mııı yerli halkıarasıdaki isyanlar ve sulale mucadeleleri ile uğasmak zorunda idi. Orduda ve
devlet idaresinde yerli halk gittikce daha fazla yer alıor ve Makedonlar ile Grekler
buralardan uzaklastıııordu. Mıı dııdaki toprakları bir kımıı idaresi de
yerli prenslere bıakımı ve neticede Mıı topraklarıkuculmustu. Suriye’de
Selevkoslar Devleti KralıAntiochos IV’un Yahudileri Hellenistik kultur icinde
eritmek istemesi uzerine Yahudiler isyan edip hurriyetlerini kazanmılardı Roma
bu hareketi ve saray mucadelelerini daima tesvik ediyor ve netice bu krallığı da
suratle zayılamasııkolaylastııordu. Kucuk Asya’da bir cok prenslik Apameia
barııdan sonra Selevkoslar idaresinden cıarak Roma hakimiyetine girmislerdi.
Fakat zamanla Roma idaresi bunlara da ağı gelmeye baslamıtı
G. Ostragorsky’e gore; Kucuk Asya’da Roma hakimiyetine karsıilk
ayaklanan devlet Karadeniz kııarıa hakim olan Pontus Krallığıolmustur. Cok
zengin topraklara ve ormanlara hakim olan bu devletin basıa M.O. 111 yııda
gecen Mithriades, tahta gectiğ ilk yılarıda topraklarııgenisletip hakimiyet
alanııgenisletmistir. Yayıma siyasetini Bitinya’ya doğu yoneltince, bu sıada
Roma tarafıdan gonderilen sefaret heyetinin kumandanıM. Aquillius, bu esnadaki
Bitinya KralııMithriades’e karsısavas etmeye tesvik edince, bu hadise
Mithriades’in Anadolu’daki Roma hakimiyetine karsıharekete gecmesine sebep
olmustur ki bu, Hellenistik Doğ’nun Roma’ya karsıson ayaklanmasıı.
Mithriades’in savas icin denizde ve karada yaptığıhazılılar, doğ ve batıa
meydana getirdiğ anlasmalar, Grek dunyasıda Roma’ya karsıduyulan nefret,
onun isini kolaylastıan olaylardı Halbuki Roma bir taraftan da Đalya’da,
Đaliklerin ayaklanmasıve onu takiben baslayan ic savaslar ile uğasmak zorunda
idi. Ayrıa Mithriades’in elinde Skyh birlikleri ile kuvvetlenen buyuk bir kara
ordusu, 300 savas gemisinden mutesekkil bir donanmasıvardı Hazinesi de dolu
idi.
Mithriades’in komuta ettiğ birlikler Bitinya’ya ilerlerken, diğr bir Pontus
ordusu da Kapadokya uzerine yurumus, Pontus donanmasıKaradeniz’den Ege
denizine gecmistir. Kucuk Asya’daki Roma orduları Mithriades’in ilerleyisini
103
durduracak kudrette olmadığı icin, bir muddet sonra Mithriades Asya eyaletlerine
de girmis, burada Roma idaresinden memnun olmayan Grek sehirleri onu
kurtarıcı olarak karsılamıslardır. Ephesos’a geldiğ zaman Asya’da yasayan tam ve
yarı vatandas olan butun Đaliklerin oldurulmesine dair meshur emrini cıarıca
bir gunde 80.000 Đalik oldurulmustur. Mithriades savası bu asamasıda
Bergama’yıyeni devletine bassehir ilan etmis, bu hareket kabul ettiğ yeni
takvimin baslangııolmustur. Bu arada ele gecirilen Aquillius da ağıa eritilmis
altı dokulerek oldurulmustur.
Đk once bir ayaklanma seklinde baslayan bu savas Anadolu dııda
Yunanistan, Ege Denizindeki bircok limanlara sirayet edip buyuk boyuta ulastı
Asya’da olduğ gibi, Yunanistan’daki Grek sehirleri Pontus hakimiyetini
tanıılardı Hatta bu sıada Đalya’da Roma’ya karsıisyan halinde bulunan
Đaliklerle dahi irtibat kurulmustu.
Mithridates’in bu isyanıve Roma ile savaslarıM.O. 90-63 yılarıarasıda
27 yı surdu. Bu isyana destek veren Bergama halkıSulla’nı Roma komutanıolarak bu isyanıbastımasıdan sonra… ortaya cıan acıtablo : Bergama - Asya
Eyaleti halkıtekrar Roma’nı ağı vergileri altıda daha cok ezilmeye basladı. Bu
isyana destek veren sehirler bunun faturasııcok ağı odediler. Vergiler halkı
odeme gucunun cok ustune, bes katıa cıarıdı Odeyemeyen halk faizle borc
alarak vergilerini odeme yoluna gittiler ise de, bu faizlerle daha cok yoksullastıar.
Kıaca Asya eyaleti, Romalıarı idaresi altıda inlemekteydi.
Roma Đparatorluğnun Bergama’ya gorevlendirdiğ konsul Lucullus,
halkı bu sefaleti karsıda vergileri hafifletti . Fakat sistem değsmedi . Gelir
kaynaklarıkurumus,halkı odeme gucu kalmamıtı Bu donemde adeta Bergama
Krallığıuzerine her turlu kotulukler yağıordu. Halk bu sefalet yılarıda,
kendilerine biraz rahat nefes aldıan yoneticilerinin heykellerini dikiyor ve
sukranlarııboyle dile getiriyorlardı Heykelleri dikilen kisilerden biri Đparator
Sezar’dı. Bergama’da adıa dikilen heykellerin altıdaki dort kitabeden Sezar’ı
kurtarııolarak kabul edildiğni goruyoruz. Sezar’ı olumunden sonra, Roma’da
yasanan ic savası hissesinden Bergama’ya da aclı ve perisanlı dustu.
M.O.40 yııda Roma Oktavianus ve Antonius, Roma’yıpaylastılarızaman Antonius’un hissesine dusen Anadolu ‘da, ilk icraatlarıdan biri
Bergama’nı zengin kutuphanesini Mıı’a, tasıı Kralice Kleopatra’ya hediye
ettiğ bu kutuphanenin 200,000 tomarlı bu muhtesem kutuphane Bergama’dan
goturulunce Bergama’yıbilimsel, felsefi ve edebi yonden besleyen bu muthis
zenginlik yok olunca, Bergama yıardı Roma idaresinde yasadığımaddi fakirliğni
simdi ilmi yonde de yasıordu .
Oktavianus, Roma ic savasııbitirdiğnde, Augustos unvanıile Đparator
olunca gerek Roma’da gerekse Bergama’da huzur ve sukunet yasanmaya basladı
Daha sonra basa gecen; Tiberius, Traianus ve Hadrianus’un, Đparatorluklarıdoneminde M.S. I. Yuzyıı sonuna kadar olan bu surecte Roma’da yasanan ic
huzur Bergama’da da surdu. Bergamalıar bu donemdeki Roma Đparatorlarıa
saygıarıı bir nisanıolarak heykel ve tapıaklar insa ettiler. M.S.105 yııda
Bergama’da konsul olarak gorev yapan ve daha sonra bir ust gorev olarak
Prokonsul tayin edilen A.Julius Quadratus’da, Bergama’ya onemli hizmetlerde
bulunmustur. Bu hizmetleri arasıda : Temsil ve kutlama torenlerinin cok ağı olan
masraflarııfaizden karsıamak uzere sehre buyuk bir servet vakfetmistir. Bu
hizmetinin onemini Bergamalıhatip A. Aristides’in onun icin “O, ihtiyarlayan
Bergama sehrine tekrar can verdi. Ve onu, tekrar sereflendirdi” diye oven
sozlerinden anlıoruz.
M.S.II .yuzyıı, ikinci yarııda 166 yııda Roma’nı Partlar’la girdiğ savastan
donerken askerlerinin veba salgıııtum Anadolu’ yaymasıile Bergama’da bu
salgı hastalı karsııda cok buyuk kayılar verdi. Yaklası 100 yı sonra,
104
Đmparator Valerius (M.S.253-260) doneminde Bergama’da yasanan deprem sonucu
sehir buyuk bir yııa uğadı.
Bergama Krallığıı sona ermesinden sonra Bergama sehri diğr Anadolu sehirleri
gibi bazıbuyuk ve onemli ticaret sehirlerinin gerisinde kaldı Bergama’da basıan
sikkelerin uzerinde Metropol veya bassehir yazııolduğ halde: Osman Bayatlı’nı
“Bergama Tarihi” adlıeserinde belirttiğ gibi, birinci sıı durumunda olmadığııortaya koymaktadı.
R.M.Krill, aslıda Romanı icinde bulunduğ donemi “Roma dunyasıicin
M.S.200 ile 400 yılarıarasıdaki donem dinsel bağamda bir takı yeniliklerin
yoğnluk kazandığıdonemdir. TohumlarıM.O.I. yuzyıda atımaya baslayan yeni
inanclar artı eski Roma Tanrıarııgolgede bıakmaktadı.”seklindeki gorusu
aslıda Roma’nı icinde yasadığıbu değsim sonucunu imparatorluğn ikiye
ayrımasıa kadar surdurecektir.
Roma’da yasanan surec icinde, doğlu tanrıarı yadsıamayan yukselisi, astroloji,
gnostisizm ve buyunun etkinliğ, tek tanrıinancıı giderek guclenmesi ve cok
tanrıanlayııuzerinde izler bıakmasıgibi olusumlar arasıda kisilerin
inanclarııresmi tanrıardan cok yoresel nitelikli tanrıara yonelttiklerine ve kimi
kez bu yoresel tanrıarı, ozde benzerlik tasıılarıresmi tanrıar ile
ozlestirildiklerine tanı olunmaktadı.Roma’da Bu yasanan surec icinde ki
değsimin izlerini ozellikle Roma Devri eserleri baslığıaltıda incelerken,
Bergama’daki eserlerde de goruyoruz.
M.S. 395 yııda Roma Đparatorluğnun ikiye ayrımasısonucunda Bergama’da
Bizans donemi baslamıtı. Roma doneminde Bergama’daki Arkeolojik kazıar
sonucu ortaya cıarıan eserlerin bulunduğ yerler itibarıla yerlesim alanlarıı
ovaya doğu kaydığııgoruruz.
BERGAMA’DA ROMA DONEMĐESERLERĐROMA DONEMĐNDE ASKLEPĐONDA YAPILAN ĐLAVELER
M.O 133 yılı Bergama Tarihinde bir donum noktasıdır. Bergama Roma
gudumune girerken, Asklepion gorevini surduruyor olmasına karsın bir cok
sarsıntılar gecirecektir. M.O I. yuzyılın baslarında Pontus kralı Mithridates,
Bergama’ya değn bir kurtarma savasıa girmistir. Bu ordu Bergama’ya geldiğ
zaman 80.000 Romalıı canıa girmisti. Bergama'daki Romalıar sığımak
amacıla Asklepios Kutsal Alanına kosmuslar, fakat tanrıı heykellerine
sarıılarken insafsıca katledilmislerdir.
Sulla'nı Romalıasi komutanıFimbria ve arkadaslarıAsklepion'a
kacmılardı Aristonikos'un adamlarıtarafıdan sığıdılarıyerde yakalanı
oldurulduler .(MO 85) Kurulusundan beri kutsal yurda verilen sığıma hakkıilk
kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsulu tarafıdan tekrar kabul
olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yuz tutmustur. Bunun nedeni de Roma
ordularıı Anadolu’daki savaslarıyuzundendir. 150 yı kadar basıan paralarda
Asklepios'un basıve yıanlıheykeli gorulmemektedir. Bununla birlikte MO
I. yuzyıı basıda olduğ gibi ikinci yarııda da Asklepion onem ve ozelliğnden
bir sey yitirmemisti. Jimnas baskanlığııyurutmesi ve sığıma hakkıısurdurmesi
ile bu onem anlasımaktadı.
Asklepion'un Roma imparatorluğ zamanıda yeni bir yukselme donemine
girdiğ gozlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Karakalla ile bunu simgeleyebiliriz.
105
Antaninus Pius zamanında (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genisleme gosterir.
Bu genisleme sırasında koridor, havuz ve tedavi bolumleri kazandırılmıstır. II.
yuzyıl ortasında soylevci Aristides (Aristid) Bergama’ya gelmis, bir cok
hastalılarıicin Asklepion’da tedavi olmak istemis ve 4-5 yı icinde tam sağığıa
kavusan Aristides: "Tum sağığıı Asklepios sana borcluyum, sana gizemsi bir
askla bağıı" demektedir. Aslıda Asklepion hakkıdaki bilgilerimizin coğ bu
bilge kisinin yazdılarıa dayanı.
Asklepion’un bu son parlak donemi de cok uzun surmedi. Đparator
Decius zamanıda (249-251) uc Hristiyanı Asklepion'un yakııdaki tiyatroda
parcalanması Bergama’da derin yankıar uyandımıtı. Yeni dine karsıgosterilen
bu siddet, inanc ve duygular uzerinde buyuk tepki gosterecektir kuskusuz. Hemen
bunun arkasıdan gelen Đparator I. Valerius (253-260) zamanıdaki buyuk
deprem kenti ve Asklepion’u buyuk olcude yııa uğattı Yeni dinin baskııve
depremlerin doğl yıııAsklepion'u bir daha ayağ kalkmamak uzere yere
sermisti. Bu imparatorun ilk gunlerinde basıan paralarda gorulen Asklepios
goruntuleri de son simgeler olarak kalmaktadı.
Hristiyanlı Bergama'da kok salmakta gecikmedi ve izlerini Asklepion'da
da bıaktı Asklepios tapıağıı bu donemde kilise olarak kullanıdığı ortasıda
duran mermer kursu altlıtan ve anısal kapı(propilon, propylon) yanıda bulunan
vaftiz yerinden anlasımaktadı.
Kucuk koridorun tapıağ bitisik yerindeki odacılar, guney koridorun
mahzenindeki sıa ustundeki hac ve havuz ile su deposu yapıan bodrumdaki
sıalar hep Bizans donemi kalıtıarıı.
Asklepion tapıağıı icindeki kilise kursusu yanıda bulunan bir
mezardan cıan kemikler arasıdaki paradan, mezarı XV. yuzyıdan kalma olduğ
saptanmaktadı. Olumun yasaklandığıAsklepion artı mezar gibi kullanımaktadı.
XIV. yuzyıda Bergama, OsmanlıTurklerinin eline gectiğ zaman Asklepion
tepeden inen sellerin yığığıkalı bir toprak tabakasıla ortulmustu.
ASKLEPĐONDAKĐ TĐYATRO
Kuzey stoanın batı ucunda kucuk bir tiyatro vardır. Yapı Roma Donemi tiyatroları
icin tipik olan yarım daire seklindedir. Đzleyicilerin oturdukları kademeli bolum,
merdivenler ile dikeylemesine ucgen bicimli bes alana ve bir gecit yani diazoma ile
yataylamasına ikiye bolunmustur. Orta bolumun en asağıdaki uc sırası onemli
kisilere ayrılmıstır. Anlasıldığına gore sahne yapısı uc katlıydı.
106
Onun onunde yer alan, oyuncuların gosterilerini sundukları sahne, yerden yaklasık
1 m. yukseklikteydi. Bir yazıt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandığını
belgeler. Yapı 3500 kisinin oturmasına izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta
sayısının hicbir zaman bu kadar yuksek olamayacağı goz onune alınırsa, cevredeki
halkın da gosterileri izleyebildiği sonucuna varılmaktadır.
BERGAMA TRAĐAN MABEDĐ
Đmparator Traian’a (98-117) yapımı olan bu mabet, Bergama
Akropolun’un en yukarıaki terasıda bulunmaktadı. Bir Roma Devri Mabedidir.
Bergama’da, 1879-1880 senelerinde kazıyapımı ve mabedin avlusu ile
doğ, batıgalerilerinin bir kımıacığ cıarımıtı. 1885 yııda yapıan ikinci
kazıa ise kuzey, doğ ve batıgalerileri tamamen acımı ve doğ batıgalerinin dar
cephelerindeki binalar bulunmustur.
Traian Tapınağı
Akropol’un Kuzey uc noktasıdaki
askeri depolardan guneye doğu
ilerleyerek, Roma Doneminin en
gorkemli yapıarıdan Traian adıa
burada daha onceden var olan
Hellenistik yapıarı uzerine insa
edilmis Traian adıverilen tapıak
alanıa ulasıı..
Traian Mabedi, Bergama’nı
en yuksek noktasıı sadece birkac
metre asağııda, denizden 325 m.
yuksekliktedir. Hemen yamacı
altıda baslayan tiyatro terasıı 55
m. uzerinde ve guneydoğda bulunan
Athena Mabedinden 9m. daha
yuksektedir. Bergama’ya deniz yolu
Traian Tapınağı 'nın Tonozlu Yapısı
107
ile gelen seyyahların daha uzaktan bu mabet gozlerine carpmaktadır.
Mabet, 70x60 ebadında uc tarafı portikli bir sahanın ortasında bu sahanın
doğu, batı ve kuzey tarafları portikli olup, mabedin cephesinin bulunduğu guney
tarafı ise acıktır. Bu kısımda terası takviye eden muazzam destek duvarları
mevcuttur.
Mabet, Korinth nizamında olup, kısa cephede 6, uzun cephede ise 9 sutun
ihtiva eder. Kutsal bir alanın icinde olan mabet avlunun orta ekseni uzerinde
bulunur. Bu Roma Mimarisinin en onemli ozelliklerinden biridir. Roma
mabetlerinin pek coğu bu tarz sekil uzerine yapılmıstır. Orneğin Roma Venus
mabedi ve Latium’da Gabi mabedi bir avlu icinde ve avlunun orta ekseni uzerinde
bulunmaktadı.
MABEDĐN ARKEOLJĐK VE SANAT TARĐHĐ ACISINDAN
DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
Butun bir tapınak tesisi, galerileri ve ilave yapıları ile Bergama Krallık
devrine ait olan ufak bir tesisin uzerine kurulmustur. Roma devrine ait olan yapı,
Đmparator Traian ve Hadrianla ilgilidir. Đlk once burayı kazanlar, mabedi, “Athena
Polias Mabedi” sanmılardı. Kazıdevam ederken ortaya cıan mimari unsurları
Roma karakteri gostermesi, mabedin Roma Devrine ait olduğnu ortaya koymus
ve Aufustos Mabedi olarak kabul etmislerdir.
Bu yapıı, onceki bir mabedin tadil edilerek yapıdığııdusunmuslerdir.
Fakat 1879 yııda bir kazısonucu buranı tadil edilmediğni ve Roma Devrine ait
olduğ ortaya cııor. Yani mabet Athena mabedinden daha gec devreye aittir.
Bu mabedin Augustos değl de Traian’a ait olduğnun anlasımasıa ilk kanı; 1885
kazııda bulunan iki dilde yazımı bir kitabedir. Kitabe tapıak kulliyesiyle,
kutuphane arasıdaki gec devre ait bir duvarda bulunuyordu. Bu kitabede Traian ve
Zeus’un serefine yapımı bir oyundan bahsediliyordu. Bu oyunun masraflarıı
BergamalıRheter Julias Quadratus’un uzerine aldığısoyleniyordu. Diger ikinci
kanı ise; bulunmus olan sikkelerdir.
Bergama sikkelerinde gorulen ve yanıda Zeus ile Triainus, yazııolan
resim Traian mabedinin tasviri olduğ anlasımıtı. Cunku Bergama’daki,
Augustos, Traian ve Caracallaya ait imparatorluk tapıaklarıdaima sikkelerde
gorulmustur.
Đparator Traian Sikkelerinde bes onemli ozellik vardı.
1-Sikkenin bir yuzunde Đparatorun basıgorulmektedir. Diğr yuzunde ise Zeus
tahtta oturmaktadı.
2-Bir yuzunde imparatorun bası diğrinde Zeus’un oğunun resmi.
3-Đparatorun basıve ortada mabet bulunmaktadı.
4-Augustos Tapıağıve arkada Traian Mabedi.
5-On yuzunde Zeus ve Traian, arka yuzunde Augustos ile Roma bulunmaktadı.
Altısutunlu olan tapıak, sikkelerde dort sutunlu olarak gosterilmektedir. Bu cok
muhim değldir. Cunku sikke sanatkarı resmi sikkeye sığıabilmek icin boyle
tasvir edebilir. Mabet cevresinde eski krallı donemine ait hicbir parcanı
bulunmamasıa karsıı, Đparator Traian’ı karııPlotina’ya ait bir kitabe ve
Traian’a ait iki kitabenin ele gecmis olmasıda, mabedin Traian’a ait olduğnu
ispat eder. Hadrianus’a ait bazıkitabelerde bulunmustur.
Akreterlerindeki, dunya kuresi ustundeki “Nike” tasvirinden bu yapıı
Đparatorluk kultune ithaf edilmis olduğnu anlıoruz. Fakat bu konuda onemli
deliller, iki dilde yazımı kitabe ile cokmus sella’nı altıda bulunan ve akrelit
tasıdan yapımı olan, devasa heykel kalıtıarıteskil ederler. Bunlar suphesiz ki,
Traian ve Hadrianus’a aittirler. Hadriyanus’un, Traian’la birlikte heykelinin
bulunmasıbu yapıa sonradan galerileri ilave ederek mabedi tamamlamı olmasıile izah edebiliriz.
108
Mabedin yapılmıs olduğu yerde, uc insaat devresi tespit edilmistir. Daha
krallık devrinde kuzeyden fazla yuksek olmayan destek duvarı ile bir meydan
yapılmıstı. Bu destek duvarı gunumuze kalmıstır. Meydanın uzerindeki, o devre ait
yapılardan, orijinal yerinde bulunan yarım yuvarlak eksedra kalmıstır.
Bundan sonra Traian idaresi altında bu meydan tapınak icin hazırlanmıstır.
Meydanın guneyine buyuk bir destek duvarı insa edilmis ve mabet yapılmıstır.
Bunun sonucunda da galeriler mabede ilave edilmistir. Mabet Traian doneminde,
Galeriler ise Hadrian doneminde yapılmıstır. Mabet Roma donemine aittir. Mabet
yuksek bir pedium uzerine kurulmustur. Cephedeki genis merdiven,cepheye bir
gosteris kazandırmaktadır. Opistodom yoktur. Mabette doğu tesirleri vardır. Bunlar
frizde gorulmektedir. Bitki konsol motifleri ve medusa baslıkları doğuya ait
tesirlerdir.
ROMA DONEMĐNDE KRALLIK DONEMĐ YAPILARINA
YAPILAN ĐLAVELER
Roma Đmparatorluğundaki ic savası bitiren Oltavianus, Augustus unvanı ile
Đmparator olunca Bergama’da ona “Tanrıı oğu Tanrı” olarak saygıgosterildi.
Cok buyuk bir heykeli Bergama Athena Tapıağımeydanıa dikildi. M.O.25
yııda Bergamalıar, kendisinden adıa bir tapıak yapmak iznini istediler.
Augustos;“Roma icin yapımasıı“bildirdi. Bunun uzerine Bergamalıar da Roma-
Augustos icin musterek bir tapıak yaptıar. Sehirde kurulan bu tapıak serefine
Augustus bayramlarıyapııordu. Bu tapıağ ait, bu gun elimizde gun ıığıa
cıarımı arkeolojik bir bulgu yoktur. Yapıan kazıarda ortaya cıarıan Traianus
tapıağıkalıtıarıbulununca kazıheyeti bunu once Augustus tapıağısandıar.
Fakat kıa sure sora bulunan iki dilde yazımı kitabede Traian adıa yapımı- bir
tapıak- olduğ kesinlik kazandı Bulunan bu kitabeden anlasıdığıa gore
tapıağı okuyucular gurubunun seflerine, dort yıda bir -Olimpia’da olduğ gibiayni
duzeyde oyunlar tertip edilir ve kazananlara zafer arabasıla “zafer torenini”
kutlama hakkıverilirdi.
Đparator Hadrianus (117-137) yirmi yılı idaresinde Bergama
Asklepion’da onemli ilave yapıarla genisletilmesini sağamıtı. Hayatıda
tamamlanamayan bolumleri de tamamlanmasıicin vasiyet etmis ve bu vasiyeti
olumunden sonra Đparator olan Antoninus Pius (138-161) tarafıdan
gerceklestirilmistir. Ayrıa vasiyet dııda Piusun kendi cabalarıile yapıan
ilavelerle Asklepion iki kat daha buyur.
Guzel sanatlarıhimaye eden Hadrianus icin Hermes kıafetindeki bir
heykeli o donemde Bergama’da yapıı Asklepion kutuphanesine konmustur. Bu
gun bu heykel Bergama Muzesinde sergilenmektedir.
Bergama Kııavlu-Serapis TapıağıM.O II. yuzyıda yapımı olduğ,
uzmanları yapıozellikleri ve teknik unsurlarıdikkate alıarak Hadrianus
doneminde yapıdığısanımaktadı.
Đparator Avrelius Antonius (Karakalla :Đmi ile anıı 211-218 ) Trakya’dan
donerken Gelibolu’da gecirdiğ gemi kazasısonrasıBergama Asklepion’unda
tedavi gormesinden sonra, sukran borcu olarak mukaddes mahalde kendi heykelini
diktirmistir.
TĐYATRO VE TĐYATRO TERASI
Ozellikle kaledeki tiyatronun yerlestirildiği dik eğimli arazi, mimarları
ozgun ve oraya has cozum yolları bulma zorunluluğu altında bırakmıstır.
Tiyatro Akropolis’in dik batıyamacıda kurulmustur. Giris asağıan, onde yer alan
buyuk “Tiyatro Terası”ndadı.
Tiyatro iki yatay yol (diazoma) ile uc bolume ayrımıtı. Alt yoldaki
mermer seref locasıdııda butun oturma sıalarıandesittendir. 10.000 kisiye
109
ulasan seyircilerin icerde dağılması ayrıca kama biciminde yerlestirilmis
merdivenlerle de sağlanır. Tiyatronun sahnesi Hellenistik Cağ’da yalnı toren
oyunlarızamanıda, tiyatro terasıda kuvvetli ahsap hatılar uzerine kurulurdu.
Oyunları oynandığıalcak bir sahne (proskenion) ve arka plandaki konstruksiyon
(scaenae frons)dan meydana gelir. Ahsap sahneyi tasıan dikmelerin delikleri,
tiyatronun orkestrasıonundeki terası dosemesinde iyi durumda kalmıtı.
Oyunlardan sonra bu delikler tas levhalarla yeniden ortulurlerdi. Đk defa Roma
Cağı’nda bu gun gorulen tas podium tiyatronun onune insa edilmistir. Tiyatronun
ust kımıdaki yuksek kemerli nislere sahip duvar da Roma zamanıdaki bir
değsim sıasıda yapımıtı.
Ahsap sahnenin kurulup sokulmesi zor olmakla beraber gerekliydi; cunku
dar ve yapay kurulmus tiyatro terasıda olağn tas bir sahne binasıicin, terası
kuzeyindeki Dionysos tapıağıı gorunusunu kesmeden, bir yer yoktur. Bu
tapıak yaklası 250 m uzunluktaki terası mimari gorunusune egemendi. Yuksek
bir merdivenin uzerinde ion duzeninde bir prostylos’tur ve arkasıkayaya
yaslanarak yukselir. M.O. 2. yy.’da andesit tasıile insa edilmis, M.S. 3. yy.
Basıda kendini olasııla burada “yeni Dionysos” olarak kutlayan imparator
Caracalla tarafıdan mermere cevrilmistir.
Tiyatro terasıa guneyden, uc kapııbir kapıan girilir. Sağa ve solda
mumkun olduğ kadar dor duzeninde galerilerle suslenmistir. Tiyatro ile doğ
galeri arasıdaki bir yapıoyuncuları toplandığıbir yapıolabilir. Bu yapıda
Hellenistik Cağ’dandı. Tiyatro terasıı substruksiyonlarıı kurulusu krallı
zamanı onemli bir imar faaliyetidir. Kuvvetli basıcıtutabilmek icin bazıyerlerde
bes kat yukseklikte alt yapıkurmak gerekmistir.
Akropol'de goruntu
SEHĐR KAZISI
1973’te baslayan sehir kazııalanı Akropolis ile bu tepenin yamacıaltıda
bulunan Demeter kutsal alanıve Gymnasion arasıdaki kusaktadı.
Bu kazıı amacıburadaki olusumu ve resmi yapıarı dııda Bergama’nı sehir
organizmasıformunu acılamaktı.
1-YukarıAgora’nı Guney Batııdaki Hamam YukarıAgora’dan 100 m asağıdoğu inilirse caddenin batııda yer alan hamamı kalıtıarıgorulur. Tepidarium
(yuvarlak esas oda) genis nisi dolayııla acıca tanıı. Diğr odalardan pek az
kalıtıvardı. Hamamı koruna gelen formu Roma Đparatorluk Cağı’na ait
olmakla beraber mozaik bezemeli Hellenistik bir oncu yapıa sahiptir, yamactan
110
asağıya doğru Hellenistik Cağ’dan uc buyuk teraslamanı temelleri
tanıabilmektedir.
2- Kucuk Gymnasion (Hamam-Odeion-
Mermer salon)
Yapıbilesimi birbirine bağıuc
bolumden meydana gelir: Batıa bir
hamam (avlunun sutunlarıyeniden
dikilmistir), bir konferans ya da konser
salonu ve doğda kult salonu. Odeion
(konser salonu) ve “Mermer Salon” adıverilen kult salonu hellenistik yapıı
cekirdeğdir. Hamam ancak Roma
Đparatorluk Cağı’nda buraya insa
edilmistir.
Hamamı batııda yamacı uzerine doğu dar bir sokak (hamam sokağı
uzanı. Sokağı altıda bir pis su kanalıakar, aynııana caddenin altıda da vardı.
Sokağı batııda, Asağıucuna doğu bir latrin (umumi hela)’in duvar kalıtıarıvardı. Sokağı kanalılatrini de temizler.
Hamamı esas girisi ana cadde uzerinde, hamam sokağıı hemen
doğsundadı. Hamamı avlusuna, bu gune kalmamı giris merdivenlerinden bir
koridor ile gecilir. Avlunun kuzey yanıdaki apsis bicimli soğk su kurnasıı
uzerinde eskiden bir su deposu bulunuyordu, hemen kuzeyinde ona bağıdiğr bir
su haznesi kalı sıalıduvarlarıdan ve su gecirmez tabanıdan hala
tanıabilmektedir. Avlunun guneyinde sıak banyo odaları terleme odası(kucuk
yuvarlak oda) ve kulhan yer alı. Ayrıa odunluk olan ocak odasıa ana caddeden
giriliyordu. Burada kulhanıateslemek uzere bir platform vardı. Ocak odasıve
giris odasıarasıdaki iki oda olasııla dukkanlardıve bunları uzerinde hamamı
artı kaybolmus odalarıyer alıor olmalıdı
Hamamı avlusu doğ yandan da bir gecise sahiptir. Ayrıa odeion ile en
ust oturma sıasıduzeyinde bir kapıbağantısağar. Burada beden eğtimi ile
birlikte ruhun eğtiminde muziğn yakı iliskisi acıca ortaya konmustur.
Odeion kama bicimine yakı bir plandadı. Oturma basamaklarıdaire
parcalarıdan meydana gelir. Bu duzenlemeye cok sı rastlanmamaktadı. Duz
cizgili oturma sıalarıa karsı, sıılıbir yerin daha iyi kullanıısağanı.
Doğsundaki “Mermer Salon”, kendi sehri icin buyuk hayıseverlikte bulunmus ve
daha yasadığısıada bir tanrıgibi buyuk saygıgormus bir Bergamalı’ya ait bir kult
yeri, bir Heroon’dur. Kult heykelinin portre bası kult apsisi onunde bulunmustur.
Uslup ve tarih uyumu bu basta M.O. 70 yılarıda nufuzlu bir Bergamalıolan
Diodoros Pasparos’un portresini tanıayısağar.
Koruna gelen kabartmalarda (asılarıBergama muzesindedir) islenen
konular: Bir dovus horozu, miğer ve Dioskurları basarııa yardı eden yıdı,
kıı ve mırak, zıh. Toplam olarak salonda boyle 18 kabartma bulunuyordu ve
bunlar bir yanda 9 tane olmak uzere karsııdaki esini yineliyerek dizilmisti.
Thema, yapıı kurulmasıa kuskusuz para yardııyapmı Heros’un ovgusune
hizmet eder.
Odeion ve mermer salonun onundeki iki derin sarnıa sahip ortak bir avlu
(bugun koruyucu catıı onunde, on teras) bulunur. Bu yapıa, varlılıbir kult
birliğnin kendi torenlerini de kutladığıbir bilesim soz konusudur. Bu bina Roma
Đp. Cağısonuna kadar (M.S. 4. yy.) kullanımıtı.
Yapıyııtııarasıda bulunan, antik cağa genellikle uğr ve bolluğn
olağn sembolu fallos kabartmalıblok, onarı sıasıda koruyucu yapıı doğ
duvarıyuzune konmustur.
3- Asevi
Mermer salonun yanıda, hemen doğsunda basit bir asevinin odalarıbulunur.Yolun sonunda kayalı zemindeki ocağıile bir oda ve onun arkasıda
111
eskiden duvar resimleri ile bezenmis kucuk bir oda daha yer alır. Daha arkadaki ve
kısmen kaya icine insa edilmis ucuncu odada buyuk bir ızgara bulunmustur.
4-Sarap ve Yağ Dukkanı
Mermer salonun doğusundaki ucuncu oda duvar orgu payelerden caddeye doğru
genis bir tezgaha sahip bir dukkandır. Dukkanın icindeki buyuk kupler (pithoi)
yumusak kaya taban oyularak yerlestirilmisti.
5-Dionysos Kultu icin Podiumlu Salon
Asevi ve sarap dukkanın kuzey doğu arkasında, yamac ustunde buyuk bir salon yer
alır, tabanı sıvalı bir on terası vardır. Salon kiremitli bir dam ile ortuluydu. On
terasın solunda kucuk odalar bulunur. Terasta bir cesme kalıntısı ve doğu kısımda
tuf kayalık icinde buyuk derin bir mahzen vardır. Podiumlu salonun girisi cesme ve
mahzen arasındadır.
Salona duvarları boyunca uzanan podiumlardan (1 m. yukseklik ve 2 m. derinlikte)
dolayı bu ad verilmistir. Podiumlarda kult topluluğu, basları salonun ortasına
donecek sekilde uzanırlardı. Girisin karsısında, onundeki sunak ile kult nisi vardı.
Burası Dionysos kultune isaret eden ilginc resim kalıntılarına sahiptir.(Bergama
muzesinde) Devamlı podiumlar doğu etkisinde kutsal mahalleri anımsatır.
6- Hamamı ile Peristylli Ev
Orta yol’un (mittelgasse) doğsunda antik bir peristylli evin kalıtıarıvardı.
Eskiden avluyu ceviren sutunları bir kac tanesi yeniden dikilmistir. Evin insasıhellenistik cağ uzanı. Roma Đp. Cağı’nda ev gelismis ve oldukca konforlu
duzenlenmistir. Isııabilen cok buyuk bir hamamıve buna bağıcok buyuk bir su
deposu vardı.
7- Cesme
Peristylli evin guney doğsunda antik ana yol boyunca dukkan ve isyerleri
sıalanmıtı, bunları arkasıda ve ust katlarıda kuskusuz ev odalarıyer alıordu.
Yolun kenarıda kayadan bir sarnı uzerinde, bugun bir bolumu ayağ kaldıımı
buyuk tas kemerli yapıvardı. Halka acı bir cesme yapııolmalıı. Butun
evlerde ayrıa cok sayıa sarnı bulunmaktadı.
8- Sehir kazıalanı doğsundaki Peristylli yapıSehir kazıalanı doğsunda buyuk bir yapıortaya cıarımıtı ki,buyuk bir
olasııla Hellenistik Cağ’dan kalmı bir kutsal alan soz konusudur. Burada
Kybele, Bergama’nı Megalesion’unun yer aldığıvar sayıabilir.
ANFĐTĐYATRO
112
Tellidere Anfitiyatro
Roma Đmp. Cağı’nı diğr buyuk yapıarıStadion, AsağıSehir Tiyatrosu
ve ozellikle gorulmeye değr bir yapıAnfitiyatro’dur. Anfitiyatro kucuk Asya’da
cok az rastlanan bir yapıtipini temsil eder. Kazııyapımayan bu yapıı bazısutunlarıayakta durmaktadı.Deniz oyunlarıicin suyundan yararlanıan derenin iki
yanda uzerinin tonozla ortulmesi dikkat cekicidir.
SU YOLLARI
II.yy Roma Đmparatorluk cağı'na ait olduğu dusunulen su yolları Arsenal alanının
kuzey ucundan gorulebilir. M.O. II.yy'da yapılan krallık zamanı su yolları 50-75
cm uzunluğundaki 240 bin kadar toprak kunkten olusur. Kuzeyde Madra Dağı'ndan
yaklasık 45 km asarak uc yol halinde gelen su yolları Bergama'daki kale tepesinin
karsısındaki bir tepe uzerindeki su haznesine uzanır. Buradan da toprak altına
dosenmis buyuk taslardaki deliklerden gecirilen yuksek basınclı su yolu kursun
borularla uc vadi ve iki alcak tepeyi asarak kuzey taraflarından Bergama Kalesi'ne
ulasır. Sarayın sarnıclarına, evlere ve sehrin cesmelerine merkezi bir su deposundan
toprak kunkler aracılığı ile su verildiği dusunulmektedir. Bergama'nın Roma
Cağı'nda artan nufusunun ve buyuk yeni hamam kuruluslarının su gereksinimi
Kozak Dağları ve Soma'dan (yaklasık 80km uzaklıkta ) gelen su yolları ve kısmen
su kemerleri ile karsılanıyordu.
ALLĐANOĐ ANTĐK KENTĐ ve KAPLICALARI
Bu eserlerin yanısıra M.O. II. Yuzyılda kurulduğu dusunulen Allianoi, M.S. II.
Yuzyılda, ozellikle Roma Đmparatoru Hadrianus’un sehri ziyareti dolayııla
yapıan binalarla en gorkemli donemine ulasmıtı. Bizans donemine kadar tedavi
amaclıonemli bir merkez olan sehir, bolgenin fakirlesmesine bağıolarak giderek
onemini kaybetmistir. Gunumuze kadar Pasa Ilıasıolarak halk tarafıdan 1998
yııa kadar romatizma, deri ve kadı hastalılarıı tedavisi icin yerel halk ve
Kale eteklerindeki yapılar
113
dısarıdan gelenler ılıcadan yararlanmıslardır. Burada surdurulen Arkeolojik
kazılarda galerinin batı bolumunde 3 nisli olan dairesel alanda en buyuk niste
(ortadaki nis) 160 cm. buyukluğunde Venus /Nymphea heykeli bulunmustur.
Nymphea, buyuk bir istiridye kabuğunu iki yanından kucağından tutmakta ve
gobek bolumunden buraya akan suyu ziyaretcilere sunmaktadır. Ozenle cıkarılan
bu heykel Bergama Muzesinde segilenmektedir. Butun bunların yanında sikkeler,
cam ve metal esyalar seramikler, sutun basları ve yuzlece eser acığa cıkarılmıs
olup, envantere kaydedilmistir.
Allianoi, Bergama'nın 18 km kuzeydoğusunda, Balıkesir yolu uzerinde,
Pasa Ilıcası olarak anılan yerde ortaya cıkarılan antik bir sağlık merkezi. Đ.S. II.
yuzyılda yasamıs Hadrianotheral (Balıkesir )’li, gezgin, hatip, sofist ve yazar
P.Alleus Aristides, Hieroi Logoi (Kutsal Sozler, III., 1-6 ) adlıeserinde;
Pergamon'a 120 stadia (23-25 km) uzaklıta olan Allianoi'da, Bergama’ya giderken
tedavi gorduğnu ve sifa bulduğnu aktarı. Pergamon ve yakı cevresinde bu
uzaklıta, bu olculerde baska bir sağı merkezi olmadığıdan gunumuzde Pasa
Ilıasında kazımakta olan oren yerinin Allianoi olduğ dusunulmektedir. Zaten
gunumuzde de devam eden kazıcalımalarısonucu ortaya cıan ve supheye yer
bıakmayan arkeolojik belge ve bulgular ile Allianoi’nin gun ıığıa cıtığııgoruyoruz. Bu sağı merkezi sağı tanrııAsklepios'a adanmı yeni bir
Asklepieion'dur. Sifalısularısayesinde Allianoi yılarca Hydroterapi(suyla tedavi)
merkezi kullanımıtı.
Allianoi sular altıda kalıor.
Allianoi topraklarıda, 45 derece kukurtlu su cıan sifa merkezi olarak, bu ozelliğ
ile dunyanı dort merkezinden biri Bergama Krallığıı sayfiye yeri olan bolge
yılarca “Hydroterapi” merkezi olarak hizmet hizmet vermistir.1998 yııdan bu
yana yapıan kurtarma kazıcalımalarısonucunda;
--Halen kullanıan cift kemerli Roma Koprusu
--Đme ve atı su sistemleri
--Seramik atolyeleri, fıılar
--Nekropol alanları--Đi mezarlı sapeli
--Latrinler(umumi tuvaletler)
--Bazilikal tipte iki buyuk kilise yapıı--Doğ –batıdoğultulu caddelerin bitiminde gecis yapıı--Gorkemli bir tedavi yapıı--Kuzey –guney doğultulu caddenin baslangııdan proplylon(anısal giris)
--Kuzey –guney doğultulu 35m. uzunlukta ve 8m. genislikte sutunlu cadde
--Sutunlu caddenin stoasıı arkalarıda farklıislevler icin kullanımıdukkan ve
mekanlar ile; eksedra tipinde bir nympheum (anısal cesme)
--Doğ –batıdoğultulu, 210m. uzunlukta ve 6m. genislikte sutunlu toren yolu
--Halen 47 derece sıak suyu olan, 9700m2’lik bir alana kurulmus, frigidarium
(ıılı), dinlenme veya terapi odaları cesme ve havuzları termal sesisleri ortaya
cıarımıtı.
Yuzey arastımalarısonucunda kesfedilen kult merkezinin yakı cevresindeki
yerlesmelerle bağantııarastıımı, yol ağarıı hep bu alanla olan bağantııdan
dolayıbu alanı onemli konaklama merkezlerinden biri olduğ saplanmıtı.
YortanlıBarajıı yapı asamasıda antik değri anlasıan bolgede hılandııan
kazıcalımalarıesnasıda bolgenin Hellenistik Cağa kurulduğ ve en parlak
donemini Roma Đparatoru Hadrian’la yasadığııortaya koydu . Bu kazıar
sayesinde Bergama ikinci bir sağı merkezine kavusmasıı yanııa Asklepion
kulturunun, Anadolu’da yaygı olduğnu da kanıladı. Allianoi’nin M.S.XI.
114
yuzyılın sonuna kadar Bakırcay havzasında onemli bir sağlık yurdu olarak
kullanıldığı ve Bergama Askleplion’unda yapıan psikotrapi tedavi merkezinden
farklıolarak burada daha cok “Hydroteropi” uygulandığıyonundeki goruslerde
guclendi.
Bugun hemen birkac km. yanıda yapııdevam eden Yortanlıbarajıbu antik kenti
onumuzdeki yılarda, kimbilir belki de aylarda baraj su tutmaya baslayıca;
kacıımaz son Hasankeyf ve Zeugma sular altıda kalacaktı. Baraj 1970 yııda
projelendirilmeye baslanmı olup, 1992’de yapı ihalesine girilmis ve nihayet
yapıa 1994’te temel atıarak baslanmıtı. Barajı yapıa baslandığı1994 yııitibariyle o zamanki adıile Kultur Bakanlığıbunyesinde Anılar ve Muzeler Genel
Mudurluğ ( simdiki adıile Kultur ve Turizm Bakanlığı Kurtarma kazııa
baslamıtı. Halen surdurulmekte olan kazıcalımalarısistemli olarak Trakya
Universitesi Oğetim Uyesi Yrd. Doc Ahmet Yaras ve ekibi tarafıdan
surdurulmektedir.
BERGAMADA BĐZANS DONEMĐ
Roma Đmparatorluğunun M.S.395 yılında ulke yonetiminin ikiye bolunup Anadolu
toprakları ve Đmparatorluğun Asya ‘da yayıdığıalanlar yonetim olarak Doğ Roma
Đparatorluğ idaresine katıdı Tarihte diğr adıBizans “Đtanbul sehrini kuran
Byzantion’a izafeten” Bizans Đparatorluğ olarak da anıan yonetimin idaresi
altıa girdi.
Dunya tarihinin en uzun omurlu devletlerinden biri olan Bizans’ı kurulusu, Roma
Đparatorluğnun 395 yııda ikiye bolunmus olduğ coğnlukla kabul edilmekle
birlikte, etnik, kulturel ve sosyal nedenlerle bu ikiye bolunme Prof.Dr. HakkıDursun Yıdı’a gore M.S. I. yuzyıa kadar indirilir. Gercekten Latin Batıve
Hellenistik Doğ hicbir siyasal aracla birlestirilemeyen iki dunya gorusune sahipti.
Bu ayrıı ozellikle Hıistiyanlığı yayımasıile zamanla artmı ve siyasal hayatta
da kendini gostermistir.
III. yuzyıı karıı ve askeri anarsi donemleri imparatorluğn ic orgutunu bozmus
ve parcalamıtı Đparator Diocletianus devlet mekanizmasııyeniden kurmayıhedef alan reformlar yaptı Sı sı Nikomedia( Đmit)’da oturan imparator
doğnun monarsilerinin bazıunsurlarııkabul etmisti. Oldukca dağıı ve buyuk
olan imparatorluğn yonetimini kolaylastımak icin “Tetrarkhia” yani dortler
saltanatısistemini kurdu. Bu sisteme gore Roma Đparatorluğ iki Augustus ve iki
Caeser yonetimine gore dort parcaya bolunuyordu. Đparatorluk birisi
Nikomedia’da oturacak olan kendisi, diğri Milano’da hukum surecek olan
Maximianus adlıortağıtarafıdan yonetilecek ve bunlara bağıolarak da ayrıbolgeleri yonetecek birer Caesar bulunacaktı Bu dortlu sistem icinde meydana
gelen iktidar mucadeleleri, ic savasları yasandığıortamda 324 yııda bu
mucadeleden galip cıan Constantinus, butun rakiplerini ortadan kaldıarak
Roma’nı tek imparatoru oldu.
Constantinus zamanıda meydana gelen iki olay, tarihi gelismeler uzerinde onemli
olaylara ortam hazılamıtı. Bunlar Hıistiyanlığı kabulu ve imparatorluk
merkezinin Roma’dan Đtanbul’a tasımasıı. Sayıarıcok artmı olmakla beraber
dinleri imparatorluk icinde hala mesru sayımayan ve her turlu iskence ve eziyete
uğayan Hıistiyanlara, ilk olarak Milano’da 313 yııda cıarıan fermanla bircok
haklar veriliyor. Artı Hıistiyanlı diğr dinler gibi mesru hale geliyor ve devlet
tarafıdan alımı topraklarıkendilerine geri veriliyordu. Đparator
Constantinus’un, ne zaman Hıistiyan olduğ hakkıda cesitli gorusler ileri
115
surulmekle beraber, ancak olum doseğinde Hıristiyanlığı kabul ettiği tarihciler
tarafından benimsenmektedir.
M.S. I. Yuzyıldan itibaren ortaya cıkan bu Hıristiyan inancı yaklasık 200 yıl
sonraki Milano Fermanına kadar ozellikle Roma hakimiyetindeki topraklarda
buyuk zulum gormustu. Bu zulmun yasandığı yerlerden birisi de Bergama idi.
Đmparator Decius (249-251 ) doneminde, Hıristiyan inancını benimseyen uc kisi
Amfitiyatroda (Tellidere) vahsi hayvanlara parcalatılmıs ki bu olay Bergama
tarihinde derin izler bırakmıstır. Đmparator Valeriyus I, (253-260) doneminde,
kentte yasanan buyuk deprem sonucu; bu doğal ve dinsel cokuntuler ayrıca
Romanın uyguladığı ağır vergilerden bunalan Bergama halkı uzerinde
Hıristiyanlığın yayılısını hızlandırdı.
M.S.II. yuzyılın sonlarında artık Bergama tanrılar ve tanrıcalar sehri olmaktan
cıkarak tek tanrı inancı altında birlesti. Đmparator Diocletianus (284-305)
doneminde Bergama Asia eyaletinin Hıristiyan bir kenti gorunumundeyken
Theodosius (379-3959 zamanında ise bu eyalette bulunan 4 metro-polisten
(Ephesos, Smyrna, Bergama,Tralles) biri durumuna gelmisti. Bergama, Krallık
doneminde 40-45 bin nufus barındırırken M.S.II.yuzyılda 160 bin IV. Yuzyılın
basında nufusu 120 binlere ulasmıstı. Bizans’ı resmi olarak ikiye bolunmesi 395
yııolarak tarihciler tarafıdan kabul edilse de, aslıda bu ikiye bolunme sosyal,
kulturel ve etnik olarak ikiye bolunmesini I.yuzyıa indirgeyen bu iki dunya
gorusunun izlerini Bergama’da tarihin labirentli yollarıda surdukten sonraki 395
yıısonrasıolaylarıda Bergama’daki Hıistiyan inancıı izlerinin fotoğafıtum
netliğ ile ortaya cıar.
Đparator Justinyanos (527-565) doneminde basta, baskent Đtanbul olduğ gibi,
Bergama’da ki, pagan yapıve tapıaklar yııdı Yerine kilise ve manastılar
yapıdı Bu yıılardan payııalan Zeus Sunağıı yapımalzemesi taslarıyukarıkent surlarııArap akılarıa karsıguclendirmek amacıla kullanıdı Justinyanos
sonrası halefleri (565-610) doneminde yeniden yapıandııan Anadolu
eyaletlerinde Bergama, Asya eyaleti sıılarıicinde kalıordu. Bizans Doneminde,
ilk 200 yılı surecte elde ettiğ eski ununu ve ustunluğnu giderek kaybediyordu.
Artı bir Hıistiyan merkezi olma ozelliğnin izlerini tasıordu.
Bergama bu donemde, Hz Đa’nı havarileri tarafıdan kurulan Anadolu’daki
Apostolidis adıla anıan ilk 7 kiliseden birisi Bergama’da insa edildiğni ve
Đcilin ilk yayıdığıBatıAnadolu kentlerinden biri olduğnu, St. Jean (Aziz
Yohanna)’nı, Mektuplarıda bu bilgileri buluyoruz. “Yohanna kardesiniz, Allahı
sozu ve Đa’nı tanılığıicin Patnos denilen bir adada idim. Rabbin gununde, ruhta
oldum ve arkamda boru sesi gibi buyuk bir ses isittim. Gorduğnu kitaba yaz ve
yedi kiliseye, Ephesos’a, Smyrna’ya, Bergama’ya, Tiyetira’ya, Sardes’e
Philadelphia’ya, Laodikeia’ya gonder,”diyordu.
Yohanna Đcilinde Bergama ile ilgili gecen kutsal vahiy “ …Bergama’da olan
kilisenin meleğne yaz, seytanı tahtıoradadı; onun ismini sııtutuyorsun ve
aranıda, seytanı oturduğ yerde, oldurulen sadı sahidim Antipas’ı gunlerinde
bile, bana olan imanııinkar etmedin. …” seklinde devam etmek de olan vahiy;
Aziz Yohanna, Bergama’ya Antipas adıda sadı bir adamııHıistiyanlığıyaymak icin gondermis fakat Pagan Roma ‘da Antipas’ı yakalanarak
oldurulduğnu anlamaktayı.
Bizans Đparatoru Heraklius ve halefleri (610-717) doneminde Bergama,
Anadolu’ya giderek artan Musluman Arap akılarısonucu Bergama goclere acıbir kent huviyetine burundu. Ermeni kolonileri, bu goc eden topluluklar arasıda
116
bası cekiyordu. Bizans Tahtına Đmparator olarak gecen Bardenes Philipikos (717-
723), Bergama Ermenilerine mensuptu.
Bu donemden itibaren artan bu akınlarda bazen Bizans, bazen de Araplar galip
geliyordu. Bizans Anadolu’da gittikce zayılıordu. Anadolu halkıbu saldııar
karsııda Bizans’ı asker ve muhimmat ihtiyacııkarsıarken gittikce
fakirlesiyordu. Orta cağı skolastik dusunceye dayalıkaranlı donemi tum
Anadolu ve Bergama’da kendini iyice hissettiriyordu. I. Theodoros Laskaris, daha
tahta cımadan once Prensliğ doneminde Bergama’yıziyaret etmis ve kaleme
aldığımektubunda “Klasik harabelerden hayranlıla soz ederken, halkı icinde
bulunduğ yoksulluğ da“ vurgulamıtı.
1306 yııda Karasi Beyliğ topraklarıa katımasıla artı Turk hakimiyetine
gecen Bergama sehri ve Bizanslıve Osmanlıkaynaklarıdan nakleden, Mortman’ı
verdiğ malumatta dusulen kayıtan 1334-1336 tarihleri değl;Yahsi Beyin 1314
yııda vuku bulan olumunu Đlam Tarihi Ansiklopedisi : “Bergama Maddesi”
muteakip olduğnu kabul etmektedir.
Bergama yaklası bin yı Bizans hakimiyetindeki surecin ilk uc yuz yııda,
Hıistiyanlıtan onceki cok tanrııinancı nası merkezi durumundaysa,
Hıistiyanlığı ortaya cıııdan sonra da tek tanrııdinin onemli bir merkezi
olmustur.
BERGAMADA BĐZANS HRĐSTĐYANLIK DONEMĐ MĐMARĐ ESERLERĐ
Hıristiyanlığın ortaya cıkması ve yayılması ile bir cok yerde antik yapıların,
Hıristiyan kilise mimarisine gore tadilat gormustur. Bergama’da mevcut antik
yapıar uzerinde de bu teshisi gormekteyiz. Akropol surlarıve bazıtapıaklar
icerisinde Bizans Devrinde değsiklik yapıdığııgunumuze kadar ulasabilmis
kalıtıarda gorebiliriz. Gunumuze kadar ulasabilmis yazııeserlerden cıan
sonuclardan; bu gune kadar ulasamamı bazıkilise yerleri ile ilgili bilgileri, A.G .
Sofianonun “ Pergame Moderne et Antigue “ isimli eserinde yerleri ile
belirtilmektedir.
---Eumenes Agorasıda, Aziz Demetreos’a ait olduğ one surulen kilisenin
temellerine bazıkalıtıar vardı. Bu kalıtıar uzerine ileriki yılarda mezarlı tesis
edilmistir.
---Asklepion ‘da Zeus-Asklepios tapıağıda Hıistiyanlığ ait kalıtıar
bulunmustur.
---Azize Theodora kilisesi simdi tamamen yıımıtı.
---Aziz Antipas kilisesi, kalede bulunmaktadı.
---Zoodokhos Pighi kilisesi, mermerden insa edilmistir.
---Athena Polias tapıağıda bulunan hac ve Hıistiyanlığ ait diğr kalıtıardan
burada kilise olduğ kanılanmaktadı.
---Tiyatro terasıda kayaları icine oyulmus bir kilise kalıtııbulunmustur.
---Aziz Georgios kilisesinde bu aziziz ikonasıbulunmustur. Bu aziz icin her yı 23
Nisan’da adıa anma torenleri yapııdı
---Kıı avlu bazilikası 4. yuzyı baslarıda Hıistiyan kilisesi haline cevrilmistir.
Bu eser dııda ise; Berlin Muzesinin 1923 te yayıladığı“Fuhrer durch die
Ruinen von Pergamon” isimli eserinde ve ayrıa W.Schultzenin,1926 yııda
yayıladığı“ Altchrıtlıhe Stadte und Landschaften” calımasıda da
Bergama’daki Bizans Kiliselerine ait bilgiler ve yerleri tespit edilmistir.
117
Bu gun, bu yapılardan Kızıl avlu gunumuze kadar harap bir durumda ulasmıstır.
Antik donemde tapınak olarak yapılan bu eser, Bizans Devrinde kilise haline
getirmek icin tadilat yapıldığını gormekteyiz.
Yukarı agorada Attalos evi onunde bulunan, kucuk olcude bir kilisenin apsis duvarı
gunumuze kadar ulasabilmistir. Bergama –Parmak batıran mevkiinde kucuk bir
kilise harabesi mevcuttur. Bunların dısında yapılan calısmalar icinde ise
Asklepioda cok kucuk olcude vaftiz havuzu da tespit edilmistir.
Đcinde bulunduğumuz bu donemde biri harabe,diğer ikisinde torak altı birkac
buluntuya ulasabilen kiliseler dısında bir vaftiz havuzu kalıntıları mevcuttur. Diğer
Kiliselerin yerleri ise yukarıda belirttiğimiz kayıtlardan elde edilen kazı raporlarına
dayanan bilgilere gore tespit edilmistir.
KIZILAVLU KĐLĐSESĐ
Akropol dısında Bergama
icindeki bu dev boyutlu yapı, onceleri
Mısır tanrılarına, oncelikle Serapis’e “
Mıı’da : Osiris’e „adanmı bir
kutsal alandı. Yapıı uclu formu,
Serapisin yanısıa baska tanrıarı ve
buyuk olasııla Đis ve Harpokrates’in
adıa yapımı tapıağı kalıtıarııolusturmaktadı. M.S. 117-138 yılarıarasıda Roma Đparatoru
Hadrianus’un doneminde Mıı’da gec
donemde tapıımı, Zeus’la
ozdeslesen Serapis adıa yapımıtı.
Yapıal oğlerin her biri kult ile ilgili farklıtorenlerin uygulanmasıa izin
verecek bicimde tasarlanmıtı. Buyuk on avlu toren gecitleri icin bir sahne
olustururken tapıağı kendisi ikiye bolunmus, yalnıca rahiplerin ve kulte kabul
edilenlerin icerideki kutsal yeriyle dıarıaki insanları toplandığıbir alanıicerir.
Đi yandaki kule benzeri kııları alt yapııda saptanabilmis bu odaları kult
icinde onemli bir yeri vardı. Serapis’in, Yunan yer altıtanrııHades ya da Plouton
ile ortak noktalarıvardı. Kucuk avludaki havuzlar ise Mıı kultunde “ ...yılı
taskılılarıla Mııa bolluk ve bereket getiren Nil nehrini simgelemistir.”
Mıı’ı din ve kulturu once Yunan daha sonra ise Roma’yıetkisi altıa almıtı.
Kulturel ve ticari bağıılarla Mıı kultu Avrupa ve Balkanlara, değsik adlarla
tasımıtı.
Bizans Devrinde ic kımıda yapıan ilave ve değsikliklerle kilise haline
getirilmistir.Adııbinada kullanıan kımııtuğalar dan bu isimle anıı. Duvarlarıtamamen kımııtuğadan insa edilmis ikinci kat galerinde ve dı cephesinde tas
frizlere, konsollara rastlanmaktadı. Binada kullanıan tuğaları ebadı 35x 40cm.
olup, 6 cm kalılığıdadı.
Dikdortgen plana sahip olan yapıuzerine masif tuğa duvar taslar temel uzerinde
yukselir. Doğda yarı daire seklinde bir girinti teskil antik cephe, bugun dıarıdoğu dikdortgen seklinde bir cııtıolusturmaktadı.Yapımalzemesinin farklıolmasıdan anlasıacağıgibi apsis cııtııHıistiyan bazilikasıhaline getirilmek
icin yapımıtı.
Serapion Tapınağı
118
Giris kısmının sağ ve solunda
kulelerin ebadı 6,40 m. olup
bunlardan sadece soldaki kulenin alt
kısmında, zeminden 1,5m. yukseklikte
dikdortgen seklinde bir kapı
bulunmaktadır. Bunun onceleri kucuk
bir pencere halinde olduğu, zaman
icinde genisletilerek kapı haline
donusturulduğu dusunulmektedir.
Kulelerin yukseklikleri tahminen
binanın on cephesinden 5 m. daha
kısadır. Kule icinde merdiven
bulunmaktadır. Binanın kuzey ve
guney duvarlarının ust kısımlarında
dort sıra halinde devam eden mermer
firizler gorulmektedir.
Serapion 'daki Kulelerden biri
Serapion 'daki diğer kule
Serapion Tapınağı Nisleri
119
Batı cephesinde kulelerin hizasına kadar yukselen tuğla duvarlar, guney
cephesinde 50 cm. kalınlığında beyaz mermer tas firizlerle iki kısma ayrılmıs
bulunmaktadır. Dort sıra halinde tas hatıllar yapının duvarlarını sağlamlastırdığı
gibi binanın her iki cephesine de ayrı bir guzellik katmaktadır. Bu kısımda duvarlar
sekiz buyuk kemerli acıklıkla teskilatlanmıs olup her acıklığın kemerleri, bir tas ve
on sekiz sıra tuğladan alternatif olarak meydana getirilmistir.
Bazilikada batıdan ic mekana girildiğinde ilk bakısta, girisin hemen
karsısında,zeminde moloz tastan insa edilmis duvarlar dikkati cekmektedir. Binayı
boyuna uc nefe ayıran bu temeller onceki yapının icinde, Bizans Doneminde
yapılan ilave ve değisiklikleri gostermektedir.Doğuda, zeminden kalın tas duvarla
yukselen “Bema” kımıve apsis cııtııyer alı. Bu ilave kıılar kilise haline
donusun bir diğr gostergesidir.
Binan
ı ust
yapııhakkında
P.
Schaz
mann
’ı
yapm
ı
olduğu
“Rek
onstr
uksio
nda
bazili
kanı
meyli
catıile
ortuld
uğn
u
gorm
ekteyiz.
Bugunku durumda da yanlarıdaki silindirik yapıar kubbe ile ortuludur.
Bazilikanı genisliğ dikkate alıacak olursa, binanı ustunu ortecek besik bir
catıı yapımasıpek mumkun gorulmemektedir. Fakat bina icinde bir destek
sistemi olduğnu kabul edecek olursak bu ortu sisteminin varlığıkabul edilebilir.
Bizans Kilisesi haline getirilen orta nefte, dar bir merdivenle asağıa
inilmektedir ki bu kııda sarnı seklinde bir bolum yer almaktadı. Burasıı
Bizans Kilisesi haline getirildikten sonra mıyapıdığı yoksa antik yapıı
kalıtısııolduğ bilinmemektedir. Ancak bema kımıda olmasıve genellikle
Hıistiyan Bazilikalarıda bu kııda kriptalar bulunmasıgozonune alıarak,
bunun da Bizans devrinde yapımı bir kripta veya rolik muhafaza etmek uzere
yapımı bir hucre olabileceğ fikri akla gelebilir.
Batıaki giristen itibaren, Bizans Kilisesinin nef duvarlarıgirise parelel bir
duvarla, dikey olarak kesilmektedir. Bu kııda bir bosluk meydana gelmektedir
ki, bu kımı bazilikaları narthexine tekabul edeceğ dusunulebilir.
Karyatitler
120
DĐĞER KĐLĐSELER
Bunlara ait bu gun elimizde maalesef eski donemden,bugune ulasan kitaplardaki
kaynaklar dısında, hicbir kalıntı ulasmamıstır. Bu yapıları incelememizin amacı;
Bergama ‘nı tarih icinde onemini vurgulamak icin bugune kadar sahip olduğ
yitirilmis kulturel dokusunun da bir envanterini cıarmaktı.
AGORADAKĐ KĐLĐSE
1900-1901 senelerinde W. Dorpfeld Akropolun guney yamaclarındaki
Agorayı actı ve bir Bizans kilisesini ortaya cıkarttı. Dorpfeld “Agorayıtemizlerken
avlunun icinde, cesitli taslardan yapımı ve toprak harclarla orulmus duvarlara
rastladı. Once Bizans kulubelerinin kalıtıarızannettiğmiz
bu duvarları doğ kımıda bir apsis ve buna bağıdiğr duvarlarıbulunca bunun
bir Bizans kilisesi olduğnu anladı” diyor.
Bu kilise yon olarak tam doğ- batıistikametinde değldir. Biraz farklıı.
Bunun sebebi belki Agoro binalarıı henuz mevcut olduğ bir devirde, bu
binaları avlusunun icine insa edilmis olmasıdandı.
Dorpfeld’in planıda dikdortgen seklinde bir atrium, atriumun temenos
duvarlarıile birlesen doğ tarafıda, uc nefli dikdortgen planda bazilika yer
almaktadı. Bazilikanı batııda dikdortgen narthex, doğsunda ise dıarıdoğu
yarı daire seklinde cııtıteskil eden apsis bulunmaktadı. Ayrıa binanı kuzey
tarafıda bazıek yapıar daha gorulmektedir.
Dorpfeld’in planıa gore; bir oda, bir kapıile kilisenin kuzey nefine
acııordu. Onemli olan bir diğr yapıda dort kose olan bu yapıa kirecli harc
kullanımasıile dikkat cekiyor. Kilisede sadece apsiste kirecli harc kullanımıtı.
Avluda yuvarlak bir yapıı doseme taslarıtespit edilmistir ki ne tip bir binaya ait
olduğ anlasıamamıtı.
ATHENA MABEDĐNĐN YANINDAKĐ KĐLĐSE
Akropolide Athena mabedinin yanında bulunan bir diğer Bizans kilisesi
yine R. Bohn tarafından nesredilmis ve rekonstruksiyonu yapılmıstır. R. Bohn
“Kilisenin kalıtıarı planııkat’i olarak cizmek icin kafi değldir. Yalnı genisliğ
5.43 metre boyu 15.30 metre olan, uzunca bir bina olduğ bellidir.” demektedir.
Tabanıbastan basa muhtelif buyuklukte ve renkte antik mermer plakalarla ortulu
olup, bunlardan bazıarıı uzerinde yazıar mevcuttur. Tek nefli bazilika seklinde
olan yapıı batııda genis bir narthexi bulunmaktadı.
R. Bohn’a gore kilisenin insasıda, antik binalardan alımı parcaları
kullanımı olduğ kabul edilmektedir. Boylece kilisenin insasıa, Athena
mabedinin temellerine kadar yıımasıdan sonra baslandığıbelirtilmektedir.
121
Athena Kutsal alanı
Yuksekliği 47 cm., ust taraf genisliği 48 cm., alt capı 44 cm. olan, kup biciminde
ki baslığın ust kenarları ve uzerindeki motifler biraz tahrip olmustur. Baslığın
koselerinde oluklu bir saptan cıkan sivri yapraklı bitkiler yer almaktadır.
1904 yılında kilisenin icinde bulunmus cok guzel islenmis bir mermer
sutun baslığını O. Wulff nesretmistir. Aynı baslığın tahtadan oyulmus bir orneğini
R. Bohn’nun kitabıda goruyoruz.
Kilisenin tabanıı altıda bircok mezarlar bulunmustur. Bu mezarları bir
coğ kayalara oyulmustur.
Kilisenin orta kımıda duvarlara bitisik sutunları meydana getirdiğ
kare bolumden dolayıBohn, bu kımı uzerinin bir kubbe ile ortulduğnu
soylemektedir. Muhtemelen de Đstinianos doneminde yapıdığııda, one
surmektedir.
ATTALOS’UN EVĐONUNDEKĐKĐĐE
Moloz taslardan, dikdortgen planda basit bir yapı olarak insa edilmis olan
bu kilisenin doğu cephesinde apsisin iki yanında, guneyde iki, kuzeyde ise uc tane
antik granit sutun bulunmaktadır.
Kilisenin ust ortusunun ahsap bir catı olduğu tahmin edilmektedir. Đlgi
cekici bir hususiyeti yoktur.
Yukarı Agorada Attalos evinin kuzey batısında, bugun sadece apsis duvarı
ile batı duvarı gunumuze kadar gelmis olan kucuk olcude bir kilise daha
bulunmaktadır.
TĐYATRO TERASINDAKĐ KĐLĐSE
Kilise tiyatro terasının tam ortasında, tiyatronun biraz guneyindedir. Doğubatı
istikametinde Terasa dikey sekilde konulmustur. Cok kucuk olcude olan bu
kilisenin ic genisliği 6.20 metre, uzunluğu ise 8.30 metredir.
Tiyatro terası uzerinde Hıristiyanlar zamanında insa edilmis bir Bizans
kilisesi olduğu, R. Bohn tarafından, “Die Thether-Terrase” isimli kitapta
belirtilmekte ve bu kilisenin bir de planıverilmektedir.
122
R. Bohn’un planıa gore, naos kımıda bulunan dort destek kilisesinin
Yunan hacıplanıda yapıdığııgosterir. Bu desteklerden ucu paye, biri ise
sutundur. Hacı kuzey ve guney kollarıcok kıa, doğ ve batıkollarıise daha
uzundur. Paye taksimatıaynen duvarda da gorulmektedir.
Esas binanı her iki tarafıda gorulen simetrik olmayan binalar sonradan
yapımıtı. Kuzeydeki sapelin, kayada oyulmus apsisinin onunde, iki sutun
bulunmaktadı. Kilisenin guneyinde buyuk ve uzeri kubbe ile ortulu bir sarnı
mevcuttur. Kilisenin insa malzemesi eski eserlerden alımı olup, mermer, trahit ve
tuğadı.
Kilisenin doğ kımıda, dıarıa doğu cııtıyapan apsisin iki yanıda,
pastophorion hucreleri seklinde kucuk nisler yer almaktadı. Kilisenin batııda
kucuk bir nartex bulunur.
PARMAK BATIRAN’DAKĐKĐĐE
Bergama’nı yakııdaki Parmak kapımevkiinde kucuk bir kilisenin
harabesi bulunmaktadı. Doğ yonunde dıarıdoğu yarı daire seklinde cııtıteskil eden apsis yer almaktadı. Apsisin her iki tarafıda ic mekanda pastophorion
hucreleri seklinde yarı yuvarlak nisler bulunmaktadı.
Cok sade ve basit bir yapıolan kilise tek nefli bir sapel seklindedir.
Genisliğ 5 metre, uzunluğ 9.5 metredir. Moloz tastan insa edilmis olup
kemerlerinde tuğa kullanımıtı.
Kilisenin ust ortusunun ahsap bir catıolduğ tahmin edilmektedir.
ZEUS-ASKLEPĐOS KĐLĐSESĐ
O. Deubner, “Das Asklepieion von Pergamon” isimli kitabıda
Hıistiyanları Zeus-Asklepios mabedini kilise haline getirdiklerini ileri
surmektedir. O. Deubner “Yuvarlak mabedin kalıtıarıda bulunan bir altar, bir
ambon ve bir friz parcası Hıistiyanları ibadetlerini burada yaptılarııgosterir.
Ayrıa burada bulunan bir vaftiz binasıı da Hıistiyanları vaftiz islerinde
kullanımı olduğ anlasıı” demektedir.
Hıistiyanları dini ihtiyaclarııkarsıamak uzere, Asklepion’da Zeus-
Asklepios merkezi planlımabedini, doğ yonundeki nislerden bir tanesini apsis
haline getirmek sureti ile kilise haline cevirdikleri iddia edilmistir. Fakat bugun
antik yapıtamamen temizlenmis olduğndan, Hıistiyan kilisesinden hicbir iz
kalmamıtı.
BERGAMA SURLARI
Bergama’da III. yuzyıı ortalarıda, Got tehlikesine karsıyapıan surları
buyuk bir kımıHıistiyanlar tarafıdan insa edilmisti. Sehrin yuksek yerlerinde
insa edilmis olan bu surun bir on sur olduğ tahmin edilmektedir.
715’de Araplar sehri ele gecirdiler. YukarıAgora meydanıı sıılarıdan
dolasan ve doğ yamaclarıa kadar uzanan Bizans surları buyuk bir ihtimalle bu
hadiseden hemen once yapımıtı.
Yalnı Akropol’un doğ kımıısıılayan kule seklinde bir kıı, fazla
kımetli malzeme ihtiva ettiğ zannedildiğnden yıımamıtı. Buradan kuzeye
doğu sarp bir kıı baslar ve krallı zamanıdan kalma bir surla, kralice
bahcesinin kuzey ucuna kadar devam eder. Buradan batıkenarıa doğu yine bir
sur parcasımevcuttur ki bu sur tıkıguneydeki Bizans suruna benzer. Ve aynıistikamette devam eder. Bu bakıdan iki sur aynımenseyli olarak kabul edilebilir.
Conze “bilhassa bu suru, Bizans devrinde sur insasıda antik eserlerden alımı
parcaları kullanıdığııgostermesi bakııdan, arastıma kazıarıda yımadı”
123
diyor. Bu sur insa edilirken, hemen arkasında bulunan Faustina mabedinden
parcalar alındığı anlasılıyor. Mabedin sur insa edilirken harabe halinde olduğu, sur
insa dolayısıyla ortadan kalktığı tahmin ediliyor. Parcaların yıkıntıdan alındığı gibi
duvara yerlestirilmis olduğu belli oluyor. En asağıda arsitrav parcaları, bunu
uzerinde sutun kaideleri ve daha ust sırada, mabedin temel kalıntılarından parcalar
mevcuttur.
Athena Polias ve Traianus mabetlerinin kuzey doğu istikametlerinde
Bergama Kralı Eumenes II, ye ait saray enkazı bulunmustur. Bu alanda sağ ve
soldan gelerek iki surun birlestiği noktadan yıkılmak sureti ile acılmıs bir gecit
vardır. Sağ taraftan gelen sur kraliyet devrinden, soldaki harcla orulu uzerinde
burclar olan sur da Bizans devrinden kalmadır. Burası akropolun en yuksek
noktasıdır. Kralicenin bahcesine gecit verir. Kralicenin bahcesinin yarısına kadar
olan yerde, tekrar eski surlar (Bergama Krallarının yaptırdığı surlar) gorulur. Bu
surlar Trianus mabedinin alt tarafı, Athena Mukaddes alanı kenarları, Altar alanı ve
yukarı Agoraya gelerek bir daire olusturuyor.
Bizans Devrinde Kralicenin bahcesinin yanında insa edilmis olan
surlar,dort metre kalınlığındadır. Bu duvarlar sert kirecli harcla birbirine
tutturulmus bloklardan, duzenli bir sekilde orulmustur.
XII. yuzyıldan sonra sur insası dusunulemez. Sehir yavas yavas sonmus ve
yıkılmıstır. Zira butun civarı ellerinde tutan Đslam kumandanları, Bizans sehri ve
surlarına onem vermemisler, buraları terk edip asağı sehre yerlesmislerdir. Đbn
Batuta, 1333 tarihinde Bergama’yıziyaret etmis ve kohnelesmis bir sehir olarak
tasvir ettiğ Bergama’nı dağa kuvvetli bir kalesi bulunduğnu ve ası sehrin bu
kale eteğnde uzandığıısoylemistir.
Bizans Đnsaatı (12.-14. yy.)
1973’te baslayan sehir kazııalanı Akropolis ile bu tepenin yamacıaltıda
bulunan Demeter kutsal alanıve Gymnasion arasıdaki, yukarıa bahsettiğmiz
Roma donemine ait olan sehir kazıarıdaki tesbit ettiğmiz tek Bizans eseridir,
kusaktadı.
Bu kazıı amacıyukarıa Roma donemine ait ortaya cıarıan sehir yapıarıda
olduğ gibi, buradaki olusumu ve resmi yapıarı dııda Bergama’nı sehir
organizmasıformunu acılamaktı.
Sehir kazııalanı tumu yoğn, fakat duzensiz insa edilmis bizans evlerine ait
kalıtıarla kaplıı. Bu kalıtıarı coğ plana gecirildikten sonra antik yapıarıortaya cıarabilmek amacıla kaldıımıtı.
BĐZANS DONEMĐ KERAMĐKLERĐ
Bergama Muzesinde bulunan keramiklerin, hamurları, yapılısları, uzerindeki renk
ve motiflerin kullanılısı itibariyle ayrı donemlerde yapıldığı anlasılır. A.Conze’ye
gore bu keramikler, yukarıGymnasium terasıdan asağıaki Agoraya kadar olan
yerlerde bulunmustur. Boyanmı sısı keramiklerin yanıda sılıve motifli
keramikler de yer almaktadı. Genellikle bunları taban kıılarıkamıtı. Kımııkilden yapımı ve ic taraflarıiyi bir sekilde sılanmıtı. Dı tarafıdaki sılar
asağıa kadar uzanmamıtı. Sı motiflerin zemine kazıan derinliğ uzerinde
toplanmı ve renk olarak daha koyu bir renk olusturmustur. Orneğn sarıveya yesil
zemin uzerine siyah veya kahverengi bir renk almıtı. Bunun yanıda kazımadan
cizilen motifler uzerinde zemin koyu, motifler acı renktir. Kazımadan cizilen
motifler daha hareketlidir.
Arkolojik kazıarda ortaya cıarıan bu parcalar Helenistik Roma, Bizans ve Đlam
donemi ozelliklerini tası. Bizans keramiklerinin icinde iyi hamurdan ve iyi
fıılanmı tabak ve kase gibi orneklerin yanıda, cesit yonunden zenginliğne
124
sahiptir. Bu ozelikleri yanında Helenizm Devri keramiklerinin inceliği ve zarafeti
Bizans donemi eserlerinde mevcut değildir. Gundelik kullanım icin hazırlanmıs
olanlar kaba ve kotu fırınlanmıstır. Hızlı imalattan veya kotu fırınlamadan, boyalar
birbirine karısmıs ve tonları değismistir.
W. Altmann’a gore ise; tabakları yalnı ic tarafları kaselerin ise her iki tarafısılanmıtı. Tabak zeminleri dairelerle suslenmis, bunları ici kavisli veya kalı
duz cizgiler olarak doldurulurdu. Cesitli sekilleri olan kermiklerin yayvan
tabakları kenarlarıise duz veya biraz kalı kesilmis olarak yapııdı Sılıve
motifli olan orneklere de rastlanmı olup, bunlar daha gec devir ozelliğni
tasıaktadı. Ozellikle Akropolde bulunan parcaları coğ bu ozellikleri tası.
E.Von.Stern, Akropol dııda olusturulan yeni yerlesim birimlerinde bulunan bu
keramiklerin, tarihlendirme yonunden, o kadar eski olamayacağııve keramiklerde
ki sı tekniğ, dekoratif acıan Helenistik, Roma sanatıı devamıı. A.Conze bu
goruse Bergama’da sonradan bulunan keramiklerin tarihlemesine katıdığııfakat
sılıkaplar gerek form gerekse sı tekniğ acııdan, Helenistik sanatı bir devamıolarak gosterilmesine ise karsıcımaktadı. Conza’ye gore, Helenistik Roma
sanatıı sonmesinden sonra, cok yaygı olan halk sanatıtemellerine dayandığııkabul etmektedir. Buna rağen Helenistik sanattan bazıozelliklerin alıdığııda
savunur. Ayrıan ozelliklerin basıda Bizans sanatıda insan figurlerinin tamamen
kaybolup yerine geometrik motif ve sitilize edilen bitki motifleri ile hayvan
figurleri kullanımıtı. Helenistik Roma sanatıda ise insan figurlerinin resim
edilisidir.
O.Wulf, ‘’Altchrıtlıhe und nitteralterliche Byzantinishe und Đalınische
Sildwerke.’’ Berlin’de, yayılanan eserinde keramik parcalarıile ilgili izahıda; bu
keramiklerin olgun Ortacağ’a ait olduğnu ileri surerken, XI ve XII. yuzyıa ait
keramiklerde Đlam tesiri olduğnu vurguluyor.
YAĞ KANDĐLLERĐ
Atesi kontrol altına alan insanoğlu, onu yanında tasıyabilmek icin cesitli
yollara basvurmus, boylece ilk aydınlanma araclarını kullanmaya baslamıstır.
Aydınlanma araclarından ilk kandile ait ilk arkeolojik bilgiler M.O. III bin yıl
Mezopotamya ve Ege tunc cağına kadar goturur. Fransa’da Dordogne bolgesindeki
La Mouthe mağrasıda, Magdelenien’e tarihlenen kımıısıkumastan oyulmus
bir kandil ele gecmistir. Bunun icinde hayvan yağıkalıtıarıa rastlanmıtı.
Coğafi kosullar ve ekonomik nedenler ile yağkandillerinin gelisiminde en
onemli rolu Akdeniz ulkeleri ve bunlara komsu
ulkeler oynamıtı. Yağkandillerinde yakı olarak
kullanıan yakı zeytinyağıidi.
Đkenderiyeli Celemens’e gore ilk yağkandilleri Mıı’da kullanımıtı. Bu bilgileri “ ilk
125
donemlere ait canak bicimi kandiller “Arkeolojik kazıarda maalesef elde
edemesek de, Mıı duvar resimlerinde sıca gorme imkanıvardı.
Zeytin yağııyakı olarak kullanabilmek icin yiyeceğ yakı olarak
kullanabilecek olcude guclu ekonomilere ihtiyac vardı Bu onemli uygarlığı
doğp gelistiğ Akdeniz ulkeleri ve komsu ulkeler doğl kosullar ve bunlara bağıolarak zenginlikleri nedeniyle bu iki ozelliğ de sahiptiler.
Grekler doğ etkisiyle ilk olarak M.O.VII. yuzyıda kandil kullanmaya
baslamılardı. Homeros, Đyada ve Odysseia’da birkac yerde kandil kullanııdan
soz eder . Đk Grek kandilleri elle ya da carkla sekillendirilmislerdir. Derin bir
govde kıa ağı kımıacı bir diskus bu kandil tipini belirler. Cağı keramik
orneklerinde olduğ gibi dı ve ic yuzeyleri siyah parlak metalik bir sı ile
kaplanmıtı. Bazıarıı orta kımıacıtı.
Helenistik donemde kandillerde belirgin değsiklikler gorulur. Ağı
govdeden daha ileriye uzamı kandilin uzeri ise yavas yavas kapanarak kucuk bir
delik halini almıtı. Daha once siyah parlak sı, yerini gri metalik bir sıa
bıakmıtı.
Roma’da M.O.III. yuzyıda kandil kullanımaya baslamıtı. Bu ilk
kandillere ait ornekler Esquiline’de ele gecmistir. Bunları buraya Cambaniya
bolgesinden geldiğ, dolayııla Grek etkisi altıda olduğ gorulebilir. Bicim
olarak ta Roma tiplerinden farklıılar.
Roma Đparatorluk doneminde uretilen, diskus kımıbezeli olan
kandillerdir. M.O.II. yuzyıda kandil yapııda kalı kullanımasıı yanıda
comlekci carkıı kullanııda devam etmistir. Kalılar cok sert ve kilden
yapııordu. Ancak kilden yapıanlar gunumuze kadar gelebilmistir. Grekler kandil
icin “ lychos “, Romalıar “lychnus”, terimini kullanmılardı.
Kalılar alt ve ust olmak uzere iki parcadan yapımaktaydı Kil kalıı
icine yayımakta ve kalı disi ve erkek parcalarla birbirine tutturuluyordu. Kil
tamamen kurumadan discus deliğ acııor ve kandiller bu asamadan sonra toplu
olarak fıılara veriliyordu. Bu fıılar canak comlek fıılarıı. Almanya’da
Wiesenau’da bulunan sadece kandiller icin yapımı fıılar da vardı
Yağkandillerinin yapııda kullanıan malzemelerin arasıda ilk sıada tunc ve
kil, kullanımıtı. Bu iki malzeme dııda altı, kursun, demir ve mermerden
olusan kandiller de bulunmustur.
Değrli madenlerden ve tunctan yapıan kandiller saraylarıve zenginlerin
evlerinde aydılatma aracıolarak kullanımıtı. Kil malzemeden yapıanlar ise orta
tabaka ve fakir halkı kullandığıbuyuk kitlesinin aydılanma aracıdı Zamana
karsıdayanısılığı madenden yapıanlar ise zaman icinde baska amacla
kullanımak uzere eritildiğnden gunumuze pek azıulasabilmistir.
Bu kandillerde yakı olarak en cok zeytin yağıkullanımıtı. Bunun dııda cesitli
bitkisel yağarda kullanımıtı. Strabon’dan oğendiğmize gore; Mıı’da tarlalar
da yetisen “Kiki” adlıbir meyvenin yağıkandillerde yakı olarak kullanımıtı. Bu
kandillerin fitil malzemesi icin, Grekler “pholmos, thryallis”, Romalıar ise
“verbascum” terimlerini kullanmılardı. Fitil malzemesi olarak keten, kenevir,
pamuk ve yun kullanımıtı.
Đinde yasanıan donem icinde kandillerin kullanı alanıoldukca genistir.
Tapıaklarda, mezar odalarıda mezar esyasıolarak, senlik ve eğencelerin yanıda
evlerde aydılatma icin kullanımıtı. Antik kaynaklarda kandil ıığıda
eğenceler, av partileri ve gladyator dovusleri duzenlenirdi.
Bunları dııda Severus Alexander, hamamlarııılandımıtı.Pompeii’deki
kucuk hamamda yapıan kazıarda 1,000 kadar kandil bulunmustur. Ayrıa
tiyatrolarda gece oyunlar oynandığıa ve aydılatıdılarııbiliyoruz. Gunduz
oyunlarıda ise gece olduğnu belirtmek amacıile oyuncular ellerinde kandil
tutarak oyun sergilemislerdir. Evlerdeki kandiller nisler icinde, zincirlerle tavandan
sarkı bicimde veya duvardaki askıara tutturularak kullanııordu.
126
Gunumuze kadar zarar gormeden gelebilen kandiller mezar esyası olarak
kullanılmıs olanlardır.Antik donemde kandillerin kullanıldığı onem arz edecek
kadar olanların arasında tapınakları goruruz .Bir cok kandil Knidos’daki Demeter
kutsal alanıda gorulduğ gibi tapıaklara adak esyasıolarak sunulmustur. Burada
adak icin yapımı ozel bolumlerde saklanıordu. Tapıaklarda surekli yanan
kandillerin varlığııve kandiller sahil kıııda gemicilere gece fener vazifesi
gormekteydi. Anadolu’da Demeter kultu icinde onemli yer tutan Bergama Demeter
kutsal alanıen onemli yerdir. Bergama Kandilleri bu sahadaki arkeolojik kazıarda
en cok bulunan parcalarıolusturur.
Gunumuze kadar ulasan ve zarar gormeden ele gecirilen kandillerin coğ olu
hediyesi olarak kullanımı olan kandillerdir. Bu kandiller belirli gunlerde
yakııordu. Hıistiyan Katolik mezarlarıda kandil yerine gunumuzde elektrik
lambalarıı yakımasıbu antik donem adetinin bir parcasıı. Dinsel olarak
Hıistiyanlar arasıda azizlere kandil yakmak; Đlamiyet’te yatılara seklinde
gunumuzde surmektedir.
Antik donemin gunluk hayatıda Walters’e gore “ …yeni doğn bebeğn altıda
isimler yazııbirkac kandil yakmak, bu kandillerden hangisi daha uzun sure
yanarsa o kandil altıdaki isim bebeğ verilir ve bebeğn uzun omurlu olacağıa
inanııdı
Evlerin ve dukkanları dı kıılarıda da kandiller kullanııordu. M.S. 350 de ilk
olarak Antiocheia (Antakya) da sokaklar aydılatımı bunu Cappadokia’daki
Caesarea sokaklarıizlemistir. Kandiller, klasik donemdeki sadelikleri, Hellenistik
donemdeki zarafetleri ve Roma devrinde ilginc bezemeleri ile ilgi cekicidirler.
Bergama Muzesinde bulunan kandiller kımııveya sarırenk tonlarıdadı. Kucuk
birer sanat eseri olan ve tarih, belirleme acııdan en az sikkeler kadar onemli olan
kandiller aynızamanda antik devir ticari iliskilerinin anlasımasıda da buyuk
onem tasılar.
Bergama kazıarıda ortaya cıarıan kandillerin uzmanlarca incelenip yapıan
guruplandımalar; Leibundgut, Loeschcke ve Menzel’in eserleri ornek alıarak
yapımı olan calımalara gore Loeschcke Typus IC gurubuna gore: Tanrıve
tanrıalar, hayvanlar efsanevi hayvanlar, gladyatorler ve boksor figurleri
kullanımıtı. Zeus ve Ammon basıtanrıve tanrıa olarak betimlenmistir. Hayvan
olarak at ve efsanevi hayvan figuru olarak griphon tasviri kullanımıtı.
Menzel’e gore gruplamada, cift kulplu bir kap ile belirsiz olanda ise at basıve
kııa benzeyen tasvir bulunur.
Leibundgut tiplemesine gore : Hayvanlar alemi, geometrik bezemeler, tanrıve
tanrıalar, gladyator aletleri bu kandillerde betimlenmistir.
Bergama ‘da arkeolojik kazıarda cıarıan bu kandiller iscilik, kullanıan malzeme
ve kullanıan teknik acııdan sanatsal değri yuksek olan kandillerdir.
Bergama Muzesi
127
Bergama Arkeoloji Muzesi, ilk olarak 1924 yılında Bergama
Akropolu'nde, muze deposu olarak kurulmus, 1936 yılında yeni binasında ziyarete
acılmıstır. Muze, bir ic avlunun etrafını ceviren iki sundurmadan ve iki salondan
ibarettir.
Muze girisinde, soldaki birinci sundurmada, Helenistik, Roma ve Bizans
devri mimari eserleri, (sutun baslıkları, sacak ve konsoltasları, kabartmalar,
pervazlar, friz ve direk araları v.s.) kadın ve erkek heykelleri ile Bergama Zeus
Sunağı maketi yer almaktadır. Birinci sundurmadan hole buradan da soldaki salona
gecilir. Bu salonda, coğu Bergama Akropolu'nden getirilen Helenistik devir
mermer heykelleri, mimari parcalar, kabartmalar, vitrinlerde de pismis topraktan
heykelcikler, canak comlek ve parcalan, cam esyalar, kandiller, paralar ve daha
baska kucuk eserler sergilenmektedir.
Muze holunde Bergama Akropolu ve
Asklepion’dan getirilmis heykellerle, kucuk
buluntular vardı. Holun sağıdaki ikinci
salon, yine Akropol ve Asklepion’dan
getirilmis heykel ve bustlere aynlmıtı.
Salonun zemininde Bergama'da bulunmus bir
mozaik gorulur. Đinci salondaki vitrinlerde
Roma devri tunc ve fildisi eserler, mermer
heykelcikler, Bizans ve Osmanlısikkeleri
sergilenmistir.
Muze girisinin sağıdaki ikinci
sundurma, M.O. V. yuzyıdan M.S. III.
yuzyıa kadar olan kitabelere, kabartmalara,
mermer heykellere, seref levhalarıa, adaklara,
mezar stellerine ayrımıtı. Muze avlusunda,
zafer heykelleri ile gunes saati yer almaktadı.
Bergama’da ayrıa bir de Etnografya
Muzesi bulunmaktadı. Bu muzede, Bergama
ve cevresinden derlenmis, kadı ve erkek
giyim esyaları sus esyaları uckur peskir,
yağı, bohca, kese, corap gibi el islemeleri,
Bergama dokumacıığıa ait eserler ve cesitli etnografik malzeme bulunmaktadı.
BĐBLĐYOGRAFYA
Meduza
128
Aksit, O .; Roma Đmparatorluğu Tarihi, Cilt: I-II, Đstanbul 1970-1976 .
Akurgal, E.; Anadolu Kultur Tarihi, Tubitak Bilim Kitabları, 1998, IV. Baskı,
Akurgal, E.; Ancient Civilizations and Ruins of Turkey . From prehistoric
times until the end of the Roman Empire, 1970.
Akurgal, Ekrem; Griechische und Romische Kuntst in der Turkei, Hirmer Verlag,
Munchen,1987
Altmann, W., Die Einzelfunde, “ Athen. Mitt. Des inst. “ XXIX, 1904.
Ancient Libraries in Anatolia: Libraries of Hattusha Pergamon Ephesus Nysa.
Ankara: Middle East Technical University Library, 2003. 56 s. ISBN: 975-807-
064-9.
Ankara.
Antje, K.; Heilkunst und Heilkult, Medizin in der Antike, Verlag C. H. Beck.,
Munchen, 1985 .
Arslan, M.; AntikcağAnadolusunun SavascıKavmi Galatlar, Arkeoloji ve Sanat
Yayıları Đtanbul 2000.
Baran, M .; Troy, Pergamon, Sardes, Đmir and surroundings . Đmir, 1986 .
Bayatlı O.; Bergama Tarihinde Asklepieion, Đtanbul, 1951 .
Bayatlı O.; Bergama Tarihinde Sanat Eserleri ve Abideler. Đt. 1951
BayatlıOsman; Bergama Tarihinde Đkcağ Saka Matbaası Fasikul-I, Đtanbul,
1949.
BayatlıOsman; Bergama Tarihinde Krallı Devri, Anı Basıevi, Fasikul-II,
Đtanbul, 1950.
Baydur Nezahat, Anadolu’daki Kutsal Dağar/ DağTanrıar, Garafist Yayıları
Bean, E.George, Aegean Turkey an archaeological guide.First published 1966 by
Ernest Benn Limited.
Bean,. E. George .; Cook, J. M .; Annual of the British School at Athens, 1955 .
Berve, H., Geuben, G .; Gricshischc Tempel und Heiligtuzer, Munchen, 1961.
Bilabel, F., Die jonische Kolonisation. Untersuchungen uber die Grundungen der
ionier, deren ataatliche und kultliche organisation und Beziehungen su den
Mutterstaedten. Leipzig 1920
Bittel, Kurt .; Die Galater, archaologiscsh gesehen (Proceedings of the Xth
International Congress of Classical Archaeology I.), Ankara, 1978.
Blunt,A. W. F.; BatıUygarlığıı Temelleri, (Cev. Muzehher Erim), 3. baskı,
Đtanbul, 1984 .
Bohn, R.; Altertumer Von Pergamon I., Berlin, 1985.
Bohn, Jahrbuch, der koniğich Preussischen Kunstsammlungl III, s.89
Bohn, R.; Altertumer von Pergamon II : R.. Bohn, Altertumer von Pergomon .
Berlin 1885, Band II,
Bosch, C. ; Turkiyenin antik devrindeki meskukatıa dair Bibliyografya, T.T.K.,
1949 .
Bosch, C.; Hellenizm Tarihinin Anahatları I- II . Đtanbul, 1942 .
Bosch. C,; Bergama Kral Hanedanıı Seceresi. Turkiye Mecmuası VII-VIII-
(1940-42) s.105-124
Bossert, Th. Helmuth Asia. Đt. 1946
Bossert, Th. Helmuth, Altanatolien, kunst und Handverk in Kleinsien von den
Anfaengen bis zun Volligen Aufgehen in der griechischen Kultur. Berlin 1942
Brandau Birgit, Schickert Harmut, Jablonka Peter; Troja Wie es Wirklich
Aussah, Piper Verlag Gmbh, 2004, Munih .
Bryant, E. C.; The Reign of Antoninus Pius, Cambridge, 1895 .
Buluc, S.; “The Architectural Use of Animal and Kybele Reliefs found in Ankara”
Source : Notes in the History of Art VII 3/4, 1988.
Burkert, W.; Ancient Mystery Cults, Harvard, 1986 .
129
Burket, Walter; Đlkcağ Gizem Tapıları,(cev. Sina Sener),Đmge Kitapevi, Đstanbul,
1999.
Butler,H.C. Sardis, II, Layden, 1922, s.57-63
Burchner, Kabelia, R.E. X s. 1395. Karia, X, 2 s. 1940
Ceram, C.W., Tanrılar mezarlar ve Bilginler,. Remzi Yayınevi.
Ceram, C.W., Tanrıların Vatanı Anadolu, Remzi Yayınevi.
Challaye, Felicien; Dinler Tarihi, cev. Semih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları,
Đstanbul, 1972 .
Collignch, M . Pentrenoli, N.; Pergamai Restaixation et Descriptiox des
Monuxents de I’Aczopols,Paris, 1900 .
Conti, Flavio; Eski Yunan SanatııTanıalı, Cev. S. Trunc, Đtanbul, 1982.
Conze, A .; Pergamon, Berlin, 1913 .
Conze, A ., Altertumer von Pergamon I : A. Conze, Altertumer von Pergamon.
Berlin 1913, Band I, Texs II
Conze. A, Die Pergamenische Bibliothek 40.s.B.Berl., Ens: Sitzungsberichte der
Koniglich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884 L.III
Cook, J. M .; Greek Archaelogy in Western Asia Minor, 1960 .
Cramer . J. A.; A geographical and historical description of Asia Minor, C. I.,
Oxforrd, 1832 .
D’Orgeval, B.; L’Empereur Hadrian, Paris, 1950 .
Daenıen, E. V .“Im Namen Von Zeus, Berlin 1984.
Darga, A. Muhibbe Hitit Mimarlı Sanatı Đt. Unv. Edeb. Fak. Yayıı. 1985.
Deubner, O.; Das Asklepieion von Pergammon, Kurzevorlaufige Beschreibung,
Berlin, 1938 .
Dincol M.Ali; Hititler, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi Gorsel Yayılar,
Dincol, M.Ali;, Hititler, Oncesinde Anadolu, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi
Gorsel Yayılar,
Durusken, C .; Roma’nı Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yayıları Đtanbul
2000.
Erat, Azra; Mitoloji Sozluğ, Remzi yayıları Đtanbul, 1972 .
Erhat, A., Kadir, A.; Homeros, Đyada (1967); Homeros . Odysseia (1970).
Erhat, A. Hesiodos Eseri ve Kaynakları TTK. Ankara, 1977 .
Eris, Eyup; Bergama Uygarlı Tarihi Bakıcay Uclemesi, Bergama Ticaret OdasıYayıları 2003.
Erzen, A. M.,; “Bergama Turk Ansiklopedisi cilt. VI., Ankara, 1952 .
Erzen, A. M., Kilikien, bis zum Ende der perserberrschaft, . Leipzig 1940
Eyice, S.; “Turkiyede Bizans Sanatı” Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, C. III.,
Đtanbul 1982 .
Eyice, S.; Son Devir Bizans Mimarisi, Đtanbul 1980 .
Ferguson, G.; Signs and Symbols in Christian Art., Newyork, 1954 .
Ferguson, W. S.; Hellenistic Athens ., 1969 .
Fink, Gerhard; Who’s who in der antiken Mythologie, Deutsher Taschenbuch
Verlag (dtv), Munih,1993 .
Forbes, R. J.; Studies in Ancient Technology. Vol. VI. 1958, Brill, 1955-1964 Vol
. 1-9.
Frankel, M. Altertuzen Von Pergamon. Bd.VIII. Nr. 398
Frazer, G.; Pausanias of Lydia, Description of Greece, New York - Tannen, 1965.
Frıze, H .; Asklepios in Pergamon, Berlin, 1910 .
Gelzer, H.; Pergamon unter den Byzantinern und Osmanen . Berlin, 1903.
Geotze, Biblithekx s.225 v.d. J.A.Đ Band 52, Berlin 1937.
Gokberk, M.; Felsefe Tarihi, Edeb. Fak. Yay. 1961.
Grasar, A.; Sculptures Byzantines de Constantinople (IV- X, siecles) Paris, 1963 .
Grimal, Pierre; Mitoloji Sozluğ Yunan ve Roma, (cev. Sevgi Tamguc) Sosyal
Yayıları Đtanbul, 1997.
130
Gunaltay, S.; Perslerden Romalılara Kadar Selevkoslar, Bitinya, Galatlar ve
Bergama Krallıkları, TTK., Ankara 1987 .
Gungor Yuksel, Bergama ve Cevresine Mitolojik Yolculuk, Rehber Dunyası Subat,
2004
Habicht, C.,; Die Inschriften Das Asklepieion , Berlin, 1969, Band VIII 3 .
Hacopulos, A.; Thucydidis Tarihinden Periklesin Ağıt Nutku –Đktibaslar,
Mukayeseler . Đstanbul 1973 .
Halikarnas Balıkcısı, Anadolu Efsaneleri, Ucuncu Baskı, Yeditepe yayınları,
Đstanbul,1974 .
Halikarnas Balıkcısı, Anadolu Tanrıları, Yeditepe yayınları, Đstanbul, 1957.
Halikarnas Balıkcısı, Anadolu’nun Sesi (Tarih ve Hellenizm), Yeditepe yayıları
Đtanbul, 1971 .
Hansen, E. V.; The Attalids of Pergamon, Cornell U.P., 1947 .
Hansen, E.V., “The great victoria momennent of the AttalosI” Ed.Meyer. Aloles,
RE. I s. 1030, Bythinia, III s. 507
Hansouller ve Pontremoli, ceviren M.Rahmi ve Aziz, Bergama Tarih ve Rehberi,
Đmir Hafı Ali Matbaası1929.
Hansrv.V.R, The great victoria monennent of the Attalos I., s .60-85 .
Hardy, E. G.; Christianity and the Roman Government, London, 1894.
Hatt, J. J.; Celtes et Gallo-Romains, Geneve, 1970.
Hepding, H .; III. Dı Eızelfunde, “Athen. Mitt. des Inst”, XXXII,
Cambridge,1907 .
Herodot “Herodot Tarihi”, cev.O.R. Doğul, Cilt I (Đtanbul, 1941) ve Cilt II,
(Đtanbul,1943).
Herzog, R.; Heilige Gesetze von Kos, Berlin, 1928 .
Hoffmann.W, Philetaires.Real-Encyclopedie der klass Altertum Swissen schaft
1938, s
Homeros, Đyada (Đias)-Sehir Đimleri, Hazılayan, Nezih Basgelen, Arkeoloji ve
Ippel, A .; Die Einzelfunde .A . M. XXXVII, 1910.
Judeich, Top.V. Athen.1931
Karacoban, N.; Gunumuze Değn Bergama Sergeni, Bergama Belleten-11,
Bergama Kultur ve Sanat Vakfı Cağas Matbacıı, 2002 .
Kıal, Furuzan; Eski Anadolu Tarihi, T.T.K. 1991.
Kincaid, C . A .; Successors of Alexander the Great ., London,1969 .
Kretachmer P., Einleitung in die Geschichte der grischischen Sprache. Gottingen,
1896
Krill, R. M.; Roman Paganizm Under the Antonines and Severans, ANRW-2/16.1
1978.
Kuban, Doğn; Turkiye Sanat Tarihi, (100 Soruda), Đtanbul, 1970 .
Kucuradi, Ionna; Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara, 1979 .
Levi, P.; Eski Yunan, III . Cilt, Đtanbul, 1987 .
Lewy, J., Kimmerier und Skythen in Vorderasien. Reallexikon der Vorgeschichte.
Herausgegeben von M. Ebert 1924-29
Loeschcke, S.; “Bearbeitung und Geschichte der Antiken Lampen”,Archalogische
Gesellschaftzu Berlin .,Sitzung von 4. juli, 1916 .
Loeschcke, S.; Lampen aus Vindonissa . Ein Beitrag zur Geschichte von
Vindonissa und des Antiken Beleuchtungswesens . Zurih,1919 .
Magie . D.; Anadolu’da Romalıar Attalos’un Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat
Yayıları Đtanbul 2000.
Maiuri, A .; La Villa dei Misteri, Rome, 1947.
Mansel, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971 .
Mansel, A. M.; Eski Doğ ve Ege Tarihinin ana hatları Đt . Unv. Edeebiyat Fak.
Yay. 1945 .
Mansel, A. M.; Turkiye’nin Arkeoloji Epikrafi ve Tarihi Coğafyasıicin
Bibliyografya, Ankara, 1948.
131
Mansel, A.M.-Bosch, E.-Đnan, J., 1947 Side kazılarına dair on rapor, Ankara,1951.
s.4-7
Mansuelli, G. A.; Le ville del mondo Romano, Milano, 1958 .
Martin, R.; L’Urbanisme dans la Grece antigue, Paris, 1956 .
Mendel, G., Catalogue des sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, Đt. 1914
.
Menzel, H.,; Antike Lampen im Romisch- Germanischen Zentralmuseum zu Moiz
., Mainz 1954 .
Mercer . Charles, Alexander le Grand, Editions, R. S. T. , Paris, 1964 .
Michel, K., Dı mittel Byzantinıchen Kirchen Athens, “Athen. Mitt. des inst.”
XXXI –906.
Mitteis, L., Wilken, U .; Grundzuge der Chrestomatie der Papyruskunde, C.IV.,
1912 .
Nauman, Rudol; Eski Anadolu Mimarlığı Cev. B. Madra, Ankara, 1975.
Newton, C . T .; History of discoveries at Halicarnasus II, Temple of Demeter and
Persephone,1863.
Ohlemutz, E .; Die Kulte und Heiligtumer der Gotter in Pergamon . 1940 .
Onurkan, Sonay,; “Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi”, Anadolu
UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, II –III ., Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .
Ostrogorsky, Bizans Tarihi, Cev. Fikret Isıtan, T.T.K., Ankara,1991.
Ozgen, Đ.; The Lydian Treasure, Đtanbul, 1996.
Ozsait, M.; “ Bergama”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, II. Gorsel
Yayılar. Đtanbul 1982.
Ozsait, M .; “Anadoluda Helenistik Donem”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi,
Cilt, II. Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .
Papadakis, T.; Epidauros . Das Heilingtum Des Asklepios . Athens, 1973 .
Pauly Wissova, “Ralenoyelopadio der Classischen Altertumswissenchaft”,Bd.
XIX, I .
Paulys-Wissowa, Relencylopedie der Classischen Altertunswissenschaft Bd. XIX,I
Rohde, E. Pergamon Burgber ud Altar, Bibliothek, Berlin, 1961
Pekman, A .; Eski Cağa BazıAnadolu Sehirlerinin Tanrıve Kahraman Ktistes’leri
. Đt. Unv. Edebiyat Fakultesi YayılarıNo. 1597. Đtanbul,1970 .
Perlzweig, J.; Lamps From The Athenian Agora . Excavations of the Athenian
Agora Picture, Book No. 9., Amerikan School Of Classical Studies at Athens .
Princeton, New Jersey, 1963 .
Porrer, E. Die Provinzeinteilung des asayriachen Reiches. Leipzig 1921
Prof. Clemans Boch, Bergama Krallarıı Seceresi, Turkiye mecmuası Đtanbul
Maarif Matbaası1942
Radt, W.M.; Pergamon Archaelogical Guide, Đtanbul, 1984.
Ramsay, W.M. The Historical Geograph of Asia Minor. Londra . 1890
Reitzenstein, R.; Hellenistic Mystery Religions, London, 1978 .
Rice, D. Talbot, The Byzantine Glazed Pottery, Oxford 1930, levha XII-XIII.
Robert, M ., Akurgal, E.,., Jean-Paul, R.; Turquie, Paris 1990.
Robinson D.M, Roıan Soulptures from Colonia Caesarea Psidian Antisch. The art
Balletin. Cd. II. 1926. s..19.fig29,30
Rohte, E.; Pergamon Burgberg und Altar, Berlin 1961 .
Rosrovtzeff “ Anatolian Studies Presented to sir Ramssay,W.M., Manchester at the
University press, 1923, s.359 v.d.”.
Rostovtzeff, M.; Mystic Italy, New York, 1927 .
Rostovtzeff, “Some Remarks on the monetaries and conmercial polioy of the
selencids and Attalids,” Anatolien studies presented to . Villiam hepburn Buckler,
Manchester at the University press, 1939 .
Rostovtzeff, Notes on the economicğlicy of the Pergamens kings, Anatolian
studies presented to sirwillian mitchell Ramsay,W.M., Manchester at the
University press, 1923.
132
Rumpf, A ., Yunan ve Roma Sanatı,(Cev. Jale Đnan), Đstanbul, 1949 .
Sanat Yayınları, Đstanbul,1982.
Scandiano, F., - Poratti, D ., Pergamao, Sguardo strorıco e visita alle revine
Presentazione di P. Ducatti. Parma,1936,.
Schmitt, Edvard ., Handbuch der Architektur, Bibliothek IV.,6, 4.
Schneider, C.; Kulturgeschichte des Hellenismus, 2.Cilt, Munchen 1967-1969.
Schrammen, J.; Alter tumer Von Pergamon, Berlin, 1906 .
Schuchhardt, B., Th.Wiegand, Der Entdecker von Pergamaon : Carl Humann.
Berlin 1930.
Strabon; Geographika, Cev. A . Pekman, Đst . Unv. Edebiyat Fak. Yay. 1969.
Sevin, V.; “Anadoluda Yunanlıar”, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, I- II.
Gorsel Yayılar. Đtanbul 1982 .
Sinanoğu, N. H.,; Grek ve Roomen Mitolojisi ., Đtanbul, 1931 .
Sinn, F.; Stadtromische Marmorurnen, Mainz, 1987.
Sofiano, A.G., Pergama moderna et antique. Athenes 1930,
Stahelin, F.; Geschichte der kleinasiatischen Galater. Vol. II., 1907 .
Stiller, H.; “Das Trajaneum”, Altertumer Von Pergamon, cd. V2, Berlin. 1895 .
Taskı, Sefa; Mysia ve Isı Đsanları Sel Yayıcıı, Đtanbul, 1997.
Texier, C.H., - Pulman, R ., Architecture Byzantine. London 1864. .
Texsier, C.H., Asie Minure. Paris, 1862.
Thomson, George; Tarih Oncesi Ege, I- II, Cev. C. Uster, Đtanbul,1983-1985.
Thucydidis : De Bello Pelonnesiaco . Lipsiae, In Aedibus B. G. Teubneri MCMI
(1901).
Toynbee, J. M .C.; Death and Burial in the Roman World, London, 1977 .
Toynbee, J. M .C.; Hellenismus, Manchester at the University press,1957 .
Travlos, J .; Poleodomike Exelixis ton Athenon, Atina, 1960 .
Turk Ansiklopedisi, Bergama Maddesi,
Umar, Bilge; Turkiye Halkıı ĐkcağTarihi II, Sergi Yayıevi, Đmir, 1984.
Umar,Bilge; Turkiye Halkıı ĐkcağTarihi I, Ege Universitesi Yayıı1982.
Vasiliev, A. A.; Bizans Đparatorluğ Tarihi, (Cev. A. M. Mansel), Ankara 1943.
Vermaseren, N. J.; Cybele and Attis, The Myth and the Cult, Londan, 1977 .
Vezin, A.; Eumenes von Kardia .,1907.
Volkmann, H.; Kleopatra, Munchen, 1953 .
W. Zschietzscmann, Pergamon, Pauly Wissowa, Real- Encyclopedia Stutgard
1937,cilt III.
Walters, H B. The Art of the Romans, London, 1911 .
Walters, H. B.; Catologue of thr Greek and Roman Lamps in the Bristish Museum .
London, 1914 ., Walters BMC, s.XII .
Weber, A., Eralp , V.; Felsefe Tarihi . I . 1938 .
Weeber, K. W.; Alltag im Alten Rom. Ein Lexikon, Zurich,1995 .
Wiegand, Th . ; Gericht ulber dı Ausgrabungen in Pergamon 1927 Abh. Berlin
1928, s.21-22.
Wiegand, Th .; Reisen in Mysın, “Athen. Mitt. desinst. XXIX 1904,S.258.
Wiegand, Th .; Priene. Berlin 1904, s.475-485.
Wiegand, Th.; Bericht Uber Die Ausgrabungen in Pergamon . Berlin,1927 .
Wiegand, Th.; Priene: Das Heiligtum der Demeter und Kore, 1904 .
Wiegand, Th. Didyma. Ereter teil.H. Knackfuss,Die Baubescheribung.Textband.
Berlin, 1941, s.99,Lev.175.
Wilken.U, “Attalos I-II-III, Real-Encyclopedie der Klass Altertum Swissen schaft.
II, 1938”, s.2117,2159
Willrich,”Eumenes I, Von Pergamon. Real-Encyolopadie der Klass. Altertum
Swissen schaft . I, 1909”.
Winnefeld, H .; Alter tumer Von Pergamon, Berlin, 1910 .
133
Wizner, W. Muller,; Mittelalterliche efestigungen im sudlichen Jonien, Istanbuler
Mitteilungen, II, Istanbul, 1961 .
Wolfflin, Heinrich; Sanat Tarihinin Temel Kavramları, Cev. H. Ors, Đstanbul, 1985.
Xenophon,”
Anabasis”, cev. Hayrullah Ors, Đtanbul, 1944 .
Yıdı, H. Dursun; Bizans, Anadolu UygarlılarıAnsiklopedisi, Cilt, III, Gorsel
Yayılar.1985.
Ziegenaus, O., Luca, G.; Das Asklepieion , XI 2., Berlin, 1975 .
Zschietzscmann, W., Pergamon, Paulys, Wissova, Real- Encycloapolie Stutgard,
1955.
YUKSEL GUNGOR
134
1961 yılında Golcuk/ Kocaeli'nde doğdu. 1986 yılında Đstanbul Universitesi
Edebiyat Fakultesi Tarih Bolumunden mezun oldu. Đstanbul Universitesi Sosyal
Bilimler Enstitusunde Master ve Doktora Programlarını tamamlayarak 1995
yılında "Dr." unvanını aldı. Kendi alanında değisik dergilerde makaleleri ve cesitli
gazetelerde ise kose yazıları yayınlanmıstır.
1986 yılında Edebiyat Fakultesi Tarih Bolumunu bitirdikten sonra Tarih oğretmeni
olarak Đstanbul Vefa Lisesi, Cağaloğlu Anadolu Lisesi ve Đstanbul Erkek
Lisesinde gorev yaptı. Ayrıca Đstanbul Cibali Lisesi Md. Yrd. ve Ozel Zapyon Rum
Kız Lisesinde ise Md.Bas. Yardımcılığı gorevlerinde bulundu.
2002 yılından itibaren de, Kocaeli Universitesinde Oğretim Uyesi olarak
"Yrd.Doc Dr." unvanı ile gorev yapmaktadır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder